واکاوی پیام‌های حماسه ۱۳ دی از منظر آیت الله مکارم

به گزارش خبرگزاری رسا، دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی در نوشتاری حوادث اخیر کشور را از منظر این مرجع تقلید مورد بررسی قرار داده که متن آن به شرح زیر است:

در روز های اخیر اغتشاشات و فتنه گری جدید آشوبگران و مزدوران داخلی دشمنان قسم‌خورده ایران اسلامی که در بستر اعتراضات مردمی نسبت به وضعیت اقتصادی شکل گرفت  ، باعث بیداری هر چه بیشتر مردم متدین و انقلابی ایران  شد. لذا مردم در روزهای اخیر به ویژه در 13 دی ماه با برگزاری راهپیمایی های باشکوه  ؛ عکس العمل قاطعی به قدرت های استکباری  نشان دادند. و اینگونه ملت ایران در هر صحنه ای که نیاز به نقش آفرینی آنان بوده در میدان حاضر شده و دین خود را به انقلاب ادا کرده اند. که این دستاورد مهم دارای پیام های متعددی است که باید مورد واکاوی قرار گیرد.[1]

بی‌توجهی مسؤولان به مطالبات اقتصادی و معیشتی مردم؛ منشأ اعتراضات خیابانی

بديهى است هرگونه غفلت مسئولان از مطالبات مردم سبب عقب ماندگى و ضرر و زيان فاحش است، از سوی دیگر  اگر مردم نیز  در مطالبه گری  كوتاهى كنند، به آسانى سرمايه هاى نظام اسلامی  از دست خواهد رفت.[2]به ویژه آنکه می بینیم  مسئولان در احقاق حقوق آحاد مردم كوتاهى می کنند حال  چه از طریق غفلت باشد یا از طریق  ناآگاهى نسبت به حقوق مردم  و يا خطا در مسير اجرا.[3]

تأسف آور است کشوری که مشکل گرانی و بیکاری  در آن پیدا و حاد شده است، متاسفانه کارهای مسئولان پرداختن به برخی مباحث حاشیه ای منحصر شده است،[4] حال آنکه بسیاری از این مشکلات، مردم را تحت فشار قرار داده است و نباید ساده از کنار آن گذشت.[5]

از یک سو قیمت مایحتاج اصلی مردم اعم از مواد غذایی، پوشاک، مسکن، وسائل اولیه زندگی و دارو افزایش یافته است.[6] از سوی دیگر فساد و حرام خوارى در جامعه شيوع پيدا کرده است و  جامعه  دچار تنگدستى و كمبود مالى شده است.[7]

حال آنکه فقر مردم فقر تحمیلی است و باید مردم را راضی نگه داشت لذا حل مشکلات جامعه با فکر چند نفر نمی‌شود و باید برای آن همفکری کرد و مشورت گسترده با همه صاحب نظران لازم است.[8] از این رو مسئولین باید دست به دست هم می دادند و با مشاوره و استفاده از تجربیات افراد باسابقه بر مشکلات مسلط می شدند تا آینده خوبی برای نظام و مردم رقم بزنند.[9]

لیکن در عمل آنچنان که باید و شاید  چنین امری محقق نشد، لذا در  آغاز کار عده‌ای از مردم که مطالباتی در مسائل مختلف اقتصادی داشتند چون گوش شنوایی برای مطالبات خود ندیدند تنها راهکار را این دیدند که به سراغ تظاهرات خیابانی بروند و از این طریق، فریاد خود را به گوش مسئولین برسانند، تا مسئولان پشت درب های بسته برای آنها تصمیم نگیرند.[10]

شکوه اعلام وفاداری مردم به ولایت فقیه و  انقلاب اسلامی در حماسه13دی

بی شک راهپیمایی گستردۀ مردم ایران در محکومیت اغتشاشات اخیر ، نشانه اعلام وفاداری به انقلاب و ارزش ها و آرمان های والای آن است.[11]

در تبیین این مسأله باید گفت در  طول حیات بابرکت انقلاب اسلامی، دشمنان کاری نبود که نکرده باشند، آنها ابتدا جنگ به راه انداختند و هشت سال ما را درگیر جنگ کردند؛ با بهره گیری از آن تشکیلات شیطانی اسلام ستیزی، ایران ستیزی و انقلاب ستیزی به راه انداختند؛ محاصره اقتصادی ایجاد کردند و سرانجام انواع تحریمها را برضد ملت ایران انجام دادند.[12]

