روایت لیلة الرغائب از منظر شیعه و اهل سنت

به گزارش خبرگزاري رسا، چند سالی است که به اشتباه عنوان «شب آرزوها» برای «لیلة الرغائب» یعنی اولین شب جمعه ماه رجب در کشور باب شده است. خلاصه روایت پیامبر اسلام (ص) به نقل از کتاب اقبال الاعمال سید ابن طاووس به این صورت است: «پیامبر گرامی اسلام در ضمن حدیثی که در آن فضائل ماه رجب را بیان می‌کردند فرمود از شب جمعه اول این ماه غفلت مورزید، زیرا این شب، شبی است که فرشتگان آن را «لیلة الرّغائب» می‌نامند؛ زیرا زمانی که یک سوم از شب جمعه اول این ماه سپری می‌شود، هیچ فرشته‌ای در آسمان‌ها و زمین باقی نمی‌ماند مگر آنکه در کعبه و پیرامون آن گرد می‌آیند؛ خداوند بر آن‌ها نظر افکنده و خطاب به آن‌ها می‌گوید:‌ای فرشتگان من، هر حاجتی دارید از من بخواهید.

فرشتگان می‌گویند: پروردگارا، حاجت ما از تو این است که روزه‌داران ماه رجب را بیامرزی. خداوند (تبارک و تعالی) می‌فرماید: چنین کردم… سپس پیامبر اسلام (ص) فرمود: هر کس پنج شنبه اول ماه رجب را روزه بگیرد و بین نماز مغرب و عشا ١٢ رکعت نماز بخواند و در حال سجده حاجت خود را از خداوند بخواهد، ان شاء اللّه تعالی حاجتش برآورده می‌گردد.» [۱]«لیلة الرغائب» شبی است که خداوند خواسته است تا بندگانش با میل و رغبت به‌سوی عبادتش بشتابند و پس از نماز مغرب و گشودن روزه خویش، ساعتی را به اقامه نماز و استغفار و مناجات با پروردگارشان به سرآورند و بخشش و رحمت و مغفرت او را طلب کنند.

روایت لیلة الرغائب از منظر شیعه و اهل سنت

الف) لیله الرغائب در نزد اهل سنت

علمای اهل سنت این روایت را جعلی دانسته و انجام این نماز را بدعت می‌دانند از این رو پیروان خود را از انجام آن باز می‌دارند هر چند این عمل در بین عوام از اهل سنت انجام می‌گیرد.

حافظ ابن رجب از علمای اهل سنت درباره این نماز می‌گوید: «و أما نماز، در ماه رجب؛ هیچ گونه نماز مخصوصی که مختص به همین ماه باشد، به پایه صحت نرسیده است و احادیثی که درباره فضیلت صلاة الرغائب در نخستین جمعه ماه رجب روایت شده، دروغ، باطل و نادرست می‌باشد و این نماز به نزد جمهور علما بدعت می‌باشد… و نخستین بار، پس از سال ۴۰۰ هجری نمایان شد، به همین خاطر پیشینیان شناختی از آن نداشتند و در مورد آن صحبت نکردند.» [۲]همچنین یکی دیگر از علمای اهل سنت در این باره می‌گوید: «از احادیث ساختگی حدیثی است در فضیلت جمعه اول ماه رجب که خواندن نماز رغائب و … را از اعمال این شب می‌داند» [۳]

ب) لیلة الرغائب در نزد شیعه

در میان شیعه اولین بار این روایت توسط سید ابن طاووس در کتاب اقبال آورده شده و پس از آن توسط علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار با ذکر سلسله سند آن یعنی ذکر نام کسانی که روایت را تا پیامبر اسلام (ص) نقل کرده‌اند بیان کرده است.

در سلسله سندی که علامه مجلسی ذکر کرده افرادی مانند ابو عبدالله الحسین بن علی، مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم)، ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی، عبد الواحد بن راشد الشیرازی وجود دارد که خود علامه آن‌ها را مجهول می‌داند و می‌نویسد: «در کتاب‌های رجالی و غیره، مشخص نیست وی ثقه است یا نه» [۴]از این رو یقیناً سند این روایت ضعیف است؛ ولی شیوه و روش علما و مراجع شیعه بر آن است که در روایاتی که دستور به عبادتی را مطرح کردند و سند آن‌ها ضعیف است حکم به استحباب می‌کنند و دلیل آن‌ها روایاتی است که می‌فرماید اگر ثواب عملی از سوی پیامبر به کسی رسید و آن را انجام داد و بعداً معلوم شد که پیامبر آن را نفرموده خداوند ثواب آن عمل را به او می‌دهد؛ مثلاً امام صادق (ع) در روایتی می‌فرماید: «مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِیِّ ص شَیْ‏ءٌ مِنَ الثَّوَابِ فَعَمِلَهُ کَانَ أَجْرُ ذَلِکَ لَهُ وَ إِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمْ یَقُلْه‏؛ اگر کسی ثواب عملی از سوی پیامبر به او برسد و بر طبق آن عمل نماید، خداوند ثواب آن عمل را به او می‌دهد ولو اینکه رسول خدا (ص) این کلام را نفرموده باشد» [۵]البته این امر خاص به نماز و اعمال اولین شب جمعه ماه رجب نیست، بلکه در بسیاری از مستحبات جاری است و علما بر طبق آن فتوا می‌دهند.

