مهندسی فرهنگ عمومی در راهپیمایی اربعین حسینی

به گزارش خبرگزاری رسا، در دنياى امروز واژه‏ هايى مانند فرهنگ‏ به دفعات بر زبان زمامداران ظالم و ستمگر عصر ما جارى مى ‏شود، حال آنکه از آن اراده باطل مى‏ كنند، و هر كدام مهارت بيشترى در تحريف حقايق و توجيهات شيطنت آميز داشته باشند در نيل به مقاصد نامشروعشان موفّق‏ تراست ، اينجاست كه وظيفه علماى الهى و دانشمندان با ايمان قوم و ملّت سنگين مى‏ شود، آنها بايد به مردم آگاهى لازم را بدهند و سطح فرهنگ عمومى‏ را بالا برند تا حاكمان ظالم و گروه هاى تبهكار نتوانند كلمات حق را بگويند و از آن اراده باطل كنند و پايه‏ هاى حكومت هاى خودكامه را از اين طريق محكم سازند![1].

واضح است كه  امروزه بالاترين هدف هر ملت و كشورى توسعه فرهنگ‏ مى‏ باشد[2]و  پيشرفت بدون لحاظ يك هدف متعالى و متكامل معنا ندارد. به همين دليل مشاهده مى ‏كنيم كه همواره دغدغه متفكّران يك جامعه اين بوده است كه از طريق بالا بردن فرهنگ‏ جامعه، وجدان عمومى‏ را نيز ارتقا دهند و خطاهاى احتمالى آن را اصلاح كنند تا از اين طريق قوانين كاملترى وضع گردد.[3]

در این میان راهپیمایی عظیم اربعین حسینی به عنوان سرمایه عظیم مکتب اهل بیت علیهم السلام و اسلام[4] بهترين راه بالا بردن سطح فرهنگ‏ عمومى‏ از نظر مذهبى‏ محسوب می شود.[5]

و از آنجا که متأسفانه يك فرهنگ‏ جامع و مدون اسلامى كه قابل استفاده عموم باشد و مفاهيم را يك يك بررسى‏ كند در دست نداريم؛[6] لذا شایسته است چشم انداز «فرهنگ‏ عمومی حاكم بر راهپیمایی اربعین حسینی » را به دقت مورد بررسى‏ قرار دهیم[7]و مولفه های فرهنگی اربعین حسینی را تدريجاً به صورت فرهنگ‏ در جامعه نهادینه کنیم تا جامعه اسلامى از برخی چالش های فرهنگی رهايى یابد.[8]

تعريف فرهنگ

فرهنگ‏ يك جامعه، مجموعه پيچيده‏ اى از اعتقادات، مذهب، اخلاق، آداب و رسوم، تاريخ و نگرش هاى اجتماعى و سياسى است.[9]لذا فرهنگ، مجموعه امورى است كه به روح و فكر انسان، شكل مى‏ دهد و انگيزه اصلى او را به سوى مسائل مختلف، فراهم مى‏ سازد.[10]

درآمدي بر مفهوم فرهنگ عمومي

فرهنگ عمومی به  مجموعه ای از عقائد، تاريخ، آداب و رسوم ، ادبيّات و هنر عموم مردم اطلاق می شود؛[11]ارزش ها، باورها، هنجارها، معیارها و الگوهای رفتاری که به صورت فراگير متداول می شوند و جزء فرهنگ‏ عمومی یک  جامعه‏ قرار می گیرند.[12]

پیاده‌روی اربعین به ‌مثابه فرهنگ عمومی

مسأله ی عاشورا و مراسم عزاداری فقط مربوط به تاریخ گذشته نیست. چیزی که دشمن را ناراحت کرده است این است که همه امروز هم می گویند: «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا»و «هیهات من الذلة». این برای دشمن دردناک است مشاهده کنند که ما جریان کربلا را تبدیل به یک جریان زنده فرهنگی می کنیم و از آن الگو می گیریم؛[13]زیرا آنچه جبهه ها را در هشت سال گرم نگه می داشت عاشورا ها و اربعین ها بود.[14]

از این رو پیاده روی اربعین، عظمت مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را نشان می دهد، دشمن چه بخواهد چه نخواهد این رویداد عظیم در جهان منتشر شده و قلوب انسان ها را جذب می کند، واقعه اربعین خون تازه ای در قلوب مومنین به جریان می اندازد که در برابر تبلیغات رسانه های بیگانه مقابله می کند.[15]

