صیانت از کودکان در فضای مجازی بر عهده کیست؟

به گزارش خبرگزاری رسا،‌ وقتی پای صیانت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به میان می‌آید، برای اغلب افراد موضوع از حالت جدی و ضروری خارج می‌شود و به سطح یک قابلیت اضافه و نه لازم تنزل پیدا می‌کند؛ زیرا اساسا بسیاری از موضوعات فرهنگی مربوط به کودکان و نوجوانان جامعه، تاکنون در اولویت برنامه ریزی‌های کلان مدیران و حتی خانواده‌ها نبوده‌ است.

در گذشته تفاوت چندانی بین نگاه به کودکان و نوجوان در استفاده از اینترنت با بزرگسالان نبود و صرفا توانایی استفاده از کاربردهای اینترنت مدنظر قرار می‌گرفت؛ اما امروز تغییرات روند نیازهای جهانی نشان می‌دهد که کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، باید ابزارها و محیط مخصوص به خود را داشته باشند و از همین رو موضوعات جدیدی از جمله موتور جستجوی امن، شبکه اجتماعی مناسب، رسانه تعاملی مختص کودک و نوجوان پذیرفته شده است. 

وقتی از تغییرات فضای مجازی و متفاوت شدن آسیب‌ها و شکل گیری نیازهای جدید حرف می زنیم منظورمان چیست؟ یعنی آسیب‌های فضای مجازی دیگر همان کلیشه‌های قدیمی غیراخلاقی نیستند. برای مثال نوجوانی را در نظر بگیرید که در فضای مجازی با برش‌هایی بازنمایی شده از خود و زندگی شخصی اش، تصوری خاص در ذهن همسالان خود به وجود آورده است. او زمانی که قرار است دوستانش را در فضای حقیقی ببیند، ترس از رویارویی با حقیقت، او را از ارتباط  باز می‌دارد و در نهایت ترجیح می‌دهد در سلول خود ساخته‌ رسانه‌ای پنهان بماند. 

در این باره بخوانید: دیده شدن کودکان در فضای مجازی

* آیا  دغدغه صیانت از کودکان و نوجوانان، مختص ایران است؟

این روزها به دلیل شیوع ویروس کرونا و الکترونیکی شدن آموزش های مدارس، خانواده های ایرانی شاهد افزایش حضور فرزندان‌شان در اینترنت هستند. این تغییر ناگزیر مدتی است که دغدغه خانواده‌های ایرانی درباره کنترل کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را بیشتر از قبل کرده است، اما در واقع مدت‌ها است که قواعد حضور کودک و نوجوان در همه دنیا تغییر کرده است و این دغدغه ها مختص به جامعه ایرانی نیست.

 بحث صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی از اوایل۱۹۹۰ میلادی با فراگیری اینترنت در دنیا و با تمرکز بر موضوع هرزه نگاری کودکان مطرح شد. در جوامع غربی که هرزه نگاری بزرگسالان یکی از نمونه های آزادی بیان تلقی می شود، موضوع هرزه نگاری کودکان در اینترنت جرم تلقی شد.

بعد از سال ۲۰۰۰، دغدغه های دیگری در قالب یک پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک اضافه شد و سند مقابله با فحشا و هرزه نگاری کودکان به تصویب رسید. ایران هم عضو این کنوانسیون است.

تا سال ۲۰۱۰ برخی کشورها، اقدامات دیگری را هم برای صیانت از کودکان در فضای مجازی انجام دادند.

*قانون ایران برای صیانت از کودکان در فضای مجازی چیست؟

اما در جامعه ایرانی که بیست درصد افراد جامعه (معادل حدود ۱۶ میلیون نفر) را کودکان تشکیل می دهند و در کنار جامعه نوجوانان، جمعیتی ۲۳ میلیون نفری را ایجاد کرده اند، چه برنامه‌هایی برای حضور آنها در اینترنت وجود دارد؟

در ایران از اواسط دهه ۸۰ به صورت جدی تر به موضوع صیانت از کودکان و نوجوانان در اینترنت پرداخته شد و از همان ابتدا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی'>وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال، پلیس فتا و سازمان فناوری اطلاعات ایران اقداماتی ترویجی را در این باره انجام دادند.

سپس در سال ۸۸ قانون جرایم رایانه ای به تصویب رسید و بحث هرزه نگاری در مواد ۱۴ و ۱۵ آن دیده شد. 

در سال ۹۹ هم قانون حمایت از کودکان و اطفال به تصویب رسید که مسائل کنوانسیون حقوق کودک را هم شامل می شد و به موضوع کودک در فضای مجازی هم پرداخته بود.