واقعا اگر این توطئه ها در مورد جمعیتی که پایه مذهبی نداشت انجام می شد،به زودی آن جمعیت متلاشی می شد اما چون اساس روی اعتقادات دینی است، نتوانستند انقلاب را متزلزل کنند و البته توطئه های  آنها الآن هم ادامه دارد. که  فتنه گری و اغتشاشات اخیر خود موید این مدعاست.[13]

در این میان  رمز مهم راهپیمایی اخیر مردم در محکومیت فتنه گران اعلام وفاداری مجدد به انقلاب است؛ ظاهر راهپیمایی، راه رفتن ساده بدون جنگ و کشتار و خونریزی است اما در واقع  اعلام وفاداری به انقلاب و نظام اسلامی است.[14]

لذا مردم با وجود مشکلات اقتصادی، با حضور گسترده خود در صحنه، وفاداری خود به نظام و ولایت فقیه را اعلام کردند، ملت ایران هر گاه پای نظام و انقلاب در میان باشد مشکلات را نادیده گرفته و با حضور خود در صحنه حماسه عظیمی را رقم می زنند. امروز نیز چنین افتخاری نصیب مردم ایران شده است. [15]

بدیهی است شرایط امروز، شرایط فوق العاده ای است اما در این شرایط می بینیم پیروزی ها پشت سرهم حاصل می شود؛  پیروزی عراق را از ملت آن گرفته بودند اما به دستشان برگشت و حکومت طرفدار اهل بیت(ع) در آنجا حاکم شد و پیروزی کامل دولت و ملت عراق بر تروریسم تکفیری رقم خورد ؛ این همه هزینه کردند تا نظام سوریه را متزلزل کنند نشد. لبنان برایشان یک لقمه بود اما دیدند گلوگیر است و قابل هضم نیست حتی در مقابل غزه نتوانستند بایستند؛ اوضاع یمن هم اینگونه است و اخیرا دشمنان به شدت وحشت زده شده اند.[16]

بی تردید این دستاوردها در منطقه، در سایۀ اقتدار نظام اسلامی حاصل شده است  و دشمنان انقلاب اسلامی این حقیقت را بر نمی تابند لذا به زعم باطل خود با فتنه افکنی در راستای تضعیف نظام برآمدند، حال آنکه   علیرغم توطئه چینی دشمنان ، پیروزی ها برای جبهه حق پیدا شده است و راهپیمایی اخیر مردم اعلام وفاداری مجدد و کشیدن خط بطلان بر توطئه دشمنان بود. امید است شرایط موجود را همه درک و به وظایف خود عمل کنیم و نقشه های دشمنان را نقش بر آب کنیم.[17] در این بین مسوولان باید با تمام وجود و توان خود برای رفع مشکلات مردم تلاش کنند زیرا مردم هرگز انقلاب و نظام را تنها نخواهند گذاشت.[18]

حماسه 13 دی؛ پاسخ کوبنده ملت ایران به فتنه‌گران و مثلث آمریکایی عبری عربی

پس از انکه  جمعی از ضد انقلاب و منافق و افراد فریب خورده به اعتراضات مردمی  پیوستند و ابتکار عمل را از دست آنها گرفتند به تخریب و توهین مشغول شدند. شیاطین خارجی(با محوریت ، آمریکا ، آل‌سعودو رژیم صهیونسیتی)نیز از فضای مجازی به طور کامل استفاده کردند و اغتشاش توأم با ویرانگری و اهانت به مقدسات مختلف را به آنها تعلیم دادند، لیکن پرده ها بالا رفت و نقشه دشمنان برملا شد و مردم با راهپیمایی های پرشکوه خود پاسخ این گروه اندک را دادند.[19]

از این جهت راهپیمایی اخیر ملت ایران دارای شکوه و عظمت فوق العاده ای است؛ البته خیال پردازان خارج نشین که می گویند مردم از انقلاب اسلامی بریده اند لیکن با این حضور ثابت می شود که مردم ما همچنان بعد از گذشت سی و نه سال تمام و کمال، پای انقلاب و نظام شان ایستاده اند. گرچه مخالفان ما در دنیا سعی می کنند اخبار این راهپیمایی های  پرشور منتشر نشود، اما به هر حال انتشار گوشه ای از این حضور نیز کافی است که خودشان بفهمند ملت ایران چه حضوری در صحنه داشتند.[20]

