شیوه های شناخت و اجرای"سیر مطالعاتی"

به گزارش خبرگزاری رسا، ابراز نارضایتی رهبر معظم انقلاب از وضعیت کتاب در کشور در نخستین دیدار کتابداران و مسؤولان نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور در 29 تیر ماه سال 1390، هشداری جدی بود که متأسفانه از سوی مسؤولان رسمی و متصدیان حوزه‌ی کتاب، مورد توجه قرار نگرفت.

ایشان آن دیدار مهم را، بهانه‌ای برای «تجدید مطلع» در حوزه‌ی کتاب خواندند و با بیان برخی آسیب‌ها و تهدیدهای مهم در این حوزه، پیشنهادهایی را نیز ارایه فرمودند. این سلسله مقالات می‌کوشد با آسیب‌شناسی حوزه‌ی کتاب در جمهوری اسلامی ایران، براساس بیانات مقام معظم رهبری و رهنمودهای ایشان، به ارایه‌ی الگویی بومی برای پیشرفت در این حوزه، کمک کند.

در بخش یکم تا سوم، شاخص‌های رسمی ملی و جهانی توسعه در حوزه‌ی کتاب مورد بررسی قرار گرفت و با پیشنهاد شاخص جدید «سرانه‌ی تولید کتاب»، گوشه‌ای از دلیل نگرانی مقام معظم رهبری از وضعیت کتاب در کشور، به نمایش درآمد. سپس، مشکلات کاهش شمارگان کتاب مورد بررسی قرار گرفت.

در بخش چهارم مشکلات ناشی از افزایش تعداد عناوین کتاب، برشمرده شد و در بخش پنجم و ششم، موضوع مبانی نظری سنجش سرانه‌ی مطالعه مورد بررسی قرار گرفت و براساس سنجش‌های جهانی و داخلی نشان داده شد که سرانه‌ی مطالعه در کشور ما، در حد متوسط کشورهای توسعه ‌یافته است.

در بخش هفتم و هشتم، مسأله‌ی همه‌گیری تبلیغات کتاب و برخی روش‌های مهم ترویج کتاب‌خوانی بررسی شد. در این بخش، موضوع سیرهای مطالعاتی بیان می‌شود.

مقام معظم رهبری در دیدار خود با کتابداران و مسؤولان نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور فرمودند: «یکى از چیزهایى که ما امروز خیلى احتیاج داریم، برنامه‌هاى مطالعاتى براى قشرهاى مختلف است. بارها اتفاق مى‌افتد که جوان‌ها را، نوجوان‌ها را به کتاب‌خوانى تشویق می‌کنیم؛ مراجعه می‌کنند، می‌گویند آقا چه بخوانیم؟

این سؤال یک جواب ندارد؛ احتمالاً جواب‌هاى متعددى دارد. مجموعه‌ى متصدیان امر کتاب - چه در وزارت ارشاد، چه در مجموعه‌ى کتاب‌خانه‌ها - روى این مسأله باید کار جدى بکنند؛ در بخش‌هاى مختلف، براى قشرهاى مختلف، به شکل‌هاى مختلف، با تنوع متناسب، سیر مطالعاتى درست کنند؛ اول این کتاب، بعد این کتاب، بعد این کتاب. وقتى که جوان، نوجوان یا کسى که تا کنون با کتاب انس زیادى نداشته است، وارد شد، حرکت کرد، راه افتاد، غالباً مسیر خودش را پیدا خواهد کرد.»(۱)

«سیر مطالعاتی» یک عنوان خاص برای برنامه‌ی مطالعاتی‌ای است که در یک موضوع واحد، دارای آغاز، انجام و ترتیب است. همان گونه که از عنوان این مفهوم مشخص است، سیر مطالعاتی، مسیر خواندن را مشخص می‌کند و  ممکن است براساس کتاب یا مقاله ارایه شود اما به طور معمول، سیر مطالعاتی براساس کتاب طراحی می‌گردد.

این سیر به مخاطب کمک می‌کند با صرف کم‌ترین هزینه‌ی زمانی و مالی، بیش‌ترین حجم دانش را بیاموزد. به بیان دیگر، تجربه و هزینه‌ کرد یک سازمان یا یک گروه، به کمک او می‌آید تا بهترین مسیر مطالعه را انتخاب کند.

