گزارشی از میزگرد علمی با محوریت نکاح معاطاتی

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، میزگرد علمی با محوریت نکاح معاطاتی به همت گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دو بخش با موضوع«تحلیل فقهی حقوقی شیوه های نوین اجرای عقد» با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین فرج الله هدایت نیا عضو هیئت علمی فقه و حقوق پژوهشگاه و«قواعد تحقق نکاح قانونی از دیدگاه اسلام» با ارائه حجت‌الاسلام سعید داودی عضو هیئت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه فقه و اندیشه اسلامی برگزار شد.

حجت‌الاسلام حجت‌الاسلام هدایت نیا منظور از اصطلاح شیوه‌های نوین اجرای عقد نکاح را اجرای عقد توسط رسانه‌های جدید و از طریق تکنولوژی دانست و بیان کرد: اجرای عقد در فضای مجازی ممکن است توسط خود افراد یا وکلای آنها باشد ممکن است فقط به صورت صوتی و تصویری ویا حتی از طریق یادداشت‌ها و به اصطلاح امروزی چت کردن باشد، علی القاعده اجرای عقد نکاح به صورت صوتی یا تصویری و توسط وکلا اشکالی ندارد و نکته مورد بررسی اجرای عقد از طریق چت می‌باشد.

وی، به بررسی موضوع از نظرحقوقی پرداخت و گفت: قانون مدنی در فصل چهارم از ماده ۱۰۶۲ به بعد تحت عنوان شرایط صحت نکاح درماده ۱۰۶۲ می‌گوید نکاح در ایجاب و قبول الفاظی که صریحاً بر قصد ازدواج دلالت داشته باشد واقع می‌شود.

عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه، در ادامه بیان کرد: از این موضع قانون مدنی می‌توان به این پی برد که اولاً اینکه باید لفظ باشد و ثانیاً الفاظ باید صریح باشند.

حجت‌الاسلام هدایت نیا با بیان اینکه ممکن است کسی با اطلاق بر این ماده بگوید لفظ اعم از شفاهی و مکتوب است به ماده ۱۰۶۶ اشاره و عنوان کرد: در این ماده آمده هرگاه یکی از متقاعدین لال باشد عقد به اشاره از طرف فرد لال واقع می‌شود. ما با قرار دادن این دو ماده کنار هم می‌فهمیم منظور قانون گذار همان تلفظ شفاهی بوده که افراد فاقد تکلم را استثنا کرده است.

وی تصریح کرد: بنابراین می‌توان گفت از نظر قانون مدنی انشا و اجرا عقد از طریق کتابت در فضای مجازی پذیرفته نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تاکید بر اینکه این مسئله از مسائل مستحدثه است و در منابع قدیمی موضعی از طرف فقها نداریم گفت: در استفتاء از فقهای معاصر آنها عنوان کرده اند، اگر شرایط صحت عقد را رعایت کنند و صدای یکدیگر را بشنوند و بین جملات آنها فاصله‌ای طولانی نباشد اشکالی ندارد و عقد صحیح است.

حجت الاسلام حجت‌الاسلام هدایت نیا در ادامه افزود: در تحلیل فقهی این مسئله باید با در نظر گرفتن مفروضات به بررسی موانع بپردازیم که آیا قصد زوجیت وجود دارد یا نه. آیا ایجاب و قبول، لفظی نیست و یا آیا عربی نیست.