با این اوصاف اربعين را بايد خيلی گرامی داشت؛ اربعين در بطن خود ارزش ها و فرهنگ های  والا هم چون شجاعت و مبارزه با فساد و ظلم ستيزی را به همراه دارد.[16]

لذا بركاتى كه امروز از راهپیمایی اربعین نصيب امّت اسلام شده و مى‏شود بر كسى پوشيده نيست. آثار فرهنگى و تربيتى و آموزشى اين سنّت ماندگارِ ائمّه اطهار عليهم السلام آنقدر زياد است كه قسمت اعظم فرهنگ‏ شيعى و حتی فرهنگ های دیگر جوامع بشری، به طور مستقيم يا غير مستقيم از آن متأثّر است.[17]

از این رو باید از اربعین استفاده وسیع فرهنگی شود؛ ما حتی به مسئولین محترم آستان قدس رضوی و آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام الله علیها) هم عرض کرده ایم که زیارت جای خود دارد اما باید از جمعیت میلیونی زوار استفاده فرهنگی شود؛ زیرا کسانی که در این برنامه ها حضور پیدا می کنند روحشان آماده است و باید مسائل مورد نیاز را منتقل کرد و یکی از مسائل مهم، موضوعات فرهنگی است.[18]لذا گردانندگان مواکب به مسائل فرهنگی توجه فراوان داشته باشند و از این رستاخیز عظیم برای آن استفاده کنند.[19]

معنویت در بستر راهپیمایی اربعین حسینی

در فرهنگ‏ اسلامی به جامعه ای که معنويت‏، اخلاق و ايمان را در درون خود دارد، جامعه‏ اى داراى «حيات طيّبه» می نامند.[20]لذا فرهنگ‏ سازى و تزريق نيروى معنوى و گسترش اخلاق و ايمان از جمله اهداف توسعه اسلامى است، ولى جامعه‏ تهى از معنويت‏ و اخلاق،از «حيات طيّبى» كه قرآن به آن فرا مى‏ خواند دور مى‏ شود.[21]

حال سرمایه عظیم اربعین فرصتی برای انجام کارهای فرهنگی است و مبلغانی که به منظور تبلیغ در موکب‌ها حضور دارند در جهت پیشبرد این امور وظیفه سنگینی را بر عهده دارند.[22]

هم چنین باید گفت اربعین به صورت خودجوش به وجود آمده است و این عشق و ارادت مردم به امام حسین علیه السلام باعث این شور حسینی شده است.[23]لذا  باید از این ظرفیت برای ترویج دین و افزایش فهم دینی مردم بهره برد.[24]

بی تردید اين كنگره عظیم مى‏ تواند به وضع فرهنگى مسلمانان كمك‏ هاى شايانى بنمايد؛ زيرا متفكّران و صاحب‏ نظران در تجمع عظیم اربعین حسینی مى‏ توانند در محيطى آرام و پر از صفا و معنويّت‏ به تبادل افكار بپردازند و در زمينه فرهنگ‏ اسلام طرح‏ هايى ریخته[25]و در ارتقای سطح فرهنگ‏ عمومى‏ و آگاهى كافى نسبت به مسائل دينى و اعتقادى موثر موفق عمل نمایند. [26]

ترویج فرهنگ عمومی سخاوت و ایثار در پیاده روی اربعین

احسان و ايثار، در اداره جامعه بشرى‏ بلكه در نظم تمام جهان آفرينش نقش کلیدی ایفا می کند[27]در فرهنگ‏ عمومی و دینی بر تعاليمى همچون ايثار، انصاف، دگردوستى به شدت تأکید شده است[28]لذا قيام عاشورا درس فداكارى و ايثار را به بشر آموخت‏[29].

آری امام حسین علیه السلام، كامل‏ترين الگوی فداكارى و ايثار در راه نجات امّت به شمار می آید و احياى نام و ياد آن حضرت در پیاده روی اربعین، الهام بخش بوده و به زندگى انسان‏ها جهت مى‏ دهد و روح فداكارى و ايثار را زنده كرده و آدمى را در برابر مشكلات و حوادث سخت، مقاوم و استوار مى‏ سازد؛ طرح فضايل اخلاقى و روح حماسى‏ سیدالشهداء علیه السلام و یارانش باعث مى‏ شود كه هر قوم و ملّتى به خصوص مسلمين از آنها الگو گرفته و به آنان تأسّى و اقتدا كنند.[30]