ویژگی‌های یک سیر مطالعاتی خوب

یک سیر مطالعاتی خوب، دارای ویژگی‌هایی است که توجه به آن‌ها، می‌تواند اثرگذاری سیر را بیش‌تر کند:

1. تعیین مخاطب

قبل از هر چیز، باید مخاطب سیر مطالعاتی مشخص باشد. مخاطب ممکن است براساس گروه سنی (خردسال، کودک، نوجوان، جوان و ...)، دوره‌ی تحصیلی (دبستان، راهنمایی، دبیرستان، کاردانی، کارشناسی و ...)، جنسیت (مرد یا زن)، نژاد یا قومیت (فارس، ترک، لر، عرب، ترکمن، بلوچ، کرد و ...)، دین یا مذهب (مسلمان، مسیحی، یهودی، زرتشتی، صائبی و ...)، صنف شغلی (خانه‌دار، کارگر، معلم، بقال، معمار و ...) و ... رده‌بندی گردد. بنابراین بدون تعیین مخاطب، تولید سیر مطالعاتی امری اثرگذار و کارا نخواهد بود.

2. چارچوب موضوعی دقیق و نیازسنجی‌ شده

هر مخاطب، نیازها و خواست‌هایی دارد. معمولاً افراد، گرایش‌ها و خواست‌های خود را بر نیازها ترجیح می‌دهند. بدون پرداختن به دلیل این ترجیح، باید گفت پرداختن به خواست‌ها و گرایش‌های مخاطب، خطر بزرگ دور شدن از تأمین نیازهای او را در پی دارد. چراکه معمولاً گرایش‌ها معلول و نیازها علت واقعی هستند، بنابراین ارایه‌ی سیر مطالعاتی باید مبتنی بر نیازسنجی مخاطب باشد.

این نیازسنجی می‌تواند به طراحی یک هندسه‌ی فکری مطلوب برای مخاطب بینجامد.

از سوی دیگر، تعیین چارچوب موضوعی دقیق برای سیر مطالعاتی سبب می‌شود که محدوده‌ی مشخصی از نیاز مخاطب، پوشش داده شود. بدین ترتیب، امکان ارایه‌ی چندین سیر مطالعاتی برای تکمیل نیازهای مخاطب، مهیا می‌گردد.

3. هیأت علمی ممحض

تهیه‌ی سیر مطالعاتی، نیازمند اشراف بر آن حوزه‌ی موضوعی است. بنابراین بدون وجود استاد یا هیأت علمی ممحض، نمی‌توان یک سیر مطالعاتی خوب را تولید کرد. یکی از شاخص‌های اعتبار سیر مطالعاتی، اعتبار علمی ارایه‌ کنندگان آن است.

4. شناسایی روشمند

حجم کتاب‌های منتشر شده در یک موضوع، بسیار زیاد است. مهم‌ترین سؤال در برابر یک سیر مطالعاتی این است که آیا تمامی کتاب‌های موجود در موضوع سیر مطالعاتی، توسط هیأت علمی مورد بررسی قرار گرفته‌اند یا نه؟ بنابراین مهم است که ارایه‌ کنندگان یک سیر مطالعاتی، روش شناسایی کتاب‌ها، میزان گستره‌ی مورد بررسی و عناوین دیده‌ شده را به عنوان مقدمه‌ی توجیهی سیر مطالعاتی اعلام نمایند.

5. وجود ترتیب حداکثری و هم‌پوشانی حداقلی

همان گونه که در تعریف سیر مطالعاتی بیان شد، سیر مطالعاتی دارای آغاز، انجام و ترتیب است. بنابراین کتاب‌های معرفی‌شده در یک سیر، باید بتواند سرفصل‌های هر موضوع را به ترتیب منطقی، پوشش دهد و از سوی دیگر، میزان هم‌پوشانی سرفصل‌های کتاب‌های معرفی‌ شده، در حداقل ممکن باشد.

تفاوت سیر مطالعاتی و فهرست کتاب‌های خوب

ویژگی‌های بیان‌ شده برای یک سیر مطالعاتی خوب، نمایشگر وجه تمایز آن با فهرست کتاب‌های خوب نیز هست. در واقع فهرست کتاب‌های خوب، مقدمه و ابتدایی برای ارایه‌ی یک سیر مطالعاتی است. در روزگار ما، فهرست‌های کتاب‌های خوب زیادی تولید شده و تولید می‌شود. به عنوان نمونه، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و وزارت آموزش و پرورش، هر سال فهرست‌هایی از کتاب‌های خوب را برای دانش‌آموزان و کودکان و نوجوانان ارایه می‌کنند.