اینگونه است که گاهی یکی از این راهپیمایی ها از نظر اسلام کار لشگرکشی های نظامی مفصل را می کند. [21] به ویژه انکه مردم  با شرکت در این راهپیمایی از اغتشاش گران و فتنه گران و حامیان آنها اعلام بی زاری و برائت جسته و این بیزاری را به تمام دنیا اعلام کردند.[22] بدین ترتیب  این راهپیمایی محاسبات دشمن را برهم زده است، و  توطئه دشمنان را خنثی کرده است و حمایت مردم از نظام شان را به رخ جهانیان کشانده است.[23]

لزوم قاطعیت دستگاه قضایی و نیروی انتظامی در تحقق امنیت جامعه

تصوّر نمى كنيم هيچ انسان عاقلى هر چند تابع دين مقدّس اسلام نباشد معتقد باشد كه افراد شرور و قاتل و كسانى كه با قتل و غارت و اغتشاش و آشوب، امنيّت  جامعه  را به خطر مى اندازند، و به هيچ كس رحم نمى كنند، و پايبند به هيچ اصلى از اصول دينى و انسانى نيستند، در جامعه آزادانه رفت و آمد كنند و مرتكب هر جنايتى شوند.[24]

بلکه باید در مقابل فتنه و فساد اجتماعى با شدت برخورد کرد؛ زيرا زندگى در چنان جامعه اى بسيار مشكل است. لذا براى تحصيل يا حفظ امنيّت  جامعه  بايد هر بهايى را پرداخت. تا آنجا كه اسلام به خاطر آن اجازه جنگ با اخلال گران امنيّت اجتماعى را صادر مى كند.[25]

از این رو دستگاههای قضایی و نیروی انتظامی اجازه ندهند بیش از این به اموال عمومی و خصوصی صدمه بزنند و به مقدسات توهین کنند.[26]

اشد مجازات برای فتنه گران

اگر شخصى باعث سلب امنيّت  عمومى از جامعه شود و بر جان و مال و ناموس مردم هجوم برد، به گونه اى كه رعب و وحشت قسمتى از جامعه را فراگيرد، محارب  خواهد بود و اجراى حدّ محارب  بر اين شخص ضامن ثبات امنيّت  در جامعه است و همچون باران، رعب و وحشت و ناامنى حاصل از جنايات او را از فضاى جامعه مى شويد.[27]

اینگونه است که در دين مقدّس اسلام بزرگترين و شديدترين مجازات ها براى كسانى است كه امنيّت جامعه را بر هم مى زنند. از اين رو، براى  «محارب»، يعنى كسى كه سلب امنيّت عمومى مى كند، مجازات شديدى در نظر گرفته شده است كه گاهى به اعدام مى رسد.[28] اغتشاش گرانی که منطقه وسيعى را ناامن مى كنند «مفسد فى الارض» هستند و مجازات آنها اعدام است.[29]  اين مهم به علت  تأكيد فوق العاده اى است كه اسلام درباره رعايت آزادى و امنيّت  اجتماعى و حقوق انسان ها دارد.[30]

لذا باید  مجازات فوق العاده شديد را در برابر اغتشاش گران  قرار داد.[31]  فتنه گران و متخلفان  بايد به اشد مجازات  گرفتار شوند تا عبرت ديگران گردند و محيط از فتنه گری پاك گردد .[32]

بدیهی است اگر به  اغتشاش گران ترحّم شود،  او با سوء استفاده از اين رحمت و رأفت، روز به روز به جنايات گسترده ترى دست خواهد زد، لذا برخورد شدید با اراذل و اوباش جامعه، خشونت نیست . بلكه مصداق روشن رحمت است، تا ديگران بتوانند با آرامش به زندگى خويش ادامه دهند.[33]

نابودی فقر و فساد و تبعیض؛ مهمترین مطالبه مردم در حماسۀ13 دی

فقر و نياز، انسان را به انحراف و بدبختى مى كشاند بى نيازى بيش از حد نيز منشأ فساد و تباهى است.[34]