اینگونه است که می بینیم در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی همگی به یکدیگر و مخصوصا به کسانی که به هر دلیل در راه می مانند کمک می­ کنند و مشکلات آنها را حل نمایند.[31]

و حتی شاهدیم زائران زیارت خود را در كنار مرقد نورانى سالار شهیدان کوتاه می کنند و جاى خود را به سرعت به دیگران می­ دهند[32] و به دستور (زُر فانصرف) عمل می­ کنند[33]تا در ثواب آنها نیز شریك باشند.[34]

اربعین؛ سفری برای تقویت اتحاد و تمرین مهربانی با آحاد انسان ها

تمایل به مهر و محبّت‏ به دیگران، همان نداى فطرت پاك و بى ‏آلايش بشر است كه مانند حاكمى نيرومند و مقتدر، فرمان اعتقاد به خدا را صادر مى‏ كند.[35]لذا دين مقدّس و هماهنگ با فطرت بشرى‏ اسلام، آئين محبّت‏ و رحمت است‏[36]در سايه اين بحث ها پيوندهاى محبّت‏ و دوستى در ميان مسلمانان محكم گردد و آثار خصومت و دشمنى برچيده شود، زيرا هر انسانى مخصوصاً در عصر ما درك مى‏ كند كه اتحاد و رفع اختلاف يكى از لازمترين امورى است كه بشر در ادامه زندگى اجتماعى به آن نيازمند مى‏ باشد.[37]

از سوی دیگر پيامبران الهى پيوسته در طريق تشكيل حكومت الهى بر اساس ارزش هاى دينى گام بر مى‏ داشتند تا انسان ها در پرتو آن از شرّ ظالمان كه بر پهنه تاريخ بشريت حكومت كرده‏ اند در امان بمانند و زندگى آنان قرين با صلح و برادرى و محبّت‏ گردد.[38]اگرچه بشر امروزى در علم و دانش و دستاوردهاى علمى به پيشرفت ‏هاى بى‏ اندازه فراوانى دست يافت؛ لكن به همين ميزان از عواطف و احساسات تهى و خالى شده است. در كشورهاى صنعتى معيار و ارزش مادّه و پول است و كالاى محبّت‏ و عاطفه هم كميات است و هم بى خريدار! حتّى عواطف خانوادگى در ميان اعضاى يك خانواده به شدّت كم و ضعيف شده است.[39]

چالش بحران عاطفه در غرب در حالی است که صحنه‏ هاى كربلا چنان است كه هر كس كمترين عاطفه‏ اى داشته باشد، با شنيدن آن متأثر مى‏ شود اين همان رابطه و پيوند عاطفى است‏؛[40]به تعبیر سيّد قطب‏، هيچ‏ شهيدى در روى زمين يافت نمى ‏شود كه همانند حسين‏ (رضوان اللَّه عليه) تمام وجود انسان ‏ها به خاطر محبّت‏ و علاقه به او به لرزه درآيد و دل ها براى او به طپش افتد و براى ايثار و فداكارى آماده شود. در اين الگو گرفتن (از حسين عليه السلام) شيعه و غير شيعه از ديگر مسلمانان، بلكه بسيارى از غير مسلمانان برابرند».[41]

لذا در توصیف شکوه پیاده روی بزرگ اربعین باید گفت آيا ممكن است در طول تاريخ احساسات ميليون‏ ها انسان را فقط به خاطر تحصيل ثواب تحريك كرد و آنان را به این کنگرۀ عظیم فراخواند؟ راستى اگر عشقى در كار نباشد و[42]كانون دل، مالامال از محبّت‏ و شور نباشد، آيا اين وعده مى‏ تواند عواطف و احساسات را برانگيزد؟![43]،[44]

اینچنین است که می بینیم توجه به افراد ناتوان در زیارت اربعین به وفور مشاهده می شود و زائرین در این ایام به فکر افراد ناتوان و در راه مانده بوده و حال سالمندان و کودکان را مراعات می­ کنند.[45]

هم چنین زائران اربعین حسینی به عنوان حامیان محبت و مودت در تعامل میان فرهنگی، از هر گونه اهانت به مقدّسات دیگران پرهیز می­ كنند و در راستای تقریب میان مذاهب اسلامی در اربعین امام حسین علیه السلام گام بر می دارند. [46]

