جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان در اسلام به روایت تاریخ

به گزارش خبرگزاری رسا ، محمد باغستانی کوزه‌گر، عضو هیئت علمی گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در چهارمین نشست از سلسله نشست‌های «به وقت زن؛ با موضوع زن در عاشورا» که در سالن شورا دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، به بررسی نقش‌های سیاسی اجتماعی زنان در صدر اسلام و مقایسه آنها با واقعه عاشورا پرداخت که مشروح سخنان وی در ذیل تقدیم خوانندگان محترم می‌شود:

نقش زنان در عاشورا موضوعی است که در چارچوب یک واقعه تاریخی و البته دینی اتفاق افتاده است که اگر بخواهد بررسی شود باید به نقش‌های پذیرفته شده‌ای که اسلام برای زنان در نظر گرفته است توجه داشت؛ در این باره به وقایعی که قبل از واقعه عاشورا و در زمان رسول اکرم(ص) رخ داده است اشاره می‌شود؛ آیات قرآنی و تاریخی که از اسلام درباره این امر گزارش می‌شود موجود است که در این راستا نیاز است تا در چارچوب نقش‌های پذیرفته شده بررسی شود.

این موضوع که ادیان آسمانی و زمینی برای پیمان خود چارچوب‌ها و ضوابطی را تعیین کرده اند امری پذیرفته شده است و همه ادیان این چارچوب‌ها را دارند و شاید نشود دین، مکتب و ایدئولوژی را پیداکرد که این‌گونه نباشد؛ این یک امر مرسومی است.

آنچه که در نگاه اول در قرآن دیده می‌شود رسیدن به کمالات معنوی است؛ شاید پایه ای‌ترین اساس بعثت پیامبران و رسالت ادیان آسمانی است که بین زنان و مردان در راه رسیدن به کمالات معنوی هیچ تفاوتی نیست. هر دوی آنها می‌توانند به اوج این کمالات دست یابند؛ در آیاتی از قرآن به این امر تصریح شده است که هیچ تفاوتی در رسیدن به این کمالات وجود ندارد.

در آیه ۳۵ سوره احزاب «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا» به عدم تفاوت در بین زنان و مردان برای رسیدن به کمالات معنوی اشاره شده است و حتی در قرآن اسم چند زن آمده است که در معنویات از دیگران پیش افتاده اند و الگو شده اند.

آیات درباره تأیید فعالیت‌های اجتماعی برای زنان در اسلام

از جمله زنان پیشی گرفته در کمالات آسیه زن فرعون است که در آیه ۱۱ سوره تحریم به آن اشاره شده است. «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» همچنین حضرت مریم که در سوره جداگانه‌ای آمده است.

اصل فعالیت‌های اجتماعی برای زنان در اسلام پذیرفته شده است که از دو گروه آیات این امر بر می‌آید آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر، آیات مربوط به بیعت، آیات مربوط به هجرت، آیات مربوط به جهاد که از هر دو گروه خداوند متعال در قرآن یاد کرده است و آیاتی که برای فعالیت‌های اجتماعی برای زنان ضوابطی تعیین کرده است.

یکی از اصلی‌ترین جلوه‌های مشارکت سیاسی و فعالیت‌های اجتماعی بیعتی است که بنا بود مسلمانان با پیامبر(ص) انجام دهند و پذیرفتند که او فرستاده خداست، گروه‌هایی برای بیعت آمدند؛ بیعت به این معنا بود که آنان با پیامبر(ص) پیمان می‌بستند که آنچه که او فرمان می‌دهد به آن عمل خواهد شد.

طبق گزارش‌های تاریخی آمار قابل توجهی از زنان با پیامبر بیعت کردند؛ نام ۶۰۰ نفر از زنان بیعت کننده از قریش و دیگر زنان ذکر شده است. در کتاب‌های دیگر این آمار کم و بیش وجود دارد؛ اصل این است که پیامبر(ص) جداگانه بیعت زنان را پذیرفته است.

بیعت یکی از شاخصه‌های مهم مشارکت سیاسی زنان در صدر اسلام

در پیمان عقبه اول، نام زنانی در گزارش‌های تاریخی آمده است؛ در بیعت رضوان زمانی که پیامبر(ص) سال ششم بازگشت اجباری از مکه داشتند نیز حضور زنان گزارش شده است. در مورد زنانی که از مکه به سوی مدینه مهاجرت کرده اند جداگانه آیاتی نازل شد که در آیات ۱۳ سوره ممتحنه آمده است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَمَا یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ» و بعد از فتح مکه زنان بعد از مردان با پیامبر(ص) بیعت کردند. بیعت یکی از شاخصه‌های مهم مشارکت سیاسی زنان در صدر اسلام بوده است.

