کرامت انسانی در سیره و سخن امام سجاد
حجت الاسلام حمیدرضا مطهری در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا، با اشاره به اینکه کرامت انسانی به عنوان یکی از ارزش‌های اسلامی و انسانی مورد توجه امام سجاد(ع) بوده و همواره بدان اهتمام داشتند، گفت: قرآن كريم به عنوان منبع اصلي تعاليم اسلام، ارزش و تكريم را بر تمام فرزندان آدم اطلاق كرده و مي‌فرمايد «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلا»؛ علامه طباطبائي در ضمن توضيحاتي که ذيل اين آيه و در تفسیر آن ارائه مي کنند مي گويند «مراد از آيه، بيان حال جنس بشر است، صرف نظر از کرامت هاي خاص وفضائل روحي و معنوي که به عده اي اختصاص داده».
استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: مواردی چون اهتمام به عزت انسان و جایگاه والای او اهتمام به نجات جامعه و نیز دوری از تبعیض نژادی و جنسی و تکریم فقیران و حفظ عزت آنان را می‌توان از نمونه‌های توجه به کرامت انسانی دانست.
جایگاه کرامت انسانی در سیره امام زین‌العابدین
وی به تبیین جایگاه کرامت انسانی در سیره امام زین‌العابدین(ع) و اقداماتی که ایشان در این زمینه انجام دادند پرداخت و عنوان کرد: دین اسلام همواره بر ارزش‌های انسانی و توجه به کرامت انسانی اهتمام داشته و بر آن تأکید کرده است؛ این مهم در آیات قرآن کریم و سیره و سنت معصومان(ع) نیز مورد تأکید قرار گرفته و توجه به ارزش ذاتي او از جهت انسان بودن اهمیت ویژه‌ای داشته و رنگ و نژاد و جنس و زبان و حتي دين افراد، اين ارزش را تحت تأثير قرار نداده است.
حجت الاسلام مطهری اظهار داشت: مهم ترین نکاتی که بیان‌گر جایگاه کرامت انسانی در سیره امام سجاد(ع) بوده و نشان دهنده اهتمام آن حضرت در این باره است را می‌توان در شش محور بیان کرد که عبارتند از اهتمام به عزت انسان و جایگاه والای او، عدم تبعیض نژادی، اخلاق مداری در برخورد با همگان به ویژه دشمنان، حق طلبی و عدالت خواهی، اهتمام به نجات جامعه که این مهم از تلاش‌های آن حضرت برای از بین بردن کژروی‌ها و انحرافات اجتماعی و نیز تکریم فقرا و مستمندان.
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) با اشاره به اهتمام امام سجاد(ع) به عزت انسانی ابراز داشت: عزت یکی از صفات خداوند متعال است که آن را به بندگانش نیز عطا کرده است و خداوند عزیز عزت بندگانش را نیز دوست دارد؛ عزت از مهم‌ترین راه‌های دستیابی به کرامت انسانی است و در آیات قرآن و روایات معصومان(ع) مورد توجه قرار گرفته و عواملی چون خدا باوری، اطاعت خداوند و تقوای الهی را به عنوان عوامل آن برشمرده اند.
وی افزود: عزت انسانی در گرو طلبیدن آن از خدای عزیز است و اوست که هرکه را بخواهد عزت بخشیده و دوستانش در سایه عزت او عزیز می‌شوند چنان که امام سجاد(ع) نیز اینگونه دعا می‌کردند «اَللهمَ اِنی اَخلَصتُ بِانقِطاعِی اِلیکَ وَ اَقبَللتُ بِکُلی عَلَیکَ وَ صَرَفْتُ وَجهی عَمَن یَحتاجُ اِلی رِفدِکَ»؛ نکته مهم آنکه امام زین‌العابدین(ع) در ادامه درخواست از غیر خدا را نشان کم خردی و گمراهی عقل دانسته و با تأکید بر آن تصریح کرده و چنین با خدا نجوا می‌کند «رَأیتُ اَنَّ طَلَبَ المُحتاجِ اِلیَ المُحتاجِ سَفَهٌ مِن رَأیِهِ وَ ضَلَّةُ مِن عَقلِهِ»؛ ایشان در ادامه همین دعا در خواست عزت از غیر خدا را سبب ذلت دانسته و چنین خدا را می‌خواند «فکم قَد رأیتُ یا اِلهی مِن اُناس طَلَبوُ ا العِزَّ بِغیرکَ فَذَلّوا». و در جای دیگر می‌فرماید «فانَ الشریفَ مَن شَرَفَتْهُ طاعَتَکَ و العزیزَ مَن اَعَزَّتْهُ عِبادَتَک».
استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی خاطرنشان کرد: اعتقاد به این که عزت انسان و تمام هستی از آن خداوند است، انسان را به چنان مرتبه‌ای از خدا باوری و رضا و تسلیم در برابر او می‌رساند که همه چیز را در خدا و از خدا می‌داند، نکته‌ای که در سخنان و رفتار علی بن الحسین(ع) نیز دیده می‌شود، چنانکه در یکی از دعاها درباره فرزندان خود بعد از درخواست‌های متعددی که از درگاه الهی درباره آنها دارد و خیر دنیا و آخرت را برای آنان طلب می‌کند.
وی یکی از راه‌های دستیابی به کرامت انسانی را «تقوای الهی و اجتناب از معاصی» خواند و گفت: در واقع میان این دو رابطه‌ای دوسویه برقرار است یعنی همچنان که تقوا باعث بالا رفتن اعتبار و جایگاه آدمی می‌شود، درک عظمت الهی توسط انسان و فهم جایگاه خود در میان موجودات نیز او را وادار می‌کند تا در حفظ این جایگاه کوشیده و با گناه و معصیت آن را ضایع نکند؛ در واقع انسان باید توجه داشته باشد که ارتکاب گناه و معصیت خداوند، انسان را خوار و ذلیل کرده و اعتبار او را می‌کاهد.
اخلاق مداری در برخورد با دشمنان و مخالفان
حجت الاسلام مطهری یکی از ویژگی‌های امام سجاد(ع) را رفتار محترمانه و مؤدبانه ایشان با افراد و گروه‌های مختلف معرفی کرد و عنوان داشت: یکی از ویژگی‌های امام زین‌العابدین(ع) رفتار نیکو در برخورد با مخالفان و حتی دشمنان بود. این مهم در رفتار آن حضرت با هشام بن اسماعیل کاملاً آشکار است؛ او که در عصر خلافت عبدالملک بن مروان والی مدینه بود نسبت به مردم با خشونت رفتار می‌کرد و در این‌باره بیش از همه علی بن حسین(ع) را آزار می داد، زمانی که ولید بن عبدالملک به حکومت رسید او را برکنار کرد و دستور داد او را در جایی قرار داده تا افرادی که حقوقشان توسط او پایمال شده از وی بازخواست کنند؛ بدین‌سان مردم از او انتقام گرفتند، اما او خود بیش از همه از امام زین‌العابدین(ع) می‌ترسید زیرا بیش از همه به آن حضرت(ع) بدی کرده بود.
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) ادامه داد: هنگامی که امام سجاد(ع) به او رسید بر خلاف انتظار او به وی سلام کرد و نه تنها متعرض او نشد بلکه به نزدیکان خود نیز دستور داد تا کسی متعرض او نشود و نیز به او فرمود از آنچه برایش پیش آمده ناراحت است و از وی خواست تا اگر کمکی نیاز دارد از امام(ع) بخواهد. هشام که چنین انتظاری نداشت و پیش از این گفته بود از کسی جز علی بن الحسین(ع) نمی‌ترسم با دیدن این وضعیت گفت «اَللّهُ اَعلَمُ حَیثُ یَجعلَ رِسالَتَهُ».
وی یکی دیگر از اقدامات عملی حضرت زین‌العابدین(ع) در رابطه با اخلاق مداری اینگونه توصیف کرد: ایشان در برخورد با یکی از خویشان خود که که نسبت به ایشان جسارت کرد ابتدا ساکت ماندند و شبانه به در خانه او رفته و از او دلجویی کردند؛ این نوع رفتار بهترین الگوی اخلاق مداری برای جامعه اسلامی است؛ امام سجاد(ع) حتی همه افرادی که بر آن حضرت ستم کرده بودند را در دعای خود بخشید و از خداوند خواست که آنها را ببخشد و چنین درخواست کرد «خداوندا هر کدام از بندگانت که از جانب آنها به من آزاری رسید از آنها درگذر و به وسیله آن بدی که در حق من کرده‌اند آنها را متوقف نکن».
حجت الاسلام مطهری یادآور شد: این اقدامات و سخنان امام سجاد(ع) گویای این نکته است که آن حضرت نیز مانند پدر بزرگوارش امام حسین(ع) در فکر نجات همه انسان‌ها بودند حتی دشمنان و آنها که بر این خاندان ستم کرده‌اند.
