آقابزرگ طهرانی و کتابی که منابع مفید شیعه را نجات داد

به گزارش خبرگزاری رسا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

محمد بن محسن بن علی اکبر (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) معروف به آقابزرگ طهرانی فقیه، عالم و کتاب شناسی شیعی است.

وی در تهران دیده به جهان گشود. خاندان آقابزرگ پیشینه فرهنگی درخشانی دارند و در اصل از مازندران و گیلان بودند که بعدها به تهران مهاجرت کردند.

پدر و پدربزرگش از روحانیون تهران بودند و یکی از نخستین چاپخانه‌های ایران به کوشش جد بزرگش، حاج محسن و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی در تهران بنیاد نهاده شد.

آقابزرگ تحصیلات مقدماتی را در مدرسه دانگی آغاز کرد و سپس در مدرسه فخریه (مروی) ادامه تحصیل داد. وی تا دوازده سالگی توانست علوم و فنونی چون ادبیات، منطق، تجوید، فقه و اصول و خط نسخ و نستعلیق را نزد استادانی همچون شیخ محمدحسین خراسانیف شیخ محمدباقر معزالدوله، میرزا محمد قمی، سید عبدالکریم مدرسی و سید محمد تنکابنی بیاموزد و اندکی ریاضیات نیز نزد میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت. همچنین در زمینه تاریخ ادبیات و رجال حدیث به مطالعه پرداخت.

او در ۱۳۱۰ق به مشهد و در ۱۳۱۳ق به عتبات عالیات سفر کرد و سرانجام در ۱۳۱۵ق در ۲۲ سالگی، به منظور تکمیل تحصیلات و مطالعات خود، به عراق رفت و تا پایان عمر در آنجا ماندگار شد. آقابزرگ همچنین در زمینه مبارزات مشروطه‌خواهی کتاب المدنیّة و الاسلام را نوشته و منتشر کرد.

آقابزرگ در ۱۳۲۹ق، به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‌ترین دایرة‌المعارف کتاب‌شناسی شیعه، یعنی الذریعه الی تصانیف شیعه، به تحقیق و تتبع پرداخت؛ زیرا جای خالی فهرستی از آثار نویسندگان شیعی از مدت‌ها پیش احساس می‌شد؛ تألیف چنین فهرستی بر همگان معلوم می‌کرد که شیعه با همه مظلومیت‌ها و محرومیت‌هایی که متحمل شده باز هم در حرکت‌های علمی و فرهنگی پیشتاز بوده است. اگر الذریعه نبود، صدها کتاب گران‌بها و مفید شیعه از میان می‌رفت و حتی نامی هم از آنها در تاریخ باقی نمی‌ماند.
آقابزرگ در سفر حج، در ۱۳۶۴ق، از برخی از دانشمندان آن روزگار، همچون محدث نوری، شیخ علی خاقانی، ملاعلی نهاوندی، اجازه روایت حدیث گرفت و به برخی، از جمله آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبایی و علامه سیدهبة‌الدین شهرستانی اجازه روایت داد.

آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای پنج پسر و چهار دختر شد. وی پس از ۹۶ سال زندگی با عزّت و برکت که بیشتر آن در کتابخانه‌ها و در تحقیق گذشته بود، بر اثر یک بیماری طولانی، در ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹(اسفند ۱۳۴۸) در نجف اشرف درگذشت. او را طبق وصیتش در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپردند.

مهم‌ترین آثار او از این قرار است:
۱. الذریعة الی تصانیف الشیعة، در ۲۶ جلد؛ ۲. طبقات اعلام الشیعة، در ۱۱ جزئ؛ ۳. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال؛ ۴. المشیخة؛ ۵. هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی؛‌۶. النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)؛ ۷. توضیح الرشاد فی تاریخ حصرالاجتهاد؛ ۸. تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)؛ ۹. ذیل المشیخة؛ ۱۰. ضیاء المفازات فی طریق مشایخ الاجازات (خطی)؛ ۱۱. اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی)؛‌۱۲. حیات الشیخ الطوسی؛ ۱۳. مستدرک کشف الظنون، یا ذیل کشف الظنون.