لیلة الرغائب شب رغبت‌ها است

آیت الله جوادی آملی در یکی از جلسات درس اخلاق خود، لیلة الرغائب را شب رغبت‌ها برشمرده و بیان می‌کند: امیدواریم که در لیلةالرغائب رغبت ما با رهبت ما هماهنگ باشد. هم از قهر و جلال خدا راهب باشیم، هم به مِهر و جمال خدا راغب باشیم؛ رغبت یعنی میل نه آرزو. لیلةالرغائب به معنای شب آرزو‌ها نیست، بلکه شب رغبت‌ها و گرایش‌ها و مجذوب‌شدن‌هاست لذا آن انجذاب و گرایش و میل و شوق را می‌گویند رغبت، در برابر رهبت. خدای سبحان جنّاتی دارد که ما را به آن‌ها ترغیب کرده و برای روح ما هم بهشتی دارد که ما را به آن هم ترغیب کرده است.

وی اظهار داشت: در بخش پایانی سورهٴ مبارکهٴ «قمر» چنین آمده ﴿إنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنّاتٍ وَنَهَرٍ ٭ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ یعنی مردان باتقوا بهشتی دارند همین (جَنَّاتٌ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾جنت جسم و بدن است و لذایذ مادی که در آن نهرِ عسل جاری است نهرِ آب جاری است نهر شیر جاری است نهر خمر جاری است این انهار چهارگانه در این بهشت هست. اما یک بهشت دیگری دارد که آن برای روح ماست و این را با واو عطف بیان نکرده بلکه فرمود: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ ٭ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ نه «و فی» ﴿فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ آن جنّت برای روح ماست برای جان ماست که نزد خدا قرار بگیریم.

آیت الله جوادی آملی می‌افزاید: اوساط اهل ایمان، رغبتشان در لیلةالرغائب به ﴿جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾ است و اوحدی از اهل ایمان گذشته از اینکه ﴿جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾ را طالب هستند ﴿فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ را هم مورد رغبت و میل و گرایش و انجذاب خود قرار می‌دهند آن‌گاه درباره چنین گروهی گفته می‌شود: ﴿وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾ هم جنّت بدن است هم جنّت جان است هم لذّت روح است هم لذّت تن است که ان‌شاءالله در لیلةالرغائب به این رغبت‌ها بار می‌یابیم.

اعمال شب «لیلة الرغائب»

اولین پنج‬ شنبه ماه رجب را روزه می‌داری، چون شب جمعه داخل شود، ما بین نماز مغرب و عشا، دوازده رکعت نماز به جای می‌آوری، هر دو رکعت با یک سلام به این ترتیب که در هر رکعت یک مرتبه سوره «حمد» و سه مرتبه «سوره قدر» و دوازده‏ مرتبه «سوره توحید» می‌خوانی و هنگامی که از نماز فارغ شدی هفتاد مرتبه می‌گویی: ‬ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ عَلَی آلِهِ [وَ آلِ مُحَمَّدٍ]: خدایا! بر محمّد پیامبر درس ناخوانده و خاندانش درود فرست.

سپس به سجده می‌روی و هفتاد مرتبه می‌گویی: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ: پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح. آنگاه سر از سجده بر می‌داری و هفتاد مرتبه می‌گویی: رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْأَعْظَمُ: پروردگارا! مرا بیامرز و بر من مهرورز و از آنچه از من می‌دانی بگذر، تو خدای برتر و بزرگ‌تری. دوباره به سجده می‌روی و هفتاد مرتبه میگویی: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ: پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح.

سپس حاجت خود را می‌طلبی که به خواست خدا برآورده خواهد شد. آگاه باش زیارت حضرت رضا (ع) در ماه رجب مستحب است و انجام آن در این ماه امتیاز خاصی دارد، همان گونه که انجام عمره در ماه رجب فضیلت دارد تا جایی که روایت شده انجام آن در این ماه، در فضیلت همتای حج است و نیز نقل شده: حضرت سجاد (ع) در ماه رجب به عمره مشرّف شده بود، و شب‏ و روز نزد کعبه نماز می‌خواند، و در حالی که پیوسته در سجده بود این ذکر از زبان ایشان شنیده می‌شد: ‬ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ: گناه از بنده‬ ات بزرگ شده، پس بگذر گذشت از سوی تو زیبا باشد.

ثواب نماز لیلة الرغائب

از فضیلت‌های روزه ماه رجب این است که به سبب انجام آن، گناهان بسیار آمرزیده می‌شود، و نیز نمازی در شب اولین جمعه آن شده که هر که آن را به جای‏ آورد هنگام شب اوّل قبرش حق تعالی، ثواب آن را به نیکوترین صورت و با روی گشاده و درخشان و زبانی گویا به سوی‏ او می‌فرستد، پس به او می‌گوید:‌ای حبیب من تو را بشارت باد که از هر شدت و سختی نجات یافتی، بنده می‌گوید تو کیستی؟ به خدا سوگند من چهره‬‌ای زیباتر از چهره تو ندیدم، و سخنی شیرین‌تر از سخن تو نشنیدم، و بویی بهتر از بوی‏ تو نبوییدم! پاسخ می‌دهد: من ثواب آن نمازم که در فلان شب، از فلان ماه، از فلان سال به جای آوردی‏ امشب نزد تو آمدم تا حقّت را ادا کنم، و مونس تنهایی تو باشم، و هراس را از تو برگیرم و هنگامی‏‬ که در صور (شیپور قیامت) دمیده شود، در عرصه قیامت سایه‌ای بر سرت خواهم افکند، پس خوشحال باش که خیر هرگز از تو جدا نخواهد شد.

پی نوشت:
۱. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۲، ص ۶۳۲،
۲. ثعالبی، لطائف المعارف، ص ۲۲۸،
۳. عجلونی جراحی، اسماعیل، کشف الخفاء و مزیل، ج ۲، ص ۴۱۷،
۴. بحار الانوار، ج ۱۰۴، ص ۱۲۳،
۵. احمد بن محمد برقی، المحاسن، ج ۱، ص ۲۵

/1360/