اگر مسئولان مى خواهند فقر نباشد، بايد با فقر مبارزه كنند اگر مى خواهند فساد و تبعیض نباشد بايد با آن مقابله کنند.[35] اين قاعده كلى است، اگر مسئولان شعار فساد زدایی و مبارزه با حقوق های نجومی را مطرح می کنند، بايد زمينه آن را در عمل  فراهم كنند.[36]

اين  يك واقعيت است كه بسيارى از ثروتمندان بی ايمان گاه بر اثر جنون [37] افزون طلبى و گاه براى برترى جويى دست به فساد مى زنند جامعه را به محروميت و فقر مى كشانند همه چيز را در انحصار خود مى گيرند.[38]

لذا در جامعه شاهدیم بسيارى از انسان های زياده خواه و افزون طلب وجود دارند  که  هيچ گاه به وضع موجود اگر چه نيازشان را رفع كند قانع نيستند و پس از آنكه اصل بودن خويش را تثبيت كردند براى ارتقاى كيفيّت زندگى خويش و درك لذائذ و رفاهيّات بيشتر، پيوسته تلاش مى كنند، و قطعاً در آن تزاحمات و درگيرى ها و در اين زياده خواهى ها و افزون طلبى ها ضريب انحرافات بسيار بالا مى رود، انحرافاتى كه فقر و فساد و تبعيض را در سطح جامعه موجب مى شود و طبيعى است فقر و فساد و تبعيض، تأثير مستقيمى در روح و روان انسان مى گذارد و بدبينى ها و يأس ها و ناهنجارى هاى ديگر اخلاقى را سبب مى شود و در نهايت صدمه جدّى را به حوزه سعادت و هدايت وارد مى سازد.[39]

اینگونه است که در جامعه با پدیده شوم «مال اندوزى» برخی مسئولان مواجهیم حال آنکه آنها خود موظفند از ايجاد اختلاف  طبقاتى  و انباشتگى اموال در دست طبقه اى خاص پيش گيرى كنند.[40]

این نقیصه در بین برخی مسئولان، بعضاً نفرت عمومى را برانگيخته استحال آنکه دولت باید اهتمام ورزد تا  پستهاى حسّاس كشور به دست نااهلان نیفتد که در آن صورت  تبعيض  و بى عدالتى و غفلت از مصالح  مردم در جتامعه شایع خواهد شد.[41]

و یا اینکه یکی از مشکلات زمان ما این است که غذای بدون شبهه هیچ کجا پیدا نمی‌شود، به علت اینکه همه پول‌ها در بانک می‌رود و رباخواری بانک هم مسلم است[42]در حالی که «رباخوارى» يكى از عوامل اصلى فقر و اختلاف طبقاتى است؛ يعنى ربا موجب مى شود طبقه اى غير مولّد، ولى سرمايه دار تمام هستى طبقه ضعيف و مولّد را تدريجاً ببلعند. ناگفته پيداست اين نوع فساد اقتصادى، به دنبال خود مفاسد اخلاقى و اجتماعى و سياسى گوناگونى را موجب مى شود و سرچشمه انواع وابستگى هاى فسادانگيز خواهد بود.[43]

آری رباخوارى بانک ها يكى از عوامل اصلى فقر و اختلاف [44]طبقاتى است و مى دانيم يكى از علل فحشاء، فقر و فشار اقتصادى است كه سبب شكست جوانان در تشكيل خانواده و كشانيده شدن آنها به فساد است.[45]

با این تفاسیر اگر مسئولان می خواهند به مطالبات و پیام های مردم در راهپیمایی اخیر عمل نمایند باید شفافیت مالی و مبارزه با فساد اقتصادی را از خودشان شروع کنند تا ريشه فقر، فسا و تبعیض را بخشکانند.[46]

پشت درهای بسته نمی‌توان برای زندگی مردم تصمیم‌گیری کرد/ ضرورت بازنگری در لایحه بودجه 97 با رویکرد مردم محور

حوادث اخیر درس های عبرتی در برداشت که اگر به کار بسته شود آینده بهتری در انتظار ما خواهد بود. معلوم شد نمی توان در پشت درب های بسته نشست و درباره مردم تصمیم گرفت و برنامه بودجه را نوشت.[47]