حق طلبی و عدالت خواهی
استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار داشت: حق طلبی و عدالت خواهی از مهم‌ترین ارزش‌هایی هستند که ریشه در فطرت آدمی داشته و در بستر شریعت رشد کرده و ارزش می‌یابند. این دو مقوله از موضوعات مرتبط با کرامت انسانی بوده و وجود و تقویت آن دو در هر جامعه نشان از اهتمام آن جامعه به ارزش‌ها و کرامت انسانی دارد؛ در عصر امام سجاد(ع) به دلایل سیاسی، اجتماعی و مذهبی این مهم به فراموشی سپرده شده و جامعه تحت تأثیر حاکمیت نسبت به آن بی‌تفاوت بود.
امر به معروف و نهی از منکر
وی با اشاره به اینکه یکی از مهم‌ترین اصول مورد توجه ائمه(ع) در همه ادوار امر به معروف و نهی از منکر بود، ابراز داشت: هر کدام از ائمه(ع) به تناسب شرایط زمانی و مکانی بدان اهتمام داشتند گاه مانند امام حسین(ع) با اهل‌بیت و خاندان خود و برای از میان برداشتن کژی‌ها قیام کرده و گاه مانند امام زین‌العابدین(ع) در قالب دعا به مقابله با بدعت‌ها می‌پرداختند؛ امام سجاد(ع) که دوران سخت و پر مشقتی را پشت سر نهاده و در عصری می‌زیستند که شیعیان و پیروان اهل‌بیت(ع) در اقلیت بودند برای احیای این فریضه مهم از قالب دعا استفاده کرده و از خداوند که توفیق اقامه امر به معروف و نهی از منکر را به او ارزانی دارد.
حمايت از مظلوم و مقابله با ظالم
حجت الاسلام مطهری با اشاره به اینکه امام سجاد(ع) هیچگاه در کنار ظالمان و حاکمان مستبد قرار نگرفتند و از آنها حمايت نکردند، اظهار داشت: ایشان در راه حمايت از مظلومان و براي بيدار ساختن خفتگاني که با مشاهده ظلم و بي‌عدالتي چشم بر هم نهاده و خود را به غفلت مي‌زدند، با زبان دعا، به میدان آمده و خداوند را به عنوان یاور مظلومان معرفی کرد.
قناعت و بی‌اعتنایی به دنیا
رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) با بیان اینکه یکی از راه‌های عزتمندی انسان بی‌اعتنایی به دنیا و بی‌توجهی به داشته‌های مادی دیگران است، عنوان کرد: توجه به اموال و دارایی دیگران و یا درخواست از آنان سبب کاهش جایگاه آدمی در جامعه شده و عزت او را زائل می‌کند؛ از این‌روست که انسان همواره باید در زندگی مادی و ثروت و داشته دنیوی خود را با افراد پایین‌تر مقایسه کند، زیرا بدین وسیله داشته‌های خود و نعمت‌های اللهی بیشتر برای او نمایان می‌شود و دچار حسرت و حسد نخواهد شد. همین نکته در سخن معصومان(ع) نیز مورد توجه قرار گرفته و ضمن نهی از چشم دوختن به دارایی دیگران می‌فرمایند «به آنچه در دست دیگران است چشم مدوز» و در ادامه دلیل این نکته را بیان کرده و می‌فرمایند: «هر کس چنین کند (به آنچه در دست دیگران است چشم بدوزد) اندوه او طولانی خواهد شد و حسرتش پایان ناپذیر است و نعمت‌هایی که خداوند بدو داده را کوچک شمرده در نتیجه شکرگزاری او از خداوند کم می‌شود، پس به آنکه پایین‌تر از توست نگاه کن».
حفظ عزت نیازمندان
وی با تأکید بر اینکه یکی از وظایف همه انسان‌ها در جامعه توجه به نیازمندان و دستگیری از آنان است، افزود: نکته مهم‌تر ازاین نوع یاری‌رسانی و کمک است به طوری که شأن و جایگاه و انسانیت آنان دچار لطمه نشود؛ امام سجاد(ع) ضمن توصیه به کمک نیازمندان بر نهانی بودن آن هم تأکید کرده و آن را بهتر دانسته و می‌فرمودند «صدقه نهانی آتش خشم خدا را خاموش می‌کند».
عدم تبعیض نژادی و طبقاتی
حجت الاسلام مطهری یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اسلامی که در قرآن کریم بدان توجه شد و در سیره پیامبر و ائمه نیز بر آن تأکید شده است را یکسانی و برابری انسان‌ها دانست و اضافه کرد: یکی از ملاک‌ها و معیارهای مهم در تکریم انسان و حفظ جایگاه و شأن او عدم تفاوت و تبعیض بین انسان‌ها براساس رنگ و نژاد و جنسیت است که این مهم در سیره علی بن حسین(ع) به خوبی نمایان است./۸۴۱/ت۳۰۱/س