با وجود این مصوبات، هنوز موفقیت مورد انتظار در صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به دست نیامده است و نگاه ها به سندی جدید به نام «سند ملی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» بسته شده است. سندی کلان که در مرکز ملی فضای مجازی تهیه شده و تصویب نهایی برای ابلاغ و اجرا در کشور را انتظار می‌کشد.

*وضع ما در مقایسه با دیگران در صیانت از کودک در اینترنت چگونه است؟

«خسرو سلجوقی»، عضو سابق هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران در زیرمجموعه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با مقایسه وضعیت ایران و برخی از کشورها در وضع قوانین مربوط به صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، می‌گوید: برای مثال بررسی آماری قوانین مربوط نشان می‌دهد که ایران از لحاظ تعداد قوانین در حوزه کودک و فضای مجازی بسیار عقب تر از کشور آمریکا است. زیرا در آمریکا برای خانواده‌هایی که صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را نادیده می‌گیرند، جرم دیده شده است؛ همچنین مدارس در این باره تکلیف دارند و کتابخانه‌های عمومی هم موظف به حفاظت از کودکان و نوجوانان هستند. مجموع این موارد تعداد قوانین مربوط را در کشوری مانند آمریکا بیشتر کرده است.

علاوه بر قوانین کشوری، حاکمیت ها به خانواده ها هم در مراقبت از فرزندان خود در اینترنت نقش داده‌اند.

به گفته «امیر خوراکیان»، معاون فرهنگی اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی، سرویس های مراقبت خانوادگی (Parental Control) در بسیاری از کشورها، به عنوان ابزاری مراقبت والدین از فرزندان در اینترنت پراستفاده است. برای مثال در سرویس های آنتی ویروس، امکاناتی برای مراقبت و کنترل فرزندان در نظر گرفته شده است که به خانواده ها امکان می‌دهد که کودکان را در دنیای مجازی کنترل کنند و بر فعالیت آنها نظارت داشته باشند. همچنین مدت‌ها است که در سیستم عامل کامپیوترها، تبلت و گوشی‌های همراه هم چنین امکانی به عنوان حالت کودک دیده می‌شود. البته که بهره گیری از این امکانات نیازمند آموزش و آگاهی است و باید به خانواده در این باره اطلاع رسانی شود. 

سرویس‌های مراقبت خانوادگی از کودکان و نوجوانان برای بسیاری از خانواده های ایرانی و افراد دارای فرزند در ایران، عناوین جدیدی نیست و قبلا بارها آنها را شنیده‌اند اما واقعا چه سهمی از خانواده‌های حتی آشنا با این مفاهیم در ایران از این ابزارها استفاده می‌کنند؟ افرادی که با این مفاهیم آشنا بوده‌اند چقدر به فعالیت فرزندان خود در فضای مجازی حساس بوده‌اند؟

در این باره بخوانید: آشنایی با ابزارهای کنترل کودک در فضای مجازی 

«سید آرش وکیلیان»، مسئول تدوین سیاست های معاونت محتوایی مرکز ملی فضای مجازی هم معتقد است که  اگرچه در حوزه صیانت و پالایش قوی بوده ایم، اما در زمینه مقررات گذاری در شرکت‌های ارائه دهنده خدمات نسبت به کشورهای دیگر عقب تر هستیم. از سوی دیگر، در سند بالادستی طرح فضای مجازی سالم، معاونت محتوای مرکز ملی فضای مجازی به صورت خیلی موردی، مواردی را در حوزه کودک و نوجوان گنجاند. همچنین در سند پیوست فرهنگی شبکه ملی اطلاعات، چندین ماده در حوزه صیانت از کودکان نوشتیم که در زمان ابلاغ و اجرا آن طور که انتظار می رفت پیش نرفت. علاوه بر این، در ضوابط محتوای تبلیغی در سند ساماندهی پیام رسان ها هم چندین ماده درباره صیانت از کودکان نوشتیم که باز هم در ابلاغ و اجرا آن طور که مورد انتظار بود پیش نرفت. سپس سند صیانت کودک و نوجوان در فضای مجازی در سال ۹۵ را در کمیسیون عالی محتوای مرکز ملی فضای مجازی تصویب کردیم و بعد از آن با شرایط روز بازنگری شد. این سند باید در شورایعالی فضای مجازی بررسی و تصویب شود اما تعطیلی مستمر جلسات این شورا توسط رییس جمهور باعث شده این سند حیاتی همچنان در صف بررسی و تصویب قرار داشته باشد.