بی شک صرف کردن بودجه مملکت حساب و کتاب دارد[48]تأسف آور است تشکیلات دولت متورم بوده و بیش از حد بزرگ شده و متأسفانه بیشترین در آمد کشور خرج پرسنل آن می شود، این مسأله از پیشروی مملکت جلوگیری می کند؛ در زمینه بودجه باید به کمک اقتصاد دانان تذکراتی داده شود تا موارد غیر ضروری حذف یا کوچک شود.[49]

لذا  ضرورت بررسی بودجه از سوی مراکز و تشکیلات اقتصادی اجتناب ناپذیر است بلکه بودجه 97  باید به کمک نمایندگان مجلس زیر ذره بین قرار دارد و مواردی که قابلیت حذف و کوچک کردن دارد تذکر داده شود.[50]

در این میان  چه بسا بودجه هایی که تصویب شده است اما به وسیله صرفه جویی می توان آن بوجه را در راستای اقتصاد مقاومتی حرکت داد. [51] و یا باید کمک به ازدواج جوانان جزو بودجه های رسمی دولت قرار داده شود.[52]

هم چنین  بودجه های مراکز و موسسات فرهنگی و دینی  ناکافی است[53] زیرا  بودجه های فرهنگی یا نصف شده و یا قطع شده است و مجلات و نشریات و پژوهشگاه ها یا به کلی تعطیل شده و یا 20 تا 30 درصد کار می کنند.[54] ای کاش دولت و سایر نهادها هم از اهمیت این مساله اطلاع کافی پیدا کنند و بودجه های لازم را در اختیار آن مراکز و موسسات قراردهند.[55]

شبکه اجتماعی ملی توسط دولت راه‌اندازی شود ؛ بازخوانی نقش تلگرام در اغتشاشات اخیر ایران

مساله مهم دیگر داستان آتش افروزی فضای مجازی است. بارها به مسئولین هشدار دادیم،‌ از رئیس جمهور محترم گرفته تا دیگران که این فضای مجازی بلای جان شماست نه تنها دین و ایمان و اخلاق و همه مقدسات را هدف قرار داده و فحشاء را به درون خانه ها می فرستد و خانواده ها را متلاشی می کند، بلکه خطری است برای انقلاب و نظام و امنیت جامعه، ولی متاسفانه گوش شنوایی نبود.[56]

اکنون می بینیم دامن همه را گرفته، یک نفر مزدور موساد یا سیا در خارج نشسته برای ده میلیون نفر به آسانی پیام می فرستد که فردا در فلان ساعت همه بیرون بریزید و اغتشاش کنید، حتی طرز ساختن بمب های دست ساز را به آنها یاد می دهد.[57]

از مسئولین محترم سوال می کنیم فضای مجازی که پدید آورنده اش دشمنان ما هستند و تمام اختیارش به دست آنهاست و ما را عملاً برده خود می سازند آیا عاقلانه است ما خود را در اختیار آن بگذاریم، درست است که فوائدی هم دارد اما سمّ خطرناکی در جوف آن است.[58]

حقیقت آن است که  افراد با عضویت در شبکه اجتماعی تلگرام اطلاعات خود را در اختیار این شبکه قرار می‌دهند و تلگرام با دسترسی به اطلاعات می‌تواند رخدادهای مختلف را رقم بزند، همانطور که دشمن در فتنه 88 نیروی مردمی را برای اعلام مخالفت‌ها منسجم کرد.[59]

بیایید طرحی که برای فضای مجازی سالم توسط کارشناسان آگاه ریخته شده را تکمیل کنید، آنچه مورد نیاز مردم است در آن بریزید و به جای این لجن زارهای معتفنی که به نام تلگرام و مانند آن است قرار دهید، و امنیت و اخلاق و ایمان و سلامت جامعه را حفظ کنید، نگویید موقتاً قطع کرده ایم دوباره بر می گردیم راستی عجیب است، آن شیاطین هم دوباره بر می گردند.[60]

حال آنکه باید  پهنای باندی که در اختیار تلگرام قرار گرفته ، به شبکه ملی اختصاص یابد تا در این شبکه مردم به اطلاعات مورد نیاز دسترسی مطلوب داشته باشند.[61] به راستی تأمل بر انگیز است که دولت از پهنای باندی که در اختیار تلگرام قرار می‌دهد درآمدزایی می‌کند اما این درآمد ارزش آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی را ندارد.[62]

