آیا ارز دیجیتال می تواند جایگزین پول های کاغذی بشود؟

اشاره: شریعت خاتم پیامبران (ص)، پایان­بخش تمام شرایع آسمانی است از این ‌جهت توانِ پاسخ­گوئی به همه مسائلی که در زندگی بشر تا روز رستاخیز رخ می ­دهد را دارد؛ و کتاب‌های فقهی در این چهارده قرن و اندی نوشته شده گواه روشن بر این سخن است و در این میان، میان گزاره­ های عقل نظری و عقل عملی فرقی نیست؛ آیین اسلام درباره‌ی قضایایی که پیرامون بود و نبود موجودات سخن می‌گوید، کامل‌ترین اندیشه­ ها را مطرح می­ کند تا آنجا که دگرگونی تمدن‌ها کوچک­ترین خللی در قرآن ایجاد نکرده است و همچنین درباره گزاره‌هایی که پیرامون بایدها و نبایدها گفت و گو می­ کند کامل ­ترین طرح­ ها را دارد، از این جهت کارشناسان بخش دوم که فقیهان عالی­قدر هستند، به تمام مسائل اقتصادی، اخلاقی و غیره پاسخ گفته و در تبیین حکم آن‌ها از کتاب و سنت و داوری ­های عقل فطری بهره گرفته­ اند؛ راهیابی اینترنت به ابعاد گوناگون زندگی مردم روز به روز بیشتر احساس می‌شود؛ تنها ارتباطات و اطلاع‌رسانی نیست که تحت تأثیر این فضای جدید واقع‌شده بلکه همگام با آن‌ها، ساحات دیگر زندگی اعم از اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی علمی نیز در سایۀ این فضا در حال دگرگونی و پیشرفت هستند؛ اینترنت خود زمینه‌ساز فناوری‌های دیگری مانند فناوری «زنجیره­ی بلوکی» شده است که به گفته‌ی برخی کارشناسان می‌تواند مبدأ دگرگونی‌های فراوانی در زندگی مردم شود، فناوری زنجيره‌ی بلوكی با توجه به طيف وسيع كاربردهای آن، قابليت این را دارد كه به‌صورت بنيادین زندگی روزمره‌ی بشری را تغيير دهد؛ بیت‌کوین و دیگر پول‌های دیجیتال نخستین پدیده‌ی اجتماعی بر پایۀ فناوری زنجیره­ی بلوکی است.

به همین جهت خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا در گفت و گو با حجت الاسلام مرتضی ترابی مدرس دروس خارج حوزه علمیه قم به تبیین بیت کوین پرداخته است.

حجت الاسلام ترابی اظهار داشت: این مباحث حاصل تلاش دروس فقهی است که پیرامون مسائل نوظهور در دفتر آیت‌الله‌العظمی سبحانی با حضور حجج‌اسلام دهقان، فتحی، داودی، صفایی و عظیمی در ماه‌های بهمن و اسفند سال 1396 برگزار گردیده است.

رسا- تاریخچه کوتاهی از بیت کوین بیان کنید.

بیت‌کوین در تاریخ 3 / 1 / 2009 توسط شخصی ناشناس به نام ساتوشی ناکاموتو ایجاد گردید، هویت واقعی وی هنوز شناخته‌شده نیست و ممكن است هرگز چنین شخصیت حقیقی وجود خارجی نداشته باشد و گروه یا سازمانی این کار را انجام داده و سپس آن را به نام ساتوشی ناکاموتو که یک نام ژاپنی است، پخش نموده باشند، برخی به علت پیچیدگی‌هایی که خود برنامه بیت‌کوین دارد انجام آن به­ وسیلۀ یک نفر را بعید می‌دانند.

رسا- هویت و تعریف بیت کوین چیست؟

تعریف­ های مختلفی که برای بیت‌کوین ارائه شده است؛ در تعریف ایجاد کننده این پول یعنی ساتوشی ناکاماتو آمده است"بیت‌کوین: سیستم پول الکترونیکی همتا به همتا"در این عبارت به دو ویژگی بیت‌کوین یعنی الکترونیکی و همتا به همتا بودن اشاره شده است، برای این که الکترونیکی بودن یک ويژگی اختصاصی برای این پول مجازی شناخته شود باید قید محض به آن اضافه گردد،  وگرنه در حال حاضر پول‌های رایج دیگر نیز به‌صورت الکترونیکی ایجاد و نقل و انتقال می‌شوند، اما منظور از «همتا به همتا» بودن، گونه‌ای خاص از ارتباط و شبکه بین کاربران اینترنت است که در آن، سرور مرکزی وجود ندارد، لذا تولید و نقل و انتقال این نوع پول بدون دخالت یک قدرت مرکزی بین دو یا چند کاربر انجام می‌گیرد؛ دومین تعریف، لغتنامه آکسفورد است که می گوید"نوع ارز دیجیتال که از تکنیک رمزگذاری در تولید واحدهای آن و نقل و انتقالش استفاده شده و مستقل از دخالت یک بانک مرکزی کار می‌کند" در این تعریف نیز به برخی از ویژگی‌های این پول مانند جهانی بودن، اعتباری بودن و استفاده از شبکه همتا به همتا توجه نشده است چنانکه در تعریف لغت‌نامه دانشگاه کمبریج همین دو اشکال وجود دارد.

رسا- تعریف دیگر هم از بیت کوین وجود دارد؟

بله، تعریف وب‌سایت «بیت‌کوین ویکی»؛ این وب‌سایت که مربوط به گروه اصلی پشتیبان بیت‌کوین است بیت‌کوین را چنین تعریف نموده است"بیت‌کوین یک ارز دیجیتال غیرمتمرکز است که امکان پرداخت فوری را برای هر کسی در هر نقطه از جهان را فراهم می‌کند، بیت‌کوین از تکنولوژی همتا به همتا برای وابسته نبودن به هیچ مرجع مرکزی استفاده می‌کند. مدیریت معاملات و صدور پول به‌صورت جمعی توسط شبکه انجام می‌شود"تعریف مرکز تحقیقات کنگره آمریکا: «بیت‌کوین یک ارز دیجیتال همتا به همتا و متن‌باز است، این تعریف شبیه تعریف «ساتوشی» است با این تفاوت که قید «متن‌باز» بودن در آن آمده است. منظور از متن‌باز بودن این است که برنامه‌ی نرم‌افزاری حاوی پروتکل بیت‌کوین، در دسترس همه است به‌طوری که می‌توانند در آن تغییراتی ایجاد کنند. البته آن تغییرات زمانی معیار عمل قرار می‌گیرد که اکثریت کاربران، آن را تأیید کنند، در غیر این صورت اثری در پروتکل بیت کوین نخواهد داشت.

رسا- تعریف شما از بیت کوین چیست؟

بیت‌کوین یک نوع پول اعتباری جهانی به‌صورت کامل دیجیتال و متن‌باز و فاقد هرگونه پشتوانه اقتصادی و دولتی است که تولید و نقل و انتقال آن به‌صورت الکترونیکی و با روش همتا به همتا صورت می‌گیرد و هیچ قدرت مرکزی آن را مدیریت نمی‌کند.

رسا- آیا بیت‌کوین پول است؟

تعریف­های مختلفی برای پول ارائه شده است و پول در تعریف ابتدایی آن "چیزی است که انسان‌ها برای تبادل خدمات و کالاها از آن استفاده می‌کنند" یا به‌عبارت‌دیگر هر چیزی که در ازای کالاها یا خدمات یا برای بازپرداخت بدهی‌ها مورد قبول واقع می‌شود، ولی تعریف جامع‌تر آن با توجه به جنبۀ کارکردی که در اقتصاد دارد چنین است"پول چيزى است كه داراى سه وظيفه واسطه مبادله، معيار سنجش و ذخيره ارزش است" بنابراین تعریف، هر چیزی که دارای این سه ویژگی باشد پول است، چه یک کالای خاص مانند پوست حیوان یا سکه طلا و نقره باشد و چه مانند اسکناس یا سکه امروزی امر اعتباری باشد یا حتی به‌صورت ارقام الکترونیکی باشد که در کارت‌های الکترونیکی از آن استفاده می‌گردد؛ همچنین اوراقی که از نقد شوندگی بالایی برخوردار است مانند چک‌های مسافرتی نیز پول محسوب می‌شوند، بر این اساس برای تعریف پول اعتباری (کاغذی) امروز که غیر از واسطه مبادله بودن هیچ منفعت ذاتی ندارد بهتر است چنین گفته شود"مالی اعتباری است که ارزش مصرفی غیر از ارزش مبادله‌ای ندارد و داراى سه وظيفه است: واسطه مبادله، معيار سنجش و ذخيره ارزش"، پس اگر سه ویژگی بیان شده برای پول، در بیت‌کوین موجود باشد قهرا آن‌ هم مصداق پول خواهد بود.

رسا- آیا تلاطم و نوسانات ارزش بیت کوین آن را از اعتبار نمی اندازد؟

برخی از محققین تلاطم شدید قیمت بیت کوین را به‌عنوان شاهدی بر پول نبودن آن ذکر کرده‌اند. چون چیزی که طی یک سال قیمت آن نوزده برابر بشود نمی‌تواند وسیله و معیار ارزش‌گذاری باشد، ولی باید توجه داشت که این مسئله در پول‌های اعتباری کلاسیک امروز نیز سابقه دارد.

رسا-آیا بیت‌کوین یک دارایی (مال) است؟

تعاریفی که در مورد بیت‌کوین ذکر شد مبتنی بر پذیرش پول بودن بیت‌کوین است ولی برخی از دولت‌ها یا مراکز دولتی مانند مرکز درآمدهای داخلی آمریکا بیت‌کوین را یک کالا و دارایی می‌داند که قوانین و مقررات مربوط به دارایی در مورد آن جاری است، به‌هرحال نفی پول بودن بیت‌کوین به معنای نفی مال و کالا بودن آن نیست چون گر چه هر پولی مال و کالا است ولی هر کالایی پول نیست بنابراین اگر کسی پول بودن بیت‌کوین را نپذیرد، می‌تواند آن را یک کالا و مال بداند و برای نظر دقیق در این رابطه باید به بررسی تعریف مال بپردازیم؛ مال چیزی است که دارای چهار ويژگی باشد: أ. منفعت یا خاصيت داشته باشد، ب. عقلاء آن را به جهت منافعش ذخیره کنند، ج. عقلاء برای به دست آوردن آن بهاء بپردازند، د. منفعت و خاصیت آن مورد نهی شارع واقع نشده باشد، (نائينی) ؛ مال چیزی است که دارای دو ویژگی باشد: أ. مردم برای امور دنیوی یا اخروی به آن نیاز داشته باشند، ب. بدون کار به دست آوردن آن ممکن نباشد. (ایروانی) ؛ مال چیزی است که: أ. نوع مردم به آن میل داشته باشند، ب. آن را برای استفاده در وقت نیاز ذخیره کنند، ج. برای به دست آوردن آن باهم رقابت کنند، د. در مقابل آن چیزی مورد رغبت مانند پول و غیر آن را هزینه کنند، (خوئی)؛ مال چیزی است که مورد رغبت عقلا باشد و برای به دست آوردن آن ثمن بذل کنند. (امام خمينی)، که دارای ویژگی‌های زیر باشد:

1. مال چیزی است که منفعت داشته باشد که برخی به‌جای این ویژگی، با ویژگی «مردم به آن رغبت داشته باشند» تعبیر نموده‌اند که به نظر می‌رسد تعبیر دوم دقیق­تر است و شمول بیشتری دارد چون شامل مواردی که مردم برای به دست آوردنش میل دارند ولی هنوز فایده عقلائی برای آن تصور نمی‌شود، نیز می‌شود و به نظر ما همین درست است چون با فرض صدق مال بر چیزی نمی‌شود به ادعای نداشتن منفعت عقلائیه، مالیت آن را نفی کرد و معامله بر آن را باطل دانست.
2. ويژگی دیگر که از تعابیر مختلف فقها به دست می‌آید این است که مال چیزی است که قابلیت اختصاص را داشته باشد، پس سنگی که در اعماق غیرقابل‌دسترس زمین یا کرات دور وجود دارد هرچند ارزشمند باشد مال نیست.
3. ويژگی سومی که باز از تعاریف فقهاء می‌توان به دست آورد این است که مال باید کمیابی نسبی داشته باشد والا اگر مثل جرعه‌ای آب در کنار نهر یا هوای معمولی در بیابان فراوان باشد هرچند منفعت دارد ولی مال نیست. این ويژگی را می‌توان از تعبیر چیزی که در مقابل آن بهاء می‌پردازند، فهمید.
4. از نظر شرعی مال یک قید دیگری نیز دارد و آن این‌که همه منافع یا منافع عمده آن مورد نهی قرار نگرفته باشد مثل مشروبات الکلی یا آلات قمار و مانند آن‌که منافع آن‌ها مورد نهی واقع شده است. پس این قبیل اشیاء شرعاً مال محسوب نمی‌شود.

بنابراین مال چیزی است که دارای چهار ویژگی باشد: 1. مورد رغبت یا منفعت باشد 2. قابلیت اختصاص داشته باشد 3. کمیاب باشد 4. منافع آن مورد نهی شارع واقع نشده باشد، ولی این قید که مال چیزی است که با کار به دست بیاید چنانکه در تعریف مرحوم ایروانی آمده، صحیح نیست چون در برخی موارد مال، بدون کار هم به دست می‌آید؛ مانند ارث و مانند آن؛ شهيد مطهری در تعریف مال گفته‌اند که: شرط اول مال بودن، این است كه شى‏ء، موردنیاز باشد، شرط دوم اين است كه فراوان و رايگان نباشد، مانند نور و هوا. شرط سوم اين است كه قابل اختصاص باشد، خلاصه این‌که با توجه به واقعیت موجود دربارۀ بیت‌کوین و اینکه مورد رغبت عقلا است و تا اندازه‌ای به‌عنوان یکی از وسایل داد و ستد تلقی می‌شود بی‌گمان بیت‌کوین «مال» و «کالا» است.

رسا- آیا پول دیجیتال می تواند جایگزین پول های کاغذی رایج کشورها بشود؟

پول دیجیتال رمزپایه مرحلۀ جدیدی در تاریخ پول به شمار می‌آید، بر اساس بررسی تاریخچۀ پول، می‌توان گفت چرخشی که از پول کالایی به سکه و از سکه به حواله و از حواله به اسکناس در طول تاریخ ثبت ‌شده است، وقوع دگرگونی جدیدی به سمت محوریت یافتن پول دیجیتال رمزپایه را محتمل‌ می‌کند.

رسا ـ ممنون از اینکه وقتتان را در اختیار ما قرار دادید، توضیحات کامل و جامعی بود.