در این باره بخوانید: انتشار تصویر کودکان در فضای مجازی ممنوع شد

*سند ملی صیانت از کودکان در فضای مجازی قرار است چطور مشکل‌گشایی کند؟

اگرچه در قوانین موجود کشوری از جمله قانون جرایم رایانه ای و اسنادی ملی از جمله طرح فضای مجازی سالم و ایمن و سند پیوست فرهنگی، مواردی را برای صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی دیده است، اما تقریبا همه مسوولان و کارشناسان و حتی مردم اتفاق نظر دارند که وضعیت ایران در این زمینه مطلوب نیست و همه امیدها به سند مرکز ملی فضای مجازی درباره صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی بسته شده است.

اما این سند مربوط به کودکان شامل چه مواردی است که قرار است معجزه کند و همه سرنخ های گم شده و جزیره های پراکنده دستگاه های مسئول را به هم وصل کند تا بالاخره، کم و کاستی و ایرادات قوانین و مقررات فعلی در صیانت از کودکان و نوجوانان از میان برود. «محمدحسین سیاح طاهری»، از تدوین کنندگان سند صیانت از کودکان در فضای مجازی در مرکز ملی فضای مجازی در این باره توضیح می دهد: نخستین محور از این سند به طراحی الگوی جامع صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی اختصاص یافته است. این محور شامل موضوعات آموزشی، تربیتی، فنی و حقوقی است. محور دوم شامل خدمات آموزش و ترویج است که به کودکان و والدین در ارتباط با فضای مجازی ارایه می شود. سومین محور به حمایت از تولید محتوا و فعالیت های لازم در حوزه تولید محتوا اختصاص یافته است. محور بعدی مربوط به سرویس های ایمن و ابزارهای مورد نیاز در حوزه مراقبت است. محور پنجم،  مشاوره، امداد و ایجاد خط کمکی است. محور ششم، پشتیبانی سرویس های قضایی و انتظامی از افراد آسیب دیده احتمالی است.

وی گفت: دستاورد این سند این است که اینترنت کودکان مستقل از اینترنت عمومی جامعه باشد و تولید محتوای گسترده‌ای مخصوص کودکان و نوجوانان در فضای اینترنت صورت ‌گیرد و امکاناتی را در اختیار والدین و خانواده‌ها برای کمک به فرزندان قرار می‌دهد. 

به گفته سیاح، تعریف صیانت در فضای مجازی، در این سند جنبه ایجابی و سلبی دارد. همچنین بین تعریف خردسال، کودک و نوجوانان تفاوت قائل شده ایم که نحوه مواجهه هر یک از آنها با فضای مجازی و نحوه برخورد والدین، متفاوت است. همچنین محیط صیانت شده و فضای مجازی ویژه کودک مطابق با این سند، جدا از فضای مجازی بزرگسال است. ویژگی های محیط صیانت شده فضای مجازی از جمله میزان آزادی کودک و میزان کنترل والدین روی فرزند دیده شده است. همچنین همه نیازمندی های عمومی و ضروری کودک از جمله موتور جستجو، شبکه های اجتماعی و اپلیکیشن ها مورد تاکید است و باید در یک محیط امن برای کودکان برآورده شوند. 

عضو گروه تدوین کنندگان سند صیانت از کودکان در فضای مجازی در مرکز ملی فضای مجازی، سیاست های کلان برای محافظت از کودکان در فضای مجازی طبق سند را این طور تشریح کرد:

۱. توسعه محیط های صیانت شده در فضای مجازی. 

۲. رده بندی محتوا و خدمات متناسب با سن و جنسیت و آمادگی جسمی. 

۳. ارتقای سواد فضای مجازی و مهارت افزایی کودکان با ابزارهایی در اختیار والدین قرار می گیرد تا این فضا برای کودکان مطلوب تر شود.

۴. آگاه سازی و هشیارسازی والدین و مربیان به دلیل نقش حمایتی که در این زمینه دارند.

۵. پیشگیری از ارائه محتوای خدمات مضر.

۶. برخورد قضایی با کسانی که علیه کودک و نوجوان اقدام مجرمانه انجام می دهند.

۷. مراقبت اجتماعی از کسانی که در این فضا آسیب دیده‌اند یا در معرض خطر هستند.

۸. مشارکت محوری بخش خصوصی.

۹. توسعه همکاری‌های بین المللی با کشورهای مختلفی که نسبت به این موضوع دغدغه دارند.