در گزارش‌های تاریخی آمده است که دو هجرت وجود داشته است که یکی هجرت به مدینه و دیگری به حبشه است که در میان مردان مسلمانی که به حبشه هجرت کردند نام زنان جداگانه ذکر شده است و همچنین در میان کسانی که به مدینه مهاجرت کردند؛ آنها هم جزو مهاجران بودند و اعتبار ویژه‌ای داشتند.

برخی زنان نام برده شده دو هجرت داشته اند که شامل مدینه و حبشه می‌شود. این هجرت یکی دیگر از نشانه‌های ایمان در قرآن بود که اگر کسی از مکه که دارالکفر بود هجرت نکنند به معنای بی ایمانی بود؛ زنان به استقلال رأی خود و پذیرش ایمانی پیامبر(ص) این هجرت را انجام دادند و لو اینکه همسران آنها با این کار مخالف بودند، ولی آنها جداگانه این کار را انجام دادند و مورد تأیید قرار گرفتند.

یکی دیگر از این موضوعات مبحث جنگ و جهاد است البته جنگیدن در ایران باستان هم برای حضور مستقیم زنان به معنای شرکت در جنگ نبود که وارد عرصه نبرد شوند مگر در موارد استثناء. در دوره اسلامی جهاد به معنای حضور در میدان جنگ برعهده مردان بود البته این امر سبب بی تفاوتی زنان نشده بود.

در گزارش هائی وجود دارد که وقتی پیامبر(ص) ارزش جهاد را بیان می‌کرد زنانی از حضرت سؤال می‌کردند که چرا این نقش از ما سلب شده است؟ پیامبر(ص) به نقش‌های دیگر اشاره می‌کردند و می فرمودند که آنها می‌توانند در پشت جبهه کمک رسانی داشته باشند؛ پیامبر(ص) آنها را قانع می‌کردند که راه تقرب به خداوند فقط در جنگ و جهاد برای مردان نیست و این راه برای زنان نیز باز است.

به همین دلیل گزارش می‌شود که زنان با اینکه مستقیم در میدان جنگ حضور نداشتند، اما در احد، خیبر و در فتح مکه حضور داشتند. فعالیت‌های مختلف پشتیبانی مانند آبرسانی، غذا رسانی، طبابت، پرستاری، رسیدگی به مجروحان و ... داشتند.

زنان نقش‌هایی جدی داشتند؛ حتی برخی زنان در وسط سپاه برای دفاع از خودشان سلاح حمل می‌کردند که پیامبر(ص) آنها را تأیید می‌کرد. یکی از امتیازاتی که در عصر جاهلی وجود داشت این بود که وقتی دو قبیله با هم جنگ می‌کردند زنان اشراف می‌توانستند به صورت ممتاز امان را اعلام کنند؛ در دوره اسلامی پیامبر(ص) این امان را حق سیاسی زنان می‌دانست.

تجلی نقش‌های چندگانه سیاسی اجتماعی زنان در عاشورا

در کربلا و عاشورا مفاهیمی مانند امر به معروف، بیعت و شرکت در جهاد درباره نقش‌های مختلف زنان گزارش شده که در چارچوبی که اسلام برای زنان در نظر گرفته انجام شده است. در جنگ‌های سه گانه حضرت علی(ع) با مخالفان خود، زنان حضور داشتند؛ یکی از کار‌های مهم زنان در جنگ‌ها سرودن اشعار بر علیه دشمن و به منظور تقویت مجاهدان صورت گرفته است که با رجز‌های حماسی در جنگ‌ها نقش ایفا می‌کردند.
درباره ماجرای کربلا می‌توان این حضور را به چند بخش تقسیم کرد که شامل قبل از وقوع است؛ اینکه امام حسین(ع) با خانواده خود از مدینه به طرف مکه به صورت شبانه هجرت کرد و همراهان خانوادگی ایشان دیدگاه او را پذیرفته بودند؛ همراهی زنان خانواده به معنای بیعت است و هجرت هم صورت گرفته بود و خانواده امام اعم از مردان و زنان هجرت کننده همراه امام بوده اند. این حق که قبلا در اسلام به رسمیت شناخته شده بود اینجا مشاهده می‌شود؛ زنان در بیعت و هجرت، در جهاد مشارکت کردند.

پیش از اینکه قیام صورت بگیرد و این واقعه تحقق پیدا کند گزارش‌هایی وجود دارد که در سال ۶۰ یک زن پیام امام(ع) را به ری رساند؛ او برای درخواست پیوستن ایرانیان به امام حسین(ع) به ری رفت. شواهدی برای صدق آن وجود ندارد البته گزارش وجود دارد. در پاره‌ای از منابع آمده که نماینده امام حسین(ع) در ایران زنی بوده است البته سند آن بدون اشکال نیست.

