اردن؛ چرخش راهبردی یا تاکتیکی؟
به گزارش خبرگزاری رسا، اردن در چند سال اخیر در سطح منطقه‌ای دچار نوعی تغییرات رفتاری شده است. این کشور در مورد بحران سوریه «سیاست صبر و انتظار» در پیش گرفت و پس از مشخص شدن پایان داعش در سوریه، روابط خود را با دمشق بهبود بخشیده است و گذرگاه مرزی بین دو کشور نیز اخیراً بازگشایی شد. علاوه بر این، برخی نشانه‌ها حکایت از چرخش‌های منطقه‌ای اردن دارد. جدید‌ترین تغییر رفتاری اردن نیز مربوط به اسرائیل است. عبدالله دوم پادشاه اردن گفته که امان قصد دارد زمین‌هایی را که در پیمان صلح سال ۱۹۹۴ به رژیم صهیونیستی واگذار کرده، پس بگیرد. این زمین‌ها که به اجاره ۲۵ ساله اسرائیل درآمده اکنون محل کشت و کار صهیونیست‌ها است.
به موجب توافق صلح اسرائیل و اردن موسوم به «وادی عربه» در سال ۱۹۹۴ اراضی مذکور به مدت ۲۵ سال به اسرائیل اجاره داده شده و این قرارداد ۲۶ اکتبر سال ۲۰۱۹ به پایان می‌رسد. به موجب پیوست‌های توافق صلح، باید یک سال قبل از پایان مهلت اجاره اراضی، تصمیم مخالفت با تمدید اجاره اطلاع داده شود. اما سؤال اصلی این است که چرا اردن دچار تغییرات رفتاری در منطقه شده است و آیا این تغییرات حاکی از چرخش تاکتیکی است یا راهبردی؟
پادشاه اردن همواره تلاش کرده خود را به عنوان طرف اصلی صلح بین اسرائیل و فلسطین به غرب معرفی نماید. حتی اوباما، رئیس‌جمهور سابق امریکا، بار‌ها امان را شریک این کشور در حل وفصل منازعات فلسطین و رژیم صهیونیستی دانست، اما پس از روی کارآمدن دونالد ترامپ در امریکا این جایگاه برای اردن به نوعی از دست رفته است. ترامپ در قالب طرح معامله قرن، سفارت امریکا را از تل‌آویو به قدس انتقال داد و عملاً طرح دو دولت را که مورد حمایت اردن بود با شکست مواجه کرد.
این مسئله «معمایی راهبردی» برای اردن ایجاد کرد، زیرا درصد زیادی از ساکنان اردن را فلسطینی‌ها تشکیل می‌دهند. اردن در جریان طرح معامله قرن با اسرائیل، امریکا، عربستان و امارات دچار اختلاف شده و حتی از انتقال سفارت امریکا از تل‌آویو به قدس حمایت نکرد و در نشست استانبول نیز که در مورد قدس برگزار شد شرکت کرد. از جمعیت ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار نفری اردن، نزدیک به ۶۰ درصد را آوارگان فلسطینی تشکیل می‌دهند. در واقع اردن در چهار دهه گذشته همواره با این هدف در موضوع فلسطین دخالت کرده که زمینه را برای تشکیل کشور فلسطین به پایتختی قدس فراهم کند و از این طریق، آوارگان ساکن در اردن به کشور خود بازگردند، چرا که به شدت با مشکلات اقتصادی مواجه بوده و این آوارگان در کنار اضافه شدن بیش از یک میلیون آواره سوری مشکلات اردن را دوچندان کرده‌اند. اما طرح معامله قرن این رؤیا و هدف اردن را نابود خواهد کرد و آوارگان فلسطینی دیگر به کشور خود بازنخواهد گشت، به همین دلیل اردن از همان ابتدا به عنوان مخالف این طرح مطرح بود.
علاوه بر این دونالد ترامپ به نوعی اردن را از سیاست‌های خاورمیانه‌ای خود حذف کرده و محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی و محمد بن زاید ولیعهد ابوظبی را به عنوان محور‌های سیاست خاورمیانه‌ای امریکا تعیین کرده است. به همین دلیل اردن برای نشان دادن نارضایتی خود، اقدام به برخی چرخش‌ها کرد. در نتیجه این چرخش‌ها نیز در تیرماه ۹۷ عربستان و امارات کمک‌های مالی خود را به اردن قطع کردند و همین مسئله باعث شد اردن چند هفته شاهد نا آرامی‌های داخلی به دلیل مشکلات اقتصادی شود.
در واقع در شرایط کنونی اردن به دنبال آن است تا به محور سوریه، قطر و ترکیه نزدیک شده و به نوعی از سرگرم شدن عربستان به ماجرای مرگ خاشقجی نهایت استفاده را ببرد. این مسئله را دبکا‌فایل رسانه نزدیک به ارتش اسرائیل نیز مورد تأکید قرار داده است. در روز‌های اخیر، عمر الرزاز، نخست‌وزیر اردن، گفت‌وگوی فشرده‌ای با وزیران ترکیه‌ای داشته تا آن‌ها را متقاعد کند صادرات کالا‌های خود را به جای بندر حیفای اسرائیل، از طریق سوریه و اردن پی بگیرند. به منظور دستیابی به این هدف، آن‌ها اوایل ماه جاری میلادی گذرگاه مرزی خود را با سوریه بازگشایی کردند، هرچند مخالفت شدید امریکا و اسرائیل را به همراه داشت. اردن همچنین تلاش‌هایی برای برقراری ارتباط با قطر و سوریه نیز انجام داده است.
نتیجه بررسی رفتار متغیر اردن در چند سال اخیر گویای این امر است که اردن به دلیل وابستگی به کشور‌های خارجی توان ایفای نقشی مستقل در منطقه را ندارد، اما به حاشیه راندن اردن در مسئله فلسطین باعث شده امان به دنبال برقراری ارتباط با محور جدیدی که در برابر محور اسرائیل، امریکا و عربستان قرار دارد، باشد. مهم‌ترین مشکل اردن کسری بودجه سالانه بوده و به همین دلیل این کشور به کمک سالانه کشور‌های غربی و به ویژه امریکا (سالانه بیش از یک میلیارد دلار کمک از جانب واشنگتن به امان اختصاص می‌یابد) در کنار وام‌های بین‌المللی به شدت وابسته است؛ بنابراین هرگونه تغییر رفتار احتمالی اردن در عرصه منطقه‌ای متأثر از این ضعف ساختاری خواهد بود.
به نظر می‌رسد اردن به دلیل محذورات داخلی توان چرخش راهبردی را نداشته و تغییرات رفتاری اخیر نیز به نوعی تاکتیکی محسوب می‌شود. شاید بتوان این‌گونه رفتار‌های اردن را در چارچوب سیاست تلاش برای افزایش قدرت چانه‌زنی نیز بررسی کرد که هدف آن بازگشت به جایگاه سنتی خود در مسئله فلسطین خواهد بود./۹۶۹/د۱۰۲/ق
منبع: روزنامه جوان