نگاهی به چالش‌های حقوقی عصر هوش مصنوعی

به گزارش خبرگزاري رسا، امروز ما در عصر تازه‌ای از فناوری‌ها زندگی می‌کنیم؛ عصر هوش مصنوعی. هوش مصنوعی هم همچون سایر دستاورد‌های تکنولوژی شمشیری دو لبه است و همان‌گونه که بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف زندگی اعم از حوزه حمل و نقل و کنترل ترافیک یا حوزه‌های سلامت و فراهم شدن امکان جراحی از راه دور و با کمک دوربین‌های مدار بسته، اما گسترش کاربرد‌های هوش مصنوعی در سراسر جهان نگرانی‌هایی را هم در پی داشته است. نگرانی از نقض حریم خصوصی افراد، به دست گرفتن کنترل انسان‌ها و در نهایت افزایش تبعیض و نابرابری‌های موجود به عبارت دیگر هوش مصنوعی همان‌طور که می‌تواند به عنوان ابزاری برای توسعه و به خصوص توسعه حقوق بشر محسوب شود به همان اندازه می‌تواند با نقض حریم خصوصی و نفوذ و حاکمیت مؤسسات بزرگ در زندگی مردم به سرکوب حقوق بشر منتهی شود. از همین رو در تمام دنیا و به خصوص اروپا به دنبال وضع قواعدی برای کاهش چالش‌های حقوقی ناشی از گسترش هوش مصنوعی هستند.

همه ما در دنیای امروز کم و بیش با هوش مصنوعی سر و کار داشته‌ایم و گوشی‌های تلفن همراه هوشمند و عضویت در اپلیکیشن‌هایی نظیر اینستاگرام و فیس‌بوک یا گشت زدن در سایت‌های مختلف ارائه‌کننده کالا و خدمات به نوعی ما را در گسترده دید هوش مصنوعی قرار می‌دهد با وجود این شاید این مفهوم تازه کمی برایمان غریب باشد. همین مسئله هم می‌تواند چالش‌های حقوقی متعددی را پیرامون این مفهوم تازه برایمان ایجاد کند؛ نگرانی‌ای که کشور‌های اروپایی را بر آن داشته تا برای این تکنولوژی تازه چارچوب‌ها و خط قرمز‌های اخلاقی تدوین کنند.

شمشیری دو لبه برای حقوق بشر!
دکتر همایون حبیبی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در نشست تخصصی «عصر هوش مصنوعی و چالش‌های حقوقی آن» با تأکید بر کاربرد گسترده هوش مصنوعی در زندگی امروز در زمینه‌های گوناگون همچون حوزه‌های عمومی، حمل و نقل و کنترل ترافیک، امنیت سایبری، خدمات مالی و خدمات حقوقی، پدیده بیگ دیتا را اصلی‌ترین اتفاقی دانست که مواجهه با آن ما را به سمت هوش مصنوعی سوق می‌دهد. بنا به تأکید وی هوش مصنوعی هم جنبه‌های ایجابی دارد و همه می‌تواند چالش‌زا باشد. حبیبی تصریح کرد: «هوش مصنوعی می‌تواند به توسعه حقوق بشر کمک جدی بکند. به طور مثال با کمک هوش مصنوعی خدمات پزشکی و بهداشتی در سطحی گسترده‌تر ارائه خواهد شد و افراد بیشتری تحت پوشش آن قرار می‌گیرند. به همین خاطر هم باید الزامات حقوقی در نظام حقوقی طراحی شود تا دولت‌ها را برای سرمایه‌گذاری در این حوزه ملزم نماید، اما در عین حالی که هوش مصنوعی می‌تواند در مسیر توسعه حقوق بشر کاربرد داشته باشد به همان اندازه هم می‌تواند به سرکوب حقوق بشر و نقض حریم خصوصی منتهی شود و با این تکنولوژی رفتار انسان‌ها کنترل و این کنترل رفتار‌ها به افزایش تبعیض در جامعه منتهی شود.»
وی درباره چگونگی اثرگذاری هوش مصنوعی در افزایش تبعیض در جوامع توضیح داد: «هوش مصنوعی می‌تواند به شکل سیستماتیک منجر به بروز تبعیض شود.»