شکوه فرهنگ «نظم اجتماعی و قانون مداری» در راهپیمایی اربعین حسینی

ما هر چيز را انكار كنيم، اين واقعيّت را نمى‏ توانيم منكر شويم كه در همه جامعه ‏هاى انسانى اعم از خداپرست و مادى، شرق و غرب، قديم و جديد، ثروتمند و فقير، توسعه يافته و توسعه نايافته، و داراى هر گونه فرهنگ‏، همه بدون استثناء در اين مسئله توافق دارند كه بايد «قانون‏» بر جوامع انسانى حكمفرما[47] شود، و افراد در مقابل قوانين‏ «مسئوليّت» دارند، و كسانى كه از قانون تخلف كنند بايد به نحوى‏ «مجازات» گردند.[48]

بلکه در تمام جوامع بشرى از قبیل حكومت قبيله ‏گى، حكومت پادشاهان و سلاطين، و حكومت هايى از نوع آنچه در دنياى امروز وجود دارد؛ بشر در هر مرحله‏ اى از علم و دانش و فرهنگ‏ باشد درك مى‏ كند؛ و مى‏ داند زندگى اجتماعى بدون وجود نظم و قانون‏ حاكميت حتى يك روز هم امكان‏ پذير نيست.[49]

اسلام به موضوع حفظ امنيّت و برقرارى نظم‏ توجه خاصی دارد[50]در فرهنگ عمومی نیز اصول نظم‏ اجتماعى امری مهم به شمار می آید [51] لذا حاكميت قانون و نظم و امنیت و مسئوليّت افراد در برابر آن، و مجازات متخلّف، از مسائلى است كه مورد اتّفاق همه عقلاى جهان است؛ اين مسئله از جمله مسائل مهم در فرهنگ عمومى مردم جهان است که روشن ‏ترين دليل بر آزادى اراده انسان و دارا بودن اختيار است.[52]

حال در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی، زوار میلیونی حرم امام حسین علیه السلام علیرغم جمعیت میلیونی، لیکن با احترام به قوانین کشور عراق و با اخذ گذرنامه و روادید، عبور قانونی از مرزها و رعایت نظم و انضباط، شکوه فرهنگ «قانون مداری» در راهپیمایی اربعین حسینی را به منصۀ ظهور می رسانند.[53]جالب توجه است که رعایت قوانین و مقررات در طول سفر به ویژه در کربلای معلی ؛ جلوه زیبایی از نظم جمعیت زائران را در حرم سیدالشهدا علیه السلام ترسیم می کند.[54]

هم چنین در پیاده روی عظیم اربعین، اجتناب زائران از هر گونه عجله و شتاب که ممکن است خدای ناکرده موجب به هم ریختن صفوف و حوادث دردناکی مانند فاجعه ی منا شود و اهتمام به حفظ خونسردی و آرامش خود در هر حال [55] سبب نجات از هر گونه حادثه ناگوار شده و موجبات برگزاری آبرومندانۀ مراسم اربعین حسینی را فراهم کرده است.[56]

الحمدلله در سال های اخیر برنامه ریزی و امنیت خوبی برقرار بوده و نشان دادند که می توان 20 بیش از  میلیون زائر حسینی را بهتر از 3 میلیون زائر در حج مدیریت کرد؛ این که ستادی برای فعالیت های اربعین تشکیل شده جای امیدواری دارد که  کارهای نظام مندی صورت گیرد.[57]

مردم؛ سرمایۀ اجتماعی راهپیمایی عظیم اربعین حسینی

بدیهی است فرهنگ‏ عمومى‏ حاكم بر جوامع انسانى، فرهنگ مشاركت عمومى را می طلبد.[58] لذا پايه‏ هاى شکل گیری فرهنگ با مشاركت‏ عموم تحقق می ­يابد، اما اين به آن معنى نيست كه معيار حق و باطل در همه چيز و در همه جا تمايلات اكثريت باشد.[59]

در این بین امام حسین علیه السلام توانست در برابر تمام تلاشهاى مستمر و منسجم دشمنان حق، اهداف خود را در دنيا پيش ببرد و پيروان زيادى پيدا كند و خط مكتبى خود را تداوم بخشد، و در برابر آن همه طوفان قد علم كند و حتى در دنياى امروز افكار اكثريت مردم‏ جهان‏ را به خود متوجه سازد.[60]