وی دلایل استناد برای ابطال زوجیت را نیز اینگونه بیان کرد: دلایل مستند برای ابطال انشا زوجیت از طریق رسانه‌های جدید و یا نکاح معاطاتی وجود دارد که این دلایل از این قبیل است؛ یکی از این دلایل تمسک به ادله نقلی یعنی دلایلی که لفظی بودن ایجاب و قبول را شرطی کرده که با دقت در بررسی‌ها به نبود اعتبار می رسیم، چون روایات موجود یا ایراد سندی دارند ویا دلالتشان صریح نیست ودر بین آنها معارض نیز وجود دارد به همین دلیل فقها نوعاً به سمت ادله غیر نقلی مانند اجماع و سیره رفته اند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تاکید براینکه درمورد معاطات تلقی واحدی وجود ندارد یاد آور شد: تعاریف گوناگونی از متون فقهی در تعریف معاطات استخراج شده است، مثلاً بعضی معاطات را معامله بدون عقد و بعضی معامله بدون عقد مخصوص گرفته اند و منظور ازعقد مخصوص، الفاظ خاص است و بعضی معاطات را به معنی ایجاب و قبول معامله گرفته اند، بعضی به معنی معامله بدون ایجاب و قبول گرفته‌اند.

وی به سیره‌ی مسلمانان در گذشته نیز گریزی زد و این سوال را مطرح کرد: سیره‌ی مسلمانان در گذشته ای که انشا به روش کتابت رایج نبوده و فقط شماری از مسلمانان می‌توانستند از این طریق اراده‌ی خود را اعلام کنند، در اینجا این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌توان به این چنین سیره‌ای تمسک کرد؟

حجت‌الاسلام هدایت نیا عنوان کرد: دلیل اصلی بی اعتمادی به انشاءزوجیت از طریق کتابت در فضای مجازی (چت کردن) این است که آیا تلفظ شفاهی برای ابراز قصد باطنی موضوعیت دارد یا طریقیت؟ چون اگر عدم قصد زوجیت باشد بدون تردید باطل است. اگر قصد زوجیت داشته باشد مبرز لازم است و باید قصد باطنی ابراز شود و تطابق قصد دوطرف لازم است. در اینجا این سوال ایجاد می‌شود که آیا وسیله‌ی ابراز باید لزوماً لفظ باشد و لفظ موضوعیت دارد؟ با مطالعه در نظرات فقهای عظام به این نتیجه رسیدیم که آنها برای تلفظ لفظی در عقد شفاهی به این دلیل که سایر روش‌های ابراز باطنی صراحت ندارد موضوعیت قائل نبودند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عنوان نمونه‌هایی از فقها در این باره پرداخت و گفت: علامه حلی در این باره نوشته؛ "قصور الافعال عن الدلالة علی المقاصد"، شیخ انصاری نوشته؛ لعله لانّها اصرح فی الانشاء من الکتابه وه مچنین؛ لانها الصریحة فی الانشاء و شهید ثانی نیز نوشته؛ الانسان یعبر عما فی نفسه فی الکتابه که شهید ثانی ابتدائا می‌گوید انسان از ما فی الضمیرش به کتابت ابراز می‌کند و سپس می‌گوید نعم هی أقصر مرتبةً من اللفظ و أقرب الی الاحتمال و همچنین دیگر فقها نیز در این مورد نوشته اند.

وی تاکید کرد: به وضوح از بیانات فقها می‌توان برداشت کرد که فقهای عظام اصرار و تاکید بر تلفظ شفاهی دارند وعلت نادیده انگاری به کتابت این است که کتابت صراحت لازم را ندارد. در اینجا سوالی مطرح می‌شود که آیا واقعاً این چنین است آیا تلفظ صریح از ما فی الضمیر کتابت است؟ تجربه‌ی دنیای کنونی این است که برای تلفظ بین دو لب نیز اعتماد کافی وجود ندارد و انشا به روش تلفظ را برای رعایت اعتماد مکتوب می‌کنیم، در جواب باید گفت چون نوشته اثر ماندگاری بالایی دارد هم انشا به کتابت ممکن است و هم صراحت آن بیشتر است.

حجت‌الاسلام هدایت نیا مفروضات انشا زوجیت را اینگونه عنوان کرد: شرایط انشا ء زوجیت مواردی از این قبیل است؛ عدم وجود فاصله‌ی زمانی، رعایت ایجاب و قبول، مشخص بودن هویت دو طرف، ارتباط آنلاین، مخاطب بودن فردمعین وصراحت در معنای جملات.