آری درمان درد فضای مجازی راه اندازی شبکه ملی اطلاعات؛پهنه وسیعی که به تلگرام و اینستاگرام می دهند را باید گرفت و در اختیار شبکه های ایرانی قرار داد، باید این امکانات در اختیار شرکت های داخلی قرار گیرد.[63]

باید بتوانیم یک شبکه ملی قوی جوابگوی نیازهای مشروع افراد در اختیار جامعه قرار دهیم؛ البته  متأسفانه هنوز دولت دل برای این مسأله آنچنان که باید نمی سوزاند، البته نقش مجلس در تحقق این مطالبۀ عمومی مردم غیر قابل انکار است.[64]

 مسؤولان به جای  توجیه حوادث اخیر مطالبات مردم را بشنوند

در خاتمه باید گفت مسئولین چاره ای ندارند جز اینکه به درددل مردم، مستقیما گوش فرا دهند. و بهترین راه این است که در تمام طول سال یک روز در هفته را برای شنیدن مشکلات مردم بگذارند. این هفته از نمایندگان دانشجویان دعوت کنند تا در یک فضای باز با حضور چندین نفر از وزرا و مسئولین دیگر، دردهای خود را بگویند و اگر راه حلی دارند تذکر دهند. و هفته دیگر مثلاً از نمایندگان کارگران دعوت شود و هفته دیگر از کسبه بازار، و بعد از کشاورزان، سپس از صاحبان صنایع مختلف، آنها مشکلاتی دارند که یقیناً به گوش مسئولین نرسیده و بسیاری از آنها راه حل هایی پیشنهاد می کنند که بسیار قابل توجه است.[65]

سپس گروهی مأمور رسیدگی و جمع بندی آنها شوند و در اختیار مسئولین قرار دهند تا قوانین و برنامه ها بر طبق آن تنظیم گردد و این کار در طول سال ادامه یابد.[66]

تأسف بار است که  بعضی تصمیم گرفته اند، به توجیه گری پرداخته پیام آشکار این حوادث و نیز مطالبات راهبردی مردم را فراموش کنند که این واقعا اشتباه بزرگی است. در احادیث اسلامی آمده است که افراد با ایمان و هوشیار از یک سوراخ دوبار گزیده نمی شوند. آری افراد با ایمان و هوشیار چنین هستند. [67]

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛23/11/1393.

[2] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص252.

[3] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 8 ؛ ص82.

[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛18/11/1391.

[5]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/12/1390.

[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/10/1391.

[7] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص192.

[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/10/1391.

[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از اعضای شورای مرکزی جبهه پیروان خط امام و رهبری؛ 23/8/1388.

[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/12/1393.

[12] همان.

[13] همان.

[14] همان.

[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛22/11/1391.

[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/12/1393.

[17] همان.

[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛22/11/1391.

[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/11/1390.

[21] همان.

[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ حرم حضرت معصومه (س)؛ 10/6/1389.

[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/11/1393.

[24] آيين رحمت ؛ ص54.

[25] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص89.

[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[27] آيين رحمت ؛ ص57.

[28] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج 1 ؛ ص379.

[29] ر.ک: جواهر الكلام؛ج 41؛ ص 564 به بعد.

[30] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص172.

[31] تفسير نمونه ؛ ج 3 ؛ ص311.

[32] همان.

[33] آيين رحمت، ص: 52.

[34] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص528.

[35] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص210.

[36] همان.

[37] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 3 ؛ ص478.

[38] همان؛ ص 479.

[39] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص68.

[40] همان ؛ ج 2 ؛ ص451.

[41] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص235.

[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛4/10/1396.

[43] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص439.

[44] ربا و بانكدارى اسلامى ؛ ص22.

[45] همان؛ ص 23.

[46] همان.

[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ حرم حضرت معصومه(س)؛31/5/1389.

[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛25/12/1393.

[50] همان.

[51] همان.

[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ حرم حضرت معصومه(س)؛17/5/1391.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛23/5/1391.

[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای فراکسیون اصولگرایان رهروان ولایت مجلس شورای اسلامی؛ 20/7/1391.

[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛23/5/1391.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[57] همان.

[58] همان.

[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛2/6/1395.

[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛2/6/1395.

[62] همان.

[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس و اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی؛ 23/9/1395.

[64] همان.

[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.

[66] همان.

[67] همان.

/۱۳۲۳/د۱۰۳/ق