ارتباط تحولات اجتماعی با چرخه فرهنگ

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب، فرهنگ یک ملت، منشاء عمده تحولات آن ملت است. (مقام معظم رهبری، مورخ: 8/10/83)  به عبارت دیگر، تمامی عملکردها، جهت گیری­ ها و تحولات یک ملت سرچشمه در فرهنگ آن ملت دارد و از سوی دیگر فرم‌­دهی فرهنگی وابسته به عواملی است که در یک چرخه صعودی و یا نزولی، بر تکامل و یا تنازل همدیگر تاثیر گذاشته و بستر تحولات منفی و یا مثبت، و نیز بسیاری از خصلت ها، باورها و کنش ­های یک ملت را فراهم می­ سازند.

ترسیم یک چرخه موثر در جامعه: بسیاری از عوامل جغرافیایی، محیطی، اجتماعی، اقتصادی، زبانی و ... در شکل گیری فرهنگ تأثیرگذار هستند(مراد از فرهنگ، معنای عام آن است که شامل خلقیات، گرایش‌ها، تفکرات، ایمان، آرمان‌ها، رفتارها و ... می شود). و از سوی دیگر فرهنگ(به همان معنای غام) نیز در بسیاری از همان عوامل تاثیر می­ گذارد. براین اساس هر جامعه در بطن خود با یک چرخه صعودی و یا نزولی روبه رو است که تمامی گزاره­ های اخلاقی، انسانی، اجتماعی و هرآنچه که در تعریف فرهنگ و در دایره آن می­ گنجد را در بر می­ گیرد. چرخه ­ای که یک سوی آن عوامل یاد شده، و سوی دیگرش فرهنگی متأثر از آن عوامل است که اینک خود به مثابه عامل و محرکی قوی در بسیاری از همان عوامل یاد شده تأثیری مثبت و یا منفی می­ گذارد.

علت ذکر قید صعودی و نزولی برای این چرخه در این است که هرچقدر عوامل تأثیرگذار در فرهنگ از معیارها و ویژگی­ های مثبت و مطلوب تر بهره­ مند باشند تاثیری مثبت در شکل گیری فرهنگ و غنای آن می­ گذارند و از آن سو، هرقدر که غنا و قوت فرهنگ بیشتر و فربه­تر شود، زمینه و بستری می ­گردد برای رشد بهتر  و تکامل  همان عواملی که باز در همین فرایند چرخه وار بر روی فرهنگ تاثیر می­گذارند و بدین­سان یک چرخه صعودی پدید می آید که در پیشرفت و سلامت آن جامعه در ابعاد مختلفش تأثیر چشم گیری دارد. حال می­ توان همین تصور را در مورد یک چرخه نزولی داشت با این تفاوت که در این چرخه مفروض به علت وجود معیارها و ویژگی های نامطلوب در عوامل تاثیرگذار بر مقوله فرهنگ، فرهنگی نحیف و ضعیف شکل خواهد گرفت که در چرخه توصیف شده به واسطه ضعفش تأثیری مخرب در عوامل مذکور به جا خواهد گذاشت و به همین نحو یک چرخه نزولی در جامعه مفروض شکل خواهد گرفت که تمام ارکان اخلاقی، آرمانی و رفتاری و ... را در یک مسیر نزولی قرار خواهد داد.

شاید برای برخی این توهم پیدا شود که چرخه یاد شده یک دور باطل است، که در جواب باید گفته شود دور در روابط علّی و معلولی فرض می ­شود در حالی که اینجا چنین رابطه ای حاکم نیست و آن عوامل یاد شده همگی اسباب تأثیر گذار در قالب­‌دهی، تکامل و یا تنازل فرهنگ هستند نه علت تامه به وجود آورنده آن فرهنگ، کما اینکه فرهنگ نیز یک سبب تأثیرگذار در آن عوامل است نه علت تامه برای آنها.

حال باید اضافه کرد که یکی از خروجی­ های مهم این چرخه، تحولات یک ملت است. به گونه­ ای که انقلاب ها، تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... همچنین عملکردهای ملی و فرا ملی یک جامعه و نیز صفات پسندیده و ناپسند اجتماعی را باید در این راستا تفسیر کرد و دید. اگر چرخه مذکور صعودی باشد قطعا شاهد تحولات مثبتی در جامعه خواهیم بود و اگر روند چرخه نزولی بود ثمره و خروجی آن نیز تحولاتی منفی و مخرب خواهد بود.

بر این اساس اگر به دنبال تحولات خرد یا کلان در یک جامعه هستیم باید ابتدا چرخه مذکور را در بطن آن جامعه شناسایی و مطالعه کرده و به نواقص و نقاط ضعف آن دست یابیم و آنها را رفع کنیم، آنگاه خواهیم دید که راه برای ایجاد تحولات مورد نظر هموار می­ شود.

برای نمونه به مسأله مطالعه و کتابخوانی اشاره می­ شود. اگر جامعه ای بخواهد به پیشرفت در ابعاد گوناگون و تمدن غنی دست یابد ناگزیر است که فرهنگ مطالعه و کتابخوانی را ارتقاء بخشد و موانع آن را مرتفع سازد. ارتقای فرهنگ کتابخوانی خود متاثر از عواملی از جمله؛ انتشار کتاب های با موضوعات جذاب، کارآمد و مفید، قیمت مناسب کتاب، در دسترس بودن مراکز خرید کتاب، نشر با کیفیت واستاندارد، رسیدگی به وضع ناشران و نویسندگان آن جامعه، مقوله آموزش به خانواده­ ها و ده ­ها عامل دیگر است. در واقع یک سوی چرخه، عوامل یاد شده قرار دارند و سوی دیگر آن، خصلت کتابخوانی یک جامعه که از آن تعبیر به فرهنگ کتابخوانی می­ شود. هرقدر آن عوامل مطلوب تر شوند فرهنگ مطالعه ارتقای بیشتری می­ یابد و هرقدر که فرهنگ مطالعه ارتقا یابد به رشد و توسعه عوامل یاد شده کمک می­ کند و این سبب پیدایش یک چرخه صعودی شده که ثمره آن؛ قدرت علمی، اقتصادی، فرهنگی، دفاعی و ... است که هرکدام از آنها تحولی در جامعه محسوب می­ شود./۹۰۱/ی۷۰۴/س

حجت الاسلام داود موذنیان، پژوهشگر حوزه علمیه قم