وی در پایان با تاکید بر این مفروضات بیان کرد: با قبول و در نظر داشتن شرایط مفروض انشا زوجیت مانعی برای به رسمیت شناختن انشای زوجیت به روش نوین وجود ندارد و دلیلی برای بی اعتباری انشا زوجیت به روش نوین وجود ندارد.

میان نکاح معاطاتی و آنچه در جامعه ترویج می‌یابد و قواعد آن را بر هم می‌زنند تفاوت هست

در بخش دیگر این نشست علمی، حجت‌الاسلام والمسلمین سعید داودی به ارائه موضوع «قواعد تحقق نکاح قانونی از دیدگاه اسلام» پرداخت.

حجت‌الاسلام داودی ابتدا به ادیان و اقوام مختلف اشاره و بیان کرد: ادیان و اقوام مختلف نسبت به نکاح و تشکیل خانواده دیدگاه‌های متنوعی، از ترغیب به ازدواج تا تقدس مجرد زیستن دارند و شیوه‌های تشکیل خانواده در اقوام مختلف گوناگون است.

وی در ادامه گفت: اسلام شیوه‌های هر قوم را معتبر دانسته و هر قومی هم برای ارتباطات در جامعه سلسله قواعدی را بیان داشته است.

حجت‌الاسلام داودی افزود: در روایات ما به قواعد اقوام و ادیان مختلف اشاره شده است برای نمونه در روایت داریم، کل قوم یعرفون النکاح من السفاح فنکاحهم جائز، هر قومی برای خود قانونی دارد و در چهارچوب قانون آن را برگزار می‌کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عبارت «میثاقا غلیظا» در آیه ۲۱ سوره نساء اشاره و عنوان کرد: بنابر نظر مفسران این عبارت همان پیمانی ست که با عقد بین دو طرف ایجاد می‌شود در دو سوره دیگر از این عبارت استفاده شده است یک؛ آیه ۷سوره احزاب که اشاره به میثاق و تعهد پیامبران نسبت به رسالت خود دارد و دیگری در آیه ۱۵۴ سوره نساء که اشاره به میثاق و پیمانی دارد که از بنی اسرائیل گرفته شد.

وی اضافه کرد: نکته‌ی حائز اهمیت در اینجا این است که میثاق غلیظ در عقد و پیمان و تشکیل خانواده را در کنار میثاق غلیظی که خداوند از پیامبران گرفته تا آن را به درستی انجام دهند قرار داده است.

حجت‌الاسلام داودی با اشاره به اینکه این تعهد یک تعهد سنگینی است مطرح کرد: در ساختار تشکیل ازدواج وقتی به آداب و احکام ازدواج در پیش از ازدواج یا پس از ازدواج و حین ازدواج نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که کار ساده ای نیست و از حساسیت ویژه ای برخوردار است.

وی تعبیر علامه حلی در بحث ازدواج را یاد آور شد و بیان کرد: علامه حلی در این زمینه تعبیری دارد با این عنوان که النکاح من اعظم العبادات.

در ادامه از نظرات فقهای اهل سنت در این باره گفت: در موسوعه ی کویتیه آمده فااختلف الفقها فی کون النکاح عباده و فی کونه افضل من النوافل.

سوالی در اینجا مطرح می‌شود که منظور از عبادات چه نوع عباداتی است؟ آیت الله مکارم شیرازی در کتاب نکاح به این موضوع اشاره کرده است و نکاح را توقیفی می‌داند.

وی ضمن اشاره به کثرت احکام و آداب نکاح عنوان کرد: کثرت آداب و احکام نکاح نشان دهنده اهمیت و شکوه نکاح است و به نظرات و دیدگاه‌های فقها اشاره کرد و گفت وقتی دلیل اجماع مشخص نباشد قوی‌تر است.