عقب ماندن قانونگذار از هوش مصنوعی!
از نگاه حبیبی نگرانی دیگری که در این حوزه وجود دارد عقب ماندن قانونگذار از هوش مصنوعی است چراکه سرعت رشد فناوری همواره از رشد قوانین متناسب با آن بیشتر است. همچنین با گسترش هوش مصنوعی شاهد شکل‌گیری جرائم جدید هستیم و با هوش مصنوعی امکان طراحی جعل‌های غیر قابل کشف افزایش می‌یابد.
از مباحث حقوقی دیگر مطروحه در این میان چالش‌های حقوقی وقوع جرم در دنیای هوش مصنوعی است. به طور نمونه وقتی یک خودروی هدایت‌شونده با هوش مصنوعی تصادف می‌کند آیا باید برنامه‌نویس محاکمه شود یا ماشین؟!
حبیبی با اشاره به چالش‌های حقوقی هوش مصنوعی در هنگام جنگ و مخاصمات افزود: «جنگ‌افزار‌های خوداتکایی که بر مبنای هوش مصنوعی کار می‌کنند بدون دخالت انسان یا با دخالت حداقلی فعالیت‌های نظامی و تهاجمی را پیش می‌برند و می‌توانند تعادل نظامی بین طرف‌های یک مخاصمه را هر چه بیشتر به نفع قدرت‌های بزرگ صنعتی به‌هم زنند؛ بنابراین این سؤال مطرح می‌شود که آیا استفاده از این ابزار‌ها با حقوق بین‌الملل بشردوستانه سازگار است؟»
وی مالکیت فکری را از چالش‌های حقوقی دیگری دانست که در عصر هوش مصنوعی گریبانگیر ما می‌شود به خصوص وقتی ماشین‌ها شروع به ابداع و اختراع کنند.

چهارمین انقلاب
دکتر رؤیا معتمدنژاد هم در این نشست با تأکید بر اینکه هوش مصنوعی چهارمین انقلاب را در دنیا برپا کرده و همه چیز را تحت تأثیر خود قرار داده است بنابراین جامعه بین‌المللی نمی‌توانسته در این زمینه بی‌تفاوت باشد و در پی چارچوب‌گذاری و اخلاق‌مند کردن آن است. اقداماتی که تاکنون به صورت محسوس انجام شده به‌صورت تشکیل کنفرانس، تدارک استراتژی‌ها، تأسیس نهاد‌های گوناگون تدوین کتب و مقالات و در نهایت قضات و رگولاتور‌ها کم‌کم وارد عرصه چارچوب‌گذاری برای هوش مصنوعی شده‌اند. وی با اشاره به تلاش‌هایی که در اروپا برای چارچوب‌گذاری تکنولوژی‌های جدید از جمله هوش مصنوعی وجود دارد، تأکید کرد: «پیشرفت و فعال بودن اروپا در استانداردسازی برای دیجیتال و هوش مصنوعی را بتوان این‌گونه ارزیابی کرد که، چون اروپا به لحاظ اقتصادی یا تکنولوژی نمی‌تواند هم سطح امریکا یا چین باشد لااقل استاندارد‌هایی را برای این حوزه‌ها تدوین کند. در این زمینه آیین‌نامه 2016 اروپا در زمینه حمایت از داده‌ها به نوعی جهانی شد و شرکت‌های امریکایی را ملزم می‌کند تا استاندارد‌های اروپایی را رعایت کنند. از نگاه وی به نظر می‌رسد جوامع دموکراتیک از تکنولوژی و هوش مصنوعی استقبال می‌کنند، اما به شرطی که به حقوق بشر لطمه‌ای وارد نشود و از سوءاستفاده‌ها ممانعت شود.»