*مسئولیت با چه کسانی بوده که بر زمین مانده است؟

مطالعه تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد باوجود نقش پررنگ خانواده‌ها در نظارت بر حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، اقدام و عمل فقط به عهده خانواده‌ها نیست؛ بلکه دولت و حاکمیت با سیاست‌گذاری و مداخله، میزان مسئولیت دستگاه‌های مرتبط را مشخص کرده و به این وسیله از افراط و تفریط هم جلوگیری می‌کنند.

در ایران هم قوانین موجود و اسناد بالادستی تکالیفی را برای هر دستگاه مشخص کرده بودند که این برنامه‌ها به طور شایسته محقق نشدند و نتیجه وضع فعلی است که می‌بینیم. این موضوع همواره به ویژه با سیاسی‌کاری درباره نهاد متولی محتوا در کشور، بین دستگاه‌ها پاسکاری شد و وزارت ارتباطات و وزارت ارشاد در این زمینه به جای اقدام مناسب و واقعی، کارنامه‌ای بد و پر از دعوای سیاسی‌ را از خود به جای گذاشتند. شورای عالی فضای مجازی و مرکز ملی فضای مجازی هم از دیگر نهادهای دارای مسوولیت هستند که همواره نقد کندی و تاخیر متوجه آنها بوده است.

در سال‌های گذشته تکالیفی درباره صیانت از کودک و نوجوان بر عهده وزارت ارتباطات گذاشته شده است

معمولا در قوانین مرتبط با کودک و نوجوان در ایران، مواردی به بحث فضای مجازی اینترنت اختصاص یافته است.

دستگاه‌های دیگری هم عهده دار تکالیفی در زمینه صیانت از کودکان در اینترنت هستند

اما در تازه ترین مقررات در دست تدوین، زمانی که سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی توسط مرکز ملی فضای مجازی تهیه شد، وظایفی به دستگاه‌های مختلف از جمله وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی، قوه قضائیه و نیروی انتظامی سپرده شد.

تقسیم وظایف در این سند به این شرح است: 

۱. پیاده سازی معماری محیط امن برای کودکان در فضای مجازی با مقررات گذاری وزارت ارتباطات و ترغیب بخش خصوصی برای ارائه خدمات در این بخش است.

۲. مدیریت محیط صیانت شده توسط وزارت ارشاد و تولیدکنندگان محتوا با دریافت مجوز از وزارت آموزش و پرورش. بر این اساس پیشنهاد شد که همه فعالیت های آموزشی و کمک آموزشی زیر نظر وزارت آموزش و پرورش قرار گیرد و عموم فعالیت های سرگرمی و تماشای فیلم برعهده وزارت ارشاد است.

۳. تامین پایداری کسب و کار ارائه دهنده محتوا و تعیین حق السهم تولیدکنندگان محتوا و تخصیص اعتبارات سالانه برای تولیدکنندگان محتوا توسط وزارت ارشاد انجام شود.

۴. نظارت بر ضوابط و ممیزی محتوا توسط سازمان تبلیغات اسلامی با کمک نهادهای مردمی صورت گیرد.

۵. حمایت از سخت افزارها و نرم افزارهای مربوط به جویشگر ایمن، نرم افزارهای تحت کنترل و تبلت های دانش آموزی توسط وزارت ارتباطات انجام می شود. در این زمینه وزارت صمت در بخش سخت افزاری می تواند مشارکت کند.

۶. الزام بخش های حاکمیتی برای آنکه محتوا را در محیط امن صیانت شده ارائه دهند. البته استفاده از این محیط صیانت شده داوطلبانه و بر بستر شبکه ملی اطلاعات در نظر گرفته شده است.

۷. به کارگیری کودکان و نوجوانان مستعد و خلاق برای توسعه محتوای خدمات مفید توسط وزارت آموزش و پرورش و با همکاری سازمان بسیج، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان صدا و سیما و وزارت ارشاد.

۸. حمایت و مراقبت از جمله خدمات حمایتی و مشاوره ای به خانواده ها؛ به این نحو که اگر خانواده ای دچار مشکل شد و نیاز به مشاوره برخط داشت به شیوه ساده و ارزان به این نیاز دسترسی پیدا کند. در این زمینه سازمان بهزیستی با همکاری وزارت کار و رفاه اجتماعی و مشارکت نیروی انتظامی با راهبری بخش خصوصی باید این کار را انجام دهد.

۹. رویکرد راه اندازی خط اضطراری. اگر جرمی صورت گرفت بتوان سریع با از طریق این خط تماس گرفت و موضوع را مطرح کرد. این تکلیف به پلیس فتا و با همکاری وزارت کار و وزارت ارتباطات و تصدی گری بخش خصوصی محول شده است.

۱۰. امکان نظارت برخط فنی برای والدین؛ تا بتوانند برخی خدمات را کم یا زیاد کرده و تنظیم کنند. به بیان دیگر با توجه به تنوع فرهنگی موجود در کشور، میزان دسترسی فرزند به فضای مجازی توسط والدین تنظیم شود.

۱۱. الزام به همه ناشران محتوا در رده بندی خدمات؛ به نحوی که محتوای بالای ۱۸ سال در محیط مربوط به کودکان قرار نگیرد.

۱۲. اطلاع رسانی ، فرهنگسازی و آموزش در نحوه استفاده از این محیط؛ این تکلیف بر عهده صدا و سیما با همکاری وزارت ارتباطات و آموزش و پرورش و اپراتورهای ثابت و همراه که شبکه را توسعه می دهند گذاشته شده است.

۱۳. راهنمایی اجرایی عملیاتی برای والدین توسط سازمان بسیج با همکاری آموزش و پرورش و وزارت ارشاد انجام شود.

۱۴. تعامل موثر بین المللی با سرویس دهنده های خارجی توسط وزارت صنعت با همکاری وزارت ارتباطات برقرار شود.

۱۵. الگوگیری سایر کشورها توسط وزارت دادگستری صورت می گیرد.

۱۶. ترغیب ITU و WSIS برای مشارکت با ایران در این سند که باید توسط وزارت ارتباطات، وزارت ارشاد و نیروی انتظامی با توجه به فعالیت پلیس بین الملل، صورت گیرد.

البته همه این تقسیم وظایف‌ها، فعلا در حد برنامه های آینده و روی کاغذ است و پس از تصویب در شورای عالی فضای مجازی و ابلاغ، لازم الاجرا خواهند شد و امکان پیگیری و نظارت خواهند داشت.

*چه خبر از سند ملی صیانت از کودکان ایرانی در اینترنت؟

سرنوشت سند ملی صیانت از کودکان ایرانی در اینترنت، بی ارتباط با سرنوشت دیگر برنامه‌های مربوط به کودک در کارنامه مدیریتی کلان کشور نیست. 

فرآیند این طور است که اگر شورای عالی فضای مجازی سند را بررسی و تصویب کند، به دستگاه های مربوط ابلاغ خواهد شد و مرکز ملی فضای مجازی نقش ناظر و پیگیری کننده مصوبه را خواهد داشت. یعنی مرکز ملی وظیفه راهبری کلان در ایجاد محیط صیانت شده برای کودکان ایرانی را بر عهده خواهد داشت.

اما فعلا مجموعه سیاست گذار در حوزه فضای مجازی کشور، اولویت های زیادی را در دستور کار دارد و تعداد جلسات این شورا هم با تعداد اولویت های آن متناسب نیست. جلسات شورا به ریاست رئیس جمهور برگزار می شود و متاسفانه چندماه است برگزاری آن از اولویت دولت خارج شده است. در همین جلسات محدود هم، موضوعات دیگری در اولویت بالاتر و مهم تر قرار گرفته‌اند و نتیجه این بوده که در مجموع سهم موضوعات مربوط به محتوا نسبت به سایر موضوعات در بین مصوبات این شورا کمتر شده است، موضوع مربوط به کودکان در فضای مجازی هم از جمله موضوعات محتوایی محسوب می‌شود. 

فعلا طرح‌هایی که در کمیسیون‌های عالی این مرکز تصویب شده‌اند، مانند طرح مربوط به کودکان، در نوبت طرح و تصویب در شورای عالی فضای مجازی هستند و تا چند ماه پیش امیدواری وجود داشت که سند مربوط به کودکان در فضای مجازی به دلیل شرایط خاص ناشی از افزایش کاربردهای اینترنت در زندگی کرونایی، تا قبل از پایان سال و قبل از انتخابات ریاست جمهوری، به تصویب شورای عالی برسد که با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال این امید کمرنگ شد.

تدوین سند صیانت از کودکان در فضای مجازی در مرکز ملی فضای مجازی از ابتدای سال ۹۵ آغاز شد، در سال ۹۶ نهایی شد و در سال ۹۹ به دلیل کرونا مورد بازبینی قرار گرفت. باید دید زمانی که این سند به اول صف ورود به جلسه شورای عالی فضای مجازی می‌رسد، به دلیل گذشت زمان و اقتضائات روز، چند بار دیگر نیاز به بازنگری پیدا کرده و به سن کودکان و نوجوانان کدام دوره می‌رسد.