برای نمونه حضرت آیت الله شبیری زنجانی درباره خواندن عقد در نکاح که اجماع است یا نه بحث مفصلی دارد و ذیل این آورده است که صحت نکاح معاطاتی برخلاف تسلّم بین فقهاست و به علاوه اثباتا دلیلی برآن نداریم در نتیجه نکاح معاطاتی باطل است در ادامه این بحث آمده است که در سوالی که از ائمه شده به این موضوع پی می بریم که کیفیت الفاظ مهم است اینکه چگونه آن را به کار ببریم و تقدم و تاخر با کدام یک از زوجین باشد مهم است و این یک امر مسلم است در میان مسلمین.

حجت‌الاسلام داودی در این بخش به بیان دیدگاه امام خمینی (ره) پرداخت وگفت: در کتاب البیع بحث معاملات قسمت معاطات اینگونه نوشته مقتضی القاعدة جریان المعاطاة فی کلّ عقد أو إیقاع یمکن إنشاؤه بالفعل؛ هر عقد وایقاعی که با معاطات جاری می‌شود فإنّ الفعل کالقول آلة للإیجاد و الإیقاع الاعتباری، در واقع در اینجا می‌خواهد طریقیت را بیان کند نعم، ما لا یمکن إیقاعه بالفعل، که می‌خواهد بگوید بعضی از کارها با فعل نمی‌شود.

عضو هیئت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه فقه و اندیشه اسلامی بیان کرد: در مورد نکاح امام (ره) می‌فرمایند، همین گونه است چون نیاز است که با عقد وصیغه باشد وتحلیل امام (ره) اینگونه است که فلو تقاول الزوجان و قصدا الزواج یعنی بعد از گفتگو های بین دوطرف در مورد مسائل مختلف ثمّ أنشأته المرأة بذهابها إلیٰ بیت المرء بجهازها مثلًا، و قبل المرء ذلک؛ بتمکینها فی البیت لذلک، تحقّقت الزوجیّة المعاطاتیّة، ممکن است ما بگوییم زوجیت معاطاتی محقق شد و در آخر امام (ره) به این اشکال می‌کند که؛ آن گفتگوها وجود دارد إنّ الوطء لیس من الأسباب العرفیّة و العقلائیّة للزواج، کسی اگر خیال کند صرف وطء به نیت ازدواج می‌تواند محقق ازدواج باشد اینگونه نیست و محقق ازدواج نیست.

حجت‌الاسلام داودی در ادامه به نظر امام (ره) در تحریر و رساله توضیح المسائل اشاره کرد که امام گفته اند: النکاح علی قسمین و کل منهما یحتاج إلی عقد مشتمل علی إیجاب و قبول لفظین دالین علی إنشاء المعنی المقصود و الرضا به دلالة معتبرة عند أهل المحاورة، فلا یکفی مجرد الرضا القلبی من الطرفین و لا المعاطاة الجاریة فی غالب المعاملات و لا الکتابة، فقها بر این اتفاق نظر دارند و به دلیل شدت احتیاط بر روی الفاظ تکیه می‌کنند واگر کسی معاطات را هم پذیرفته باشد آنچه در معاطات اتفاق می‌افتد این نوع تعهدات وجود دارد ولو با گفتگو یا کتابت این متفاوت است با چیزی که بدون قبول هیچ تعهدی زندگی شروع کرده است.

وی در پایان ازدواج را به سه مورد تقسیم کرده: ازدواج رسمی با رعایت تعهدات شرعی توسط الفاظ صورت می‌گیرد، ازدواجی که رسمی است و کتابت و یا معاطات و نقل و انتقال است، ولی به صورت آشکار و مشخص است، یا فقط درکنار هم بودن که جز موارد بالا نیست. بنابراین میان نکاح معاطاتی و آنچه در جامعه ترویج می‌یابد و قواعد آن را بر هم می‌زنند تفاوت هست که این زندگی اسلامی نیست و در وادی ازدواج نیست.

لازم به ذکر است دبیرعلمی این نشست حجت الاسلام غلامرضا پیوندی بود.