مسجد قبا؛ از مبارزه با شاه تا پیوند عمیق اجتماعی با مردم

به گزارش خبرگزاری رسا، مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عنوان مراکز و پایگاه‌های دینی و فرهنگی، نقش حساس و تأثیرگذاری در پیروزی انقلاب اسلامی داشته‌اند، به گونه‌ای که شبکه مساجد و جلسات مذهبی همانند حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم انقلابی محسوب می‌شود.

مساجد علاوه بر ایجاد حرکت و آگاه سازی مردم از ظلم و ستم رژیم ستمشاهی، توانست هسته‌های اولیه مبارزات انقلابی را نیز شکل دهی و سازماندهی کند، همچنین با بسیج امکانات و نیروهای مردمی، حرکت‌های جهادی در راستای رفع نیازها و کمک رسانی به نیازمندان و آسیب دیدگان داشت.

اگر این پایگاه‌های دینی و مذهبی وجود نداشت، انقلاب اسلامی به موفقیت نمی‌رسید. یکی از مساجد فعال و اثرگذار در جریان نهضت اسلامی مسجد قبا بود که با مدیریت شهید آیت الله دکتر محمد مفتح، محور جریانات بسیاری در آگاه سازی مردم بود. شخصیت‌های بزرگ روحانی و دانشگاهی در این مسجد به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان به سخنرانی می‌پرداختند و به همین دلیل مسجد قبا مورد توجه اقشار روشنفکر و جوانان کشور شده بود.

بر همین اساس به مناسبت چهل و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی‌، بر آن شدیم تا بخشی از فعالیت‌ها و اقدامات انقلابی این مسجد را در گفتگو با مرتضی میردار، پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی بررسی کنیم.

مرتضی میردار در گفتگو با خبرنگار مهر، گفت: مسجد، هیأت و خطبای دینی و مذهبی از نمادها و مشخصه‌های بارز انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌روند.نقش مساجد و وعاظ دینی در پیدایش انقلاب اسلامی انکار ناپذیر است، بخصوص در دوره کشمکش مارکسیسم و مذهب که از دین به عنوان افیون توده‌ها و سبب خمودگی جامعه یاد می‌شد، حرکتی اجتماعی، سیاسی و دینی با عنوان انقلاب اسلامی در ایران رخ می‌دهد که سبب ابطال این نظریه می‌شود.

نقش پررنگ مساجد در بیداری ملت ایران

میردار به تأثیر شگرف و نقش پررنگ مساجد، هیئت‌ها و خطبای مذهبی در بیداری ملت ایران اشاره و عنوان کرد: مساجد، هیئت‌ها و واعظین که از نمادهای انقلاب اسلامی محسوب می‌شوند سه ضلعی بودند که نقش اساسی در بیداری مردم و جهت دهی آنان در پیروزی انقلاب اسلامی برعهده داشتند.

وی با اشاره به اینکه مساجد و حسینیه‌ها در سال ۵۰ نقش اساسی را در جذب جوانان و مردم ایفا کردند، گفت: حسینیه ارشاد سال ۱۳۵۰ یکی از آن مراکز الهام بخش بود که توانست جوانان انقلابی بسیاری را جذب کند اما با فشارهایی که ساواک داشت سبب شد حسینیه ارشاد تعطیل شود. اما همان جوانان از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ حصار و خاکریز فرهنگی و انقلابی خودشان را در مجاورت حسینیه ارشاد و در کانونی با عنوان «مسجد قبا» بنا کردند.

مهمترین دغدغه مؤسسان مسجد قبا، بعد از تأسیس این بود که امام جماعتی را برای مسجد انتخاب کنند که بتواند با ارائه ایده‌های محتوایی هدایت و راهبری جوانان را برعهده بگیرد تا اینکه با شهید آیت الله دکتر مفتح آشنا می‌شوند.

نویسنده و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی افزود: با توجه به فضا و شرایط خفقان و وحشتی که ساواک در آن سال‌ها ایجاد کرده بود، مراسم‌های مذهبی در ایام محرم، صفر و رمضان مسجد قبا در فضای باز و زیر چادر برگزار می‌شد. آقایان هزاوه‌ای، توکلی، حسینیان و مهدیان از جمله مؤسسان مسجد قبا به شمار می‌رفتند. آنان از لحاظ عقیدتی و داوری به جریان امام خمینی (ره) تعلق داشتند و مهمترین دغدغه آنان بعد از تأسیس مسجد قبا این بود که امام جماعتی را برای مسجد انتخاب کنند که بتواند با ارائه ایده‌های محتوایی هدایت و راهبری جوانان را برعهده بگیرد تا اینکه با شهید آیت الله دکتر مفتح آشنا می‌شوند.