لذا از اهم مسائل اربعین حسینی این است که آن مراسم با حضور آحاد مردم متدین و مسلمان برگزار می شود و نقش مردم در برگزاری با شکوه آن، غیر قابل انکار است.[61] حتی شعاع اربعین تنها منحصر به شیعیان نیست بلکه از اهل سنت و حتی غیر مسلمانان و مسیحیان نیز اربعین حسینی در کربلای معلی هستند.[62]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت بر كسانى كه رشته آموزش فرهنگ جامعه را به دست دارند، لازم است مفاهيم فرهنگی راهپیمایی عظیم اربعین حسینی را براى عموم تشريح كنند.[63]

هم چنین با توجه به آثار خوب تربیتی و فرهنگی این مراسم مخصوصاً روی جوانان و اقشار جامعه باید این برنامه تسهیل و تشویق شود؛ متأسفانه برخی دستگاه های دولتی و نیمه دولتی ظاهرا به این مراسم به عنوان یک منبع درآمد نگاه می کنند. هزینه های جانبی نامتعارف برای برخی خدمات چه توجیهی دارد؟ هزینه های بیمه، هلال احمر، حق کارگزاری و هزینه ی پارکینگ. افزایش شدید نرخ حمل و نقل در این ایام چه مفهومی دارد؟ برادران عراقی هم نرخ بالایی برای هزینه ی ویزا قرار داده اند که برای گروهی بسیار سنگین است. این نرخ شاید برای توریست های خارجی متعارف و مناسب باشد ولی برای زوار امام حسین علیه السلام شایسته نیست. ایران تا کنون بارها آمادگی خود را برای کاهش نرخ ویزا به صورت دو جانبه اعلام کرده ولی برادران عراقی هنوز جواب مثبت نداده اند.[64]

امیدوارم به لطف خدا امسال با شکوه تر هر سال این مراسم برگزار شود و زوار عزیز همگی حاجت روا گردند و سالم بروند و سالم بازآیند و نیز امیدوارم به برکت این برنامۀ بسیار باشکوه و مملوّ از اخلاص خداوند آتش هایی که در کشورهای اسلامی به دست دشمنان افروخته شده به زودی خاموش کند و امنیت را به همۀ کشورهای اسلامی بازگرداند.[65]

[1] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏2 ؛ ص440.

[2] جلوه حق بحثى پيرامون( صوفيگرى) در گذشته و حال ؛ ص58.

[3] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص661.

[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[5] استفتاءات جديد ؛ ج‏3 ؛ ص315.

[6] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص30.

[7] پيام قرآن ؛ ج‏10 ؛ ص125.

[8] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏2 ؛ ص184.

[9] آفريدگار جهان ؛ ص15.

[10] اخلاق در قرآن ؛ ج‏1 ؛ ص185.

[11] همان.

[12] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص432.

[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛7/7/1395.

[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ http://www.eshia.ir.

[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/11/1388.

[17] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص50.

[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/۸/۱۳۹۵.

[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[20] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏2 ؛ ص208.

[21] همان ؛ ص236.

[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/8/1396.

[23] همان.

[24] همان.

[25] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص290.

[26] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج‏2، ص 676.

[27] همان ؛ ج‏15 ؛ ص486.

[28] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏2 ؛ ص339.

[29] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص655.

[30] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص49.

[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛4/8/1396.

[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[34]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛4/8/1396.

[35] آفريدگار جهان ؛ ص35.

[36] آيين رحمت ؛ ص51.

[37] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص70.

[38] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص525.

[39] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج‏1 ؛ ص76.

[40] احكام عزادارى ؛ ص31.

[41] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها، ص 663.

[42] همان ؛ ص68.

[43] ر.ک:« حماسه حسينى»؛ استاد شهيد مرتضى مطهّرى( ره)، ج 1، فصل 2، بحث عوامل تحريف.

[44] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها، ص 69.

[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛3/8/1395.

[46]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛4/8/1396.

[47] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص123.

[48] همان؛ ص 124.

[49] پيام قرآن ؛ ج‏10 ؛ ص9.

[50] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص104.

[51] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص718.

[52] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان، ص 124.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛10/8/1396.

[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[55] همان.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛4/8/1396.

[57] همان.

[58] پيام قرآن، ج‏10، ص 141.

[59] تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص263.

[60] همان ؛ ص189.

[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛10/8/1396.

[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1395.

[63] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏2 ؛ ص200.

[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛10/8/1396.

[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

/۱۳۲۳/۱۰۳/ح