گزارش هائی وجود دارد که برای کوفه امام(ع) پیک هائی داشتند که یکی از آنها زن بوده است که در کوفه توانست عراقی‌ها و ایرانی‌ها را جمع کند و سپس آنها نامه نوشتند. این نقشی است که قبل از وقوع واقعه اتفاق افتاده است که البته اسناد معتبری ندارد.

پناه دادن به مسلم بن عقیل توسط یک زن انجام شد؛ با وجود اینکه مردان به او پشت کردند و در آن شرایط سخت این زن ایفای نقش کرد. از طرفی هنوز امام(ع) به کربلا نرسیده بودند که برخی زنان، همسران خود را به همراهی با امام تشویق کردند. برخی در راه مکه به کربلا شک داشتند و همسران آنها به ادامه دادن این همراهی تشویق کردند.

حتی همسر حبیب بن مظاهر وقتی که نامه امام(ع) به دست او رسید، حبیب را تشویق به این سفر کرد. این زنان در شرایطی برای رفتن به کربلا مردان را تشویق می‌کردند که حتی محمد بن حنفیه برادر امام(ع) و ابن عباس از اصحاب امیرالمومنین(ع) خود را از ماجرای کربلا کنار کشیدند.

در ماجرای عاشورا زنان حضور پیدا کرده و نقش مستقیم در میزان شجاعت اصحاب داشتند. در عصر عاشورا توانایی تحمل آن صحنه‌ها برای زن‌ها سخت بود، اما صبر و حوصله‌ای که از خودشان نشان دادند صفت اخلاقی بالایی بود که در عاشورا تجلی کرد. حضرت زینب(س) در آن ماجرا نقش محوری داشت که توانسته بود زنان را به صبر دعوت کند.

آنان در این ماجرا بسیار از لحاظ روحی و اخلاقی نقش مهمی ایفا کردند و توانستند پشتوانه مهمی برای آنانی باشند که در میدان می‌جنگیدند؛ مادر حضرت علی اصغر(ع) یک زن صبور است که این ماجرا را دیده است. برخی دیگر از زنان همسر و فرزندان شهید می‌شوند؛ مادر وهب نصرانی بود و از کسانی که در مسیر کربلا شیفته امام حسین(ع) شد.

تبدیل حماسه تاریخی کربلا به یک حماسه جاویدان توسط زنان

بعد از اینکه روز عاشورا به پایان می‌رسد بخش دیگری از نقش آفرینی زنان شروع می‌شود؛ آنان این حماسه تاریخی را به یک حماسه جاویدان تبدیل می‌کنند. نقل روایت‌ها، گزارش‌ها و آنچه که در عاشورا دیده اند و حمایت از آن راه و مکتبی که امام حسین(ع) داشته، از جمله این اقدامات است.

حضرت زینب(س) بعد از واقعه عاشورا سه سخنرانی طوفانی داشتند یکی در دروازه کوفه، دیگری در مجلس عبیداله بن زیاد و سومین سخنرانی در مقابل یزید در شام بود. در دروازه کوفه مردم را از انجام کار خودشان پشیمان می‌کند و این نقطه آغاز جریان پشیمانی است که بعد‌ها جریان توابین را تشکیل دادند.

جزئیات شعر شاعران مربوط به گفته‌های زنان حاضر در عاشورا است

جزئیات شعر شاعران مربوط به گفته‌های زنان حاضر در عاشورا است؛ صحنه آرایی‌های زنان تبدیل به اسطوره شده است. یکی دیگر از زنانی که بعد از عاشورا و اسارت نقش آفرینی کرده است حضرت ام البنین بود که در مدینه برای فرزندان شهید خود نوحه سرایی داشته است؛ نشر کربلا از طریق نوحه سرایی‌ها توسط او صورت گرفت. زنان بسیاری از واقعه عاشورا حمایت کردند و جمعی از زنان بنی اسد باعث برخی قیام‌ها شده اند؛ مادر مختار نیز او را به قیام دعوت کرد.

اسلام حقوق اجتماعی زنان را به رسمیت شناخته و جواز این کار از سوی پیامبر(ص) صادر شده است. ماجرای کربلا در ذیل همین چارچوب‌ها قرار گرفت؛ زنان قبل، حین و پس از آن نقش‌های متفاوتی را ایفا کردند؛ زنان عاشورایی در اسارت که بسیار مهمتر از حضور در جنگ بود در میدان گفتگو و بیان جزئیات نقش آفرینی کردند./1330/ج