شماره ۴۹ فصلنامه علمی «مطالعات تفسیری» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، چهل و نهمین شماره فصلنامه علمی مطالعات تفسیری به صاحب امتیازی دانشگاه معارف اسلامی با مدیر مسؤولی روح الله شاکری و سردبیری سیدرضا مودب منتشر شد.

این فصلنامه در 12مقاله و در 230 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بررسی تفسیری آیات نسبت ضلالت به خدا و تنافی آن با اختیار انسان

علی رنجبر ، محمد حسن زمانی

چکیده: هدایت و اضلال الهی دارای دو نوع ابتدایی و جزایی است؛ هیچ‌یک از این دو نوع منافاتی با اختیار انسان ندارد؛ چراکه یا قابل استناد به خداوند نیست و یا اگر هست، اختیار انسان را سلب نمی‌کند. اما هدایت ابتدایی که به معنای نشان دادن راه کمال و سعادت به انسان است و هدایت جزایی که نتیجه بهره گرفتن اختیاری انسان از اسباب هدایت ابتدایی خداوند است و نیز اضلال جزایی که نتیجه سوءاختیار خود انسان است، با وجود قابل استناد بودن این سه قسم، به خداوند اما منافاتی با اختیار انