بازخوانی ثمرات قرآنی علامه طباطبایی در حوزه

به گزارش خبرگزاری رسا،‌ آبان‌ماه هر سال یادآور خاطره تلخ رحلت مفسر گرانقدر جهان اسلام، علامه طباطبایی و صاحب تفسیر کبیر «المیزان» است؛ شخصیتی که در فقاهت، فلسفه و علوم دیگر در قله بود، ولی گام در راه تفسیر و معارف قرآن نهاد و تلاش کرد تا قدم‌های مبارکی را برای مهجوریت‌زدایی از قرآن بردارد.

دستاوردهای قرآنی علامه در ساحت‌های مختلف علمی و فرهنگی ثمربخش شد. ایشان با تربیت شاگردان برجسته و خلق آثار کم‌نظیر تحول مبارکی را در حوزه‌ تثبیت کرد. شهدایی چون مطهری، مفتح، بهشتی، باهنر، مصطفی خمینی و امام موسی صدر تنها نمونه‌هایی از شاگردان ایشان هستند.

اقدام مهم دیگر علامه آوردن درس تفسیر قرآن به متن درس‌های حوزه علمیه بود. تفسیر شریف المیزان نیز علاوه بر ارائه مطالب ناب و دقیق علمی از قرآن، مبنای بسیاری از تحقیقات و مطالعات قرآنی شد. خبرگزاری ایکنا در راستای بررسی خدمات و برکات قرآنی علامه در حوزه علمیه با حجت‌الاسلام محمد حسن زمانی، قرآن‌پژوه و عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص)، گفت‌وگویی داشته است که مشروح آن در ادامه از نظر می‌گذرد؛

حجت‌الاسلام زمانی با بیان اینکه علامه طباطبایی(ره) پرچمدار نجات قرآن از مهجوریت در سده اخیر بود،‌ اظهار کرد: گرچه برای قرآن تفاسیر زیادی در طول تاریخ اسلام نوشته شده است، ولی بعد از مجمع‌البیان طبرسی چند قرن بود که تفسیری با آن درخشش قدم به حیات مسلمین نگذاشته بود و در واقع المیزان خورشید درخشانی بود که بعد از چند قرن به جهان اسلام ارائه شد.

وی با تأکید بر اینکه قرآن تنها کتاب آسمانی تحریف‌ناشده در زمین و تنها نسخه شفابخشی است که باید برای درمان بیماری‌های روحی بشر به آن مراجعه کرد، اضافه کرد: براساس گزارش قرآن در آیه ۳۰ فرقان «وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا» پیامبر(ص) از اینکه قومش قرآن را مهجور کرده‌اند، گلایه می‌کنند؛ متأسفانه قرآن قبل از انقلاب مهجور شده و بیشترین استفاده از قرآن برای جلسه اموات، جشن عروسی، تبرک و ... بود و در جلسات ماه رمضان استفاده می‌شد؛ در حالی که قرآن برای هدایت و ارائه برنامه زندگی نازل شد، ولی متأسفانه در ایران و جامعه جهانی به انزوا کشیده شد.

قرآن در حاشیه حوزه و مهجور در جامعه

وی گفت: حوزه علمیه با وجود وفاداری به قرآن، ولی باز قرآن را در حاشیه دروس خود قرار داده بود و فقه، حدیث و اصول فقه جایگاه بیشتری داشتند. دروس اصول فقه پر از شاگرد بود و اساتید آن هم بیشتر بودند، ولی تفسیر و قرآن جایگاهی نداشت؛ اینها نکات تلخی است که در جامعه شاهد آن بودیم؛ با درن ظر گرفتن این موضوعات، کار گرانقدر علامه خود را بیش از پیش نشان می‌دهد؛ به جرئت می‌توان گفت که نقش اصلی علامه طباطبایی نجات قرآن از مهجوریت در حوزه علمیه و جامعه بود.

این قرآن‌پژوه افزود: هر مفسری یک روش تفسیری دارد؛ روش برخی ادبی، تاریخی، روایی و ... است، ولی بهترین تفسیر قرآن به قرآن است؛ مثلاً اگر کسی می‌خواهد بداند نظر قرآن در مورد زن چیست، باید همه آیات مرتبط با زن و خانواده را ملاحظه کند. ویژگی علامه در این بود که روش تفسیر قرآن به قرآن را در المیزان عرضه کرد؛ البته نحوه کار به این شکل است که وقتی به آیه شاخصی در یک موضوع می‌رسید، تمامی آیات مرتبط را هم بحث کرده و در نهایت جمع‌بندی از آن موضوع را عرضه می‌کرد و این گام بلند علامه بود.

المیزان؛ دایرةالمعارف علوم قرآنی

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه یکی از توفیقات علامه طباطبایی تربیت شاگردان برجسته است که یکی از آنها آیت‌الله جوادی آملی است، تصریح کرد: ایشان تفسیر تسنیم را بر اساس همین روش تألیف کرده و نکاتی بر آن افزوده است. به نظر بنده در تسنیم، رنگ قرآن به قرآن پررنگتر از المیزان است که این هم افتخاری برای علامه محسوب می‌شود که چنین شاگردی را تربیت کرد. المیزان دایرةالمعارف علوم اسلامی و قرآنی است و در آن درباره مباحث مختلف بحث می‌شود.

زمانی اظهار کرد: علامه طباطبایی یک مفسر ساده نبود، محدث، فقیه، اصولی، عارف، ادیب و فیلسوف بود و در هر کدام از این رشته‌ها، فعالیت علمی چشمگیری داشت. بزرگترین کتاب حدیثی بحارالانوار در ۱۱۰ جلد است؛ ورود یک عالم به دریای انوار احادیث کار هر کسی نیست، زیرا ۸۰ هزار حدیث در بحارالانوار وجود دارد که ورود به آن غواص عالمی را می‌طلبد که بتواند احادیث را تشخیص داده و قدرت فهم محتوای آن را هم داشته باشد؛ علامه در حالی که تفسیر می‌نوشت، وارد تدریس تحلیلی احادیث بحار هم شد و در جلسات علمی او جمعی از بزرگمردان حوزه حضور یافتند و از مباحث ایشان استفاده کردند و این کار اندک و آسانی نیست.

ایستادگی فلسفی در برابر هجمه ماتریالیست‌ها

وی اضافه کرد: علامه در فقه، اصول فقه آثاری دارد، ولی در فلسفه در زمان خود در قله و نفر اول بود؛ کتاب‌های البدایة و النهایة دو متن درسی فلسفه برای حوزه علمیه بود که توسط ایشان نوشته شد؛ بعد از اشارات و شفای بوعلی و شرح منظومه سبزواری، کتاب درسی فلسفه در حوزه نداشتیم و این متون هم ساختار کهن داشت و متن درسی نبود، گرچه تدریس می‌شد؛ لذا لازم بود کتابی برای تدریس تألیف شود که علامه این کار را با تألیف بدایة و نهایة انجام داد. همچنین علامه به نقد مباحث فلسفی غرب پرداخت که افق نوینی را گشود و هجمه‌ای را که از سوی تفکر ماتریالیست وارد شده بود، دفع کرد.

زمانی با اشاره به عرفان علامه، تصریح کرد: علامه، برادر ایشان و کسانی مانند امام شاگردان مرحوم قاضی بودند؛ آیت‌الله قاضی عارف بلندپایه‌ای بود؛ این عارفان فقط عرفان نظری را از آیت‌الله قاضی نیاموختند، بلکه عرفان عملی را هم فراگرفتند و تکامل روحی یافته و جزء اولیاءالله شدند. بنده خاطره‌ای از عرفان علامه بیان می‌کنم؛ در ابتدای طلبگی و بعد از چند سال درس خواندن این نگرانی در بنده ایجاد شد که بعد از درس حوزه طبیعتاً منبری می‌شوم و یا در جایی برای ترویج دین کار خواهم کرد و در برابر آن حق‌الزحمه می‌گیرم، نگران بودم که برای گذران زندگی چاره‌ای جز دریافت این مبلغ ندارم، ولی این کار به اخلاص من آسیب می‌زند، نگران بودم نکند، تعلیم معارف دینی سبب شود تا برای درآمد، کار دینی و تبلیغ و ترویج دین انجام دهم.

وی ادامه داد: جمعه‌ای محضر علامه مشرف شدم، در حالی که نوجوان بودم؛ خداوند این مفسر و فیلسوف بزرگ را رحمت کند؛ خودشان در را باز کردند و بنده داخل منزل ایشان شدم؛ خودشان چایی ریختند و جلوی بنده گذاشتند و دو زانو در برابر من نشستند، یعنی در نهایت تواضع و بنده سؤالم را طرح کردم؛ ایشان فرمود که شما باید ذکر یونسیه را قرائت کنید و توضیح دادند که چه زمانی و چه تعداد و با توجه به معنا بخوان؛ عرض کردم بعد از آن چه کنم؟ ایشان فرمود: شما این قدم اول را بردارید و اگر نتیجه گرفتید، بیایید قدم بعدی را بگویم، گفتم چه زمانی برای قدم دوم بیایم، ایشان فرمود: هر وقت از گام اول نتیجه گرفتید و نتیجه هم آن است که گوش و چشم دل شما باز می‌شود و وقتی از پیاده‌رو یک خیابانی رد می‌شوید، صدای تسبیح و ذکر درختان را می‌شنوید؛ این ثمره گام اول است و هر وقت به این نتیجه رسیدید برای گام بعدی بیایید.

زمانی اظهار کرد: این سؤال در ذهن من ایجاد شد که اگر گام اول چنین ثمره‌ای دارد که چشم و گوش دلم باز می‌شود، گام دوم و سوم و گام‌های بعد چه ثمراتی خواهد داشت؟ همچنین سؤال دیگری در ذهنم ایجاد شد که این عارف به چه مقامی رسیده است که باز شدن گوش و چشم دل را اولین مرحله برای افراد مبتدی بیان می‌فرماید که تازه متوجه شدم که خداوند چه اولیایی در این دنیا دارد و ما از آنها غافل هستیم؛ ایشان همه این گام‌ها را طی کرده بود.

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) با اشاره به ثمرات و برکات تفسیر المیزان، تصریح کرد: شاگردانی در محضر ایشان تربیت شدند که خودشان امروز افراد بزرگی هستند و تفاسیر بزرگی ایجاد کردند؛ آیت‌الله مکارم شیرازی که تفسیر نمونه را در ۲۷ جلد و پیام قرآن را تقدیم مسلمین کردند. آیت‌الله سبحانی هم تفسیر تطبیقی و موضوعی را خلق کردند؛ آیت‌الله جوادی آملی که حدود ۴۰ سال تدریس تفسیر ایشان طول کشید و تفسیر تسنیم را هم در قالب ۶۰ جلد ارائه خواهند کرد. در جهان اسلام هیچ درس تفسیری نداریم که ۴۰ سال طول کشیده باشد و تفسیری در ۶۰ جلد نوشته شده باشد که این ثمره نخست تفسیر المیزان و صاحب آن است.

ثمرات المیزان و علامه

زمانی بیان کرد: ثمره و برکت دیگر علامه و تفسیر المیزان این است که درس قرآن در حوزه رسمیت یافت و رشته تخصصی تفسیر و مرکز تخصصی تفسیر ایجاد شد و هزاران طلبه در این رشته به تحصیل مشغول هستند؛ همچنین از رشته تفسیر گرایشهای مختلفی منشعب شد که در المصطفی(ص) ۱۴ گرایش مانند تفسیر مقارن، قرائات، قرآن و طب، قرآن و نجوم، قرآن و روان‌شناسی، قرآن و اقتصاد، قرآن و جنین‌شناسی، قرآن و علوم تربیتی، قرآن و علوم سیاسی و قرآن مستشرقان و ... تأسیس و تدریس شد. همچنین مرکز مدیریت حوزه تعداد زیادی رشته و گرایش به علوم قرآن افزوده است.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: اوقاف هم بیش از ۱۶ دانشکده قرآنی در سراسر کشور دارد که به دنبال رشد فضای قرآنی و تفسیری است، در حالی که الازهر یک شعبه دارد؛ همچنین قبل از انقلاب مجله قرآنی نداشتیم، ولی امروز ۲۵ مجله داریم؛ ضمن اینکه تألیف ۲۳ هزار پایان‌نامه قرآنی که در دنیا بی‌نظیر است، جزو ثمرات خدمات قرآنی علامه و از پیامدهای نگارش تفسیر المیزان شمرده می‌شود.