این استاد حقوق دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است: «همه جوامع روی پتانسیل‌های عظیم هوش مصنوعی تأکید دارند، ولی نگرانی‌های بی‌سابقه‌ای هم در این زمینه وجود دارد؛ بر هم خوردن صلح جهانی، سوءاستفاده از داده‌های شخصی و نقض حریم خصوصی و آزادی بیان و آزادی عقیده از این چالش‌هاست. همچنین ممکن است هوش مصنوعی سبب شود کیفیت و تنوع اطلاعات پایین بیاید و دموکراسی خدشه‌دار شود.»

بنا به تأکید وی دغدغه دیگری که در جوامع اروپایی نسبت به هوش مصنوعی وجود دارد، بر هم خوردن بیش از پیش تعادل قدرت در جهان است و اینکه شرکت‌های بخش خصوصی انحصار همه چیز را در دست بگیرند و انسان به صورت کالا دربیاید و تنها نظاره‌گر و اسیر شرکت‌های مولتی‌ناسیونال باشد. تقویت تبعیض با سیستم‌های الگوریتمی و رسیدن به جایی که الگوریتم‌ها به جای انسان‌ها تصمیم‌گیری کنند و یک گروه خاص دارای پول و نفوذ قدرت را در دست بگیرند؛ این‌ها دغدغه‌هایی است که در اروپا پیرامون هوش مصنوعی وجود دارد.
به گفته معتمدنژاد اروپایی‌ها می‌گویند: «ما خواب بودیم یک دفعه بیدار شدیم دیدیم اپل، گوگل و فیس‌بوک و این چند شرکت ما را مستعمره خود کرده‌اند» اروپا یک دفعه بیدار شد و شروع به چارچوب‌گذاری کرد؛ بنابراین اروپا اگر به لحاظ صنعتی و سرمایه حرف اول را نمی‌زند در عرصه حقوقی چه در عصر دیجیتال و چه در عصر هوش مصنوعی تلاش می‌کند چارچوب‌گذاری کند.

وی در این زمینه به اقدامات شورای اروپا اشاره کرد و افزود: «در 2019 کنفرانسی را تحت عنوان «تأثیر هوش مصنوعی بر حقوق بشر، دموکراسی و دولت قانونمند؛ قاعد بازی را تعریف کردن» اروپا می‌خواهد قبل از آنکه هوش مصنوعی پیشرفت بکند قواعد بازی را تعریف کند و اسیر تکنولوژی نشود. همچنین این شورا، سپتامبر 2019 کمیته هوش مصنوعی را تأسیس کرده است. علاوه بر این منشور اخلاقی در زمینه استفاده قضات از هوش مصنوعی، کمیسر حقوق بشر اروپا هم 10 اقدام برای مقابله با سوءاستفاده از هوش مصنوعی منتشر کرده است. طرح آثار سیستم‌های الگوریتمیک بر حقوق بشر هم یکی از طرح‌هایی است که اروپا در دست اقدام دارد.

ضرورت تدبیر برای مواجهه با چالش‌های حقوقی هوش مصنوعی
با چنین شرایطی و در حالی که کشور‌های اروپایی نگران چالش‌های حقوقی ناشی از گسترش تکنولوژی هوش مصنوعی هستند، ما با وجود اینکه هم‌اکنون مصرف‌کننده این تکنولوژی هستیم، هنوز تدبیری برای مواجهه با چالش‌های حقوقی آن نداشته‌ایم. همچنان که قوانین مرتبط با فضای مجازی هم در کشورمان با چالش‌هایی مواجه است و این مسئله در کنار سواد رسانه‌ای پایین کاربران ایرانی موجب شده تا جرائم مجازی در کشور رشدی قابل تأمل داشته باشد و این مسئله در نظر گرفتن تدابیر حقوقی برای مواجهه با چالش‌های هوش مصنوعی را ضروری‌تر جلوه می‌دهد./1360//101/خ