گروه ادبیات اندیشه‌ی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی نیز دو فهرست مهم را از رمان‌های خوب ارایه کرده است. فهرست اول شامل 117 رمان خواندنی برای جوانان می‌باشد و در فهرست دوم، 283 رمان خوب برای نوجوانان فهرست شده است. «محمدرضا سرشار» (رضا رهگذر) نیز در کتاب‌های «الفبای قصه‌نویسی» خود، فهرستی از کتاب‌های مناسب را برای نوجوانان ارایه کرده است.

فرهنگسرای دانشجو (شفق) نیز در سال‌های 1385 تا 1388، فهرست‌های متعددی از کتاب‌های مناسب را به شکل موضوعی و در قالب نشریات دیواری و بروشوری، برای دانشجویان منتشر می‌کرد که افزون بر نقاط هدف خود و مراکز سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، در کتاب‌فروشی‌های خیابان انقلاب اسلامی شهر تهران نیز توزیع می‌شد.

برخی نویسندگان، محققان و استادان نیز در حوزه‌های تخصصی خود، فهرستی از کتاب‌های مناسب را ارایه کرده‌اند که به دلیل تعدد، نام ‌بردن از آن‌ها، از حوصله‌ی این مقاله خارج است. هم‌اکنون نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی کشور نیز در پایگاه اینترنتی «بوکی» (Booki.ir) به معرفی کتاب‌های خوب در تعداد بسیار زیاد و با سود جستن از امکانات شبکه‌های اجتماعی، پرداخته است.

اما در حوزه‌ی سیر مطالعاتی، کارهای اندکی صورت گرفته است. مهم‌ترین کار صورت‌ گرفته در این حوزه، مجموعه‌ی چهار جلدی «سیر مطالعات اسلامی» (سما) است که کانون اندیشه‌ی جوان آن را ارایه کرده است. این مجموعه برای چهار سطح نوجوانان، جوانان، دانشجویان و نخبگان جوان طراحی شده و به موضوعات مختلف مورد نیاز مخاطبان هر کتاب می‌پردازد.

دانشگاه امام صادق(علیه‌السلام) نیز براساس تجربه‌ی کشوری آموزش اندیشه‌ی علامه «شهید مرتضی مطهری(ره)»، سیر مطالعاتی آثار این شهید بزرگوار را ارایه کرده است که مبنای تدریس دوره‌های آموزشی ـ مطالعاتی کتاب‌های ایشان می‌باشد.

قالب‌های ارایه‌ی سیرهای مطالعاتی

سیر مطالعاتی را به چه شیوه‌ای باید به دست مخاطب رساند؟ این سؤالی اساسی برای تولید کنندگان سیرهای مطالعاتی است. تجربه نشان می‌دهد، بدنه‌ی مخاطب برای تهیه‌ی سیر مطالعاتی کتاب، به خرید کتاب علاقه و رغبتی نشان نمی‌دهد. به بیان دیگر، ارایه‌ی سیر مطالعاتی کتاب در قالب یک کتاب، موجب جذب مخاطب نخواهد شد. قالب کتاب، بیش‌تر برای مدیران فرهنگی، کتابداران و گروه‌های بسیار محدودی از مخاطب، کاربرد دارد.

قالب بروشور، یکی از قالب‌های موفق برای ارایه‌ی سیرهای مطالعاتی بوده است. هم‌چنین ارایه‌ی سیرها در قالب نشریه‌ی دیواری، توانسته بدنه‌ی مخاطب را به کتاب جذب کند. یک قالب مهم دیگر، استفاده از «کتاب موبایل» یا سامانه‌های پیامک است که بتوان به وسیله‌ی تلفن همراه، سیر مطالعاتی را در اختیار مخاطب قرار داد.

قالب دیگر، استفاده از پایگاه‌های اینترنتی است که هم‌اکنون کانون اندیشه‌ی جوان در پایگاه «سیر نما» (SeirNama.ir) در حال آزمودن این قالب است. به هر حال سیرهای مطالعاتی، راه‌های میانبری برای دانش‌افزایی گروه‌های مختلف مردم هستند که متأسفانه، هنوز در ابعاد شایسته و بایسته، نهضت تولید آن به راه نیفتاده است./۸۷۶/د۱۰۳/س

محمد سرشار

پی‌نوشت‏

۱. بیانات در دیدار مسؤولان کتاب‌خانه‌ها و کتابداران، 29/4/1390. قابل بازیابی در: 

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=16739

اندیشکده برهان