شهید مفتح؛ از مهره‌های مهم انقلاب اسلامی و احیاگر ایده‌های نو

وی با اشاره به اینکه شهید مفتح از شاگردان برجسته امام خمینی (ره) بود و آشنایی نزدیکی با افکار و دیدگاه ایشان داشت، گفت: پیوند شهید مفتح با حوزه و دانشگاه و حضور فعال در این مراکز علمی سبب شده بود ایشان از شبهات و سوالاتی که در ذهن جوانان آن دوران وجود داشت آگاه باشد و بتواند پاسخگویی به این سوالات و پرسش‌ها را بر عهده بگیرد.

میردار افزود: یکی از شاخصه‌های مهم مسجد قبای تهران الهام بخشی آن از مسجد قبا بود که قرن‌ها پیش در شهر مدینه النبی تأسیس شد، زیرا زمانی که پیامبر اکرم (ص) وارد مدینه شدند برای تحقق ارزش‌ها و باورهای دینی اولین جایی را که تأسیس کردند مسجد قبا بود. در انقلاب اسلامی نیز به تعبیر دکتر علی شریعتی انقلاب بازگشت به خویشتن بود، همان اتفاقات رخ داد.

نویسنده و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی با اشاره به اینکه مسجد قبا در یک منطقه متوسط شهری بنا شده بود، اظهار داشت: اغلب کسانی که در این منطقه زندگی می‌کردند قشر متوسط جامعه بودند. هنگامی که شهید مفتح به عنوان امام جماعت مسجد قبا انتخاب شد نخستین کاری که انجام داد تأسیس کتابخانه‌ای غنی در مسجد بود تا از این طریق نیاز نسل جوان رفع و خوراک ذهنش با وجود کتاب‌های دینی تأمین شود.

وی ادامه داد: از دیگر اقدامات ایشان دعوت و تقدیر از عبدالفتاح عبدالمقصود، از نویسنده‌های مصری بود که پیرامون امام علی (ع) کتابی نگاشته بود، در آن دوران این نمونه از اقدامات که از یک نویسنده که پیرامون اهل بیت (ع) مطلبی نوشته تجلیل شود بسیار کم اتفاق می‌افتاد و این نوع برنامه‌ها از جمله برنامه‌های جدیدی بود که در مسجد قبا راه اندازی شد.

میردار افزود: همچنین شهید مفتح با برپایی نمایشگاه کتاب که امروز یک امر بدیهی به شمار می‌رود توانست نمایشگاه‌هایی در مساجد و مناطقی که طالب کتاب هستند برپا کند و این از ابتکارات ایشان محسوب می‌شود. وی همه کتاب‌هایی که در آن مقطع مورد نیاز جوانان و مبارزات انقلابی بود را جمع‌آوری و با تخفیف از ناشران خریداری می‌کرد تا در اختیار جوانان بگذارد. وقتی می‌بیند این طرح مورد استقبال جوانان قرار می‌گیرد همان ایده را در سایر مناطق نیز اجرا می‌کند.

قبا؛ از مبارزه با طاغوت تا پیوند عمیق اجتماعی و معنوی با مردم

نویسنده و پژوهشگر تاریخ انقلاب به خدمات اجتماعی مسجد قبا از جمله جمع‌آوری کمک‌های مادی و توزیع اقلام مورد نیاز در بین نیازمندان اشاره و عنوان کرد: با فعالیت‌هایی که شهید مفتح و جوانان انقلابی در مسجد قبا انجام می‌دادند سبب شده بود این مسجد از نمازخانه صرف و یا محلی برای برگزاری مناسک مذهبی به پایگاه خدمات اجتماعی مردم تبدیل شود به گونه‌ای که با جلب توجه خیران بازاری اردوهای جهادی بسیاری در مناطق محروم به منظور ارائه خدمات اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی برگزار می‌شد، حتی این مسجد جلسات مشاوره ازدواج نیز برای زوجین برگزار می‌کرد.

وی افزود: همه فعالیت‌های مسجد قبا از برگزاری نمایشگاه کتاب و ارسال کتاب به مناطق محروم گرفته تا توجه به حوزه تئاتر و هنر انقلاب و برگزاری چند نمایشنامه هنری همه و همه در راستای جذب جوانان انقلابی و در مسیر جریان انقلاب بود. یکی دیگر از ابتکارات مسجد قبا که در آن دوران انجام شد احیای جلسات خانگی و پیوند آن با انقلاب اسلامی بود. همه این فعالیت‌ها شاید امروز یک امر عادی تلقی شود اما در آن دوران یک امر جذاب و جدیدی به شمار می‌رفت.

همه فعالیت‌های مسجد قبا از برگزاری نمایشگاه کتاب و ارسال کتاب به مناطق محروم گرفته تا توجه به حوزه تئاتر و هنر انقلاب و برگزاری چند نمایشنامه هنری همه و همه در راستای جذب جوانان انقلابی و در مسیر جریان انقلاب بود.

میردار با بیان اینکه خطبا و وعاظ از منبر مساجد توانستند رژیم شاه را به زانو در آورند، تصریح کرد: یکی از آن مساجد مسجد قبا بود. سال ۵۶ تعدادی از خطبا و وعاظ از جمله حجج اسلام شجونی، شجاعی، مهدوی، خراسانی، محلاتی، ملکی، عبدوست و ناطق نوری که با نگاه امام و نهضت اسلامی همراه بودند به صورت مستمر و سلسله وار در مناسبت‌های مختلف در مسجد قبا به ایراد سخنرانی می‌پرداختند. شهید مفتح در این دوره به خاطر دعوت این خطبا بارها از سوی رژیم پهلوی تهدید شد.

نماز و راهپیمایی «عید فطر ۱۳۵۷» جرقه‌ای برای براندازی رژیم پهلوی

نویسنده و پژوهشگر تاریخ انقلاب با تاکید بر اینکه مسجد قبا در جریان انقلاب اسلامی یکی از مهمترین کانون‌های هدایت و سازماندهی محسوب می‌شد، گفت: سال ۱۳۵۷ شهید مفتح با برنامه‌ریزی و اتخاذ روش‌های حساب شده توانست مردم را برای یک حضور گسترده میلیونی در خیابان‌های تهران آماده سازد و نخستین راهپیمایی گسترده و علنی مردم علیه رژیم شاه در عید فطر آن سال رقم خورد. آن سال برخلاف سال‌های گذشته که نماز عید سعید فطر در مساجد و به صورت محدود اقامه می‌شد با تدبیر شهید مفتح با حضور میلیونی مردم تهران در زمین‌های قیطریه برگزار شد. پس از اقامه نماز بود که سیل جمعیت از زمین‌های قیطریه راه افتاد و در امتداد خیابان شریعتی، به توده گسترده‌ای از مردم معترض به حاکمیت شاه تبدیل شد. رژیم که پس از واقعه پانزدهم خرداد، دیگر حافظه خود را از قیام‌های گسترده مردمی پاک کرده بود ناگهان با این حضور غافلگیر می‌شود و نمی‌تواند راهپیمایی بزرگ عید سعید فطر در سال ۱۳۵۷ را متوقف کند.

وی افزود: آن راهپیمایی آرام و توده‌ای، راه را برای راهپیمایی‌های بعدی آماده کرد. حتی در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی مسجد قبا از جمله مکان‌هایی بود که کمیته‌های انقلاب را در درون خود سازماندهی و تأسیس می‌کرد.

امید است در گام دوم با بهره‌گیری اصولی و دقیق (توأم با خرد جمعی) از تجربیات و یافته‌های حاصل از ارزیابی کارکردهای مؤثر و نقش‌های ماندگار و اثربخش مسجد در طول گذشت چهار دهه از عمر انقلاب اسلامی، ضمن حرکت در مسیر دستیابی به مسجد طراز اسلامی، چارچوبی منطقی و برنامه‌ای هدفمند و عمیق تدوین و تهیه شود تا شاهد منزلت و جایگاه مسجد درهم‌آمیختگی، هماهنگی و همکاری (بهره‌گیری از فضای فیزیکی و معنوی مسجد به‌عنوان بستر اصلی فرآیند رشد و تعالی روزافزون نظام اسلامی) با دیگر عناصر و عوامل اثربخش در دسترسی سهل‌الوصول به آرمان‌ها و اهداف عالیه نظام مقدس جمهوری اسلامی بیش‌ازپیش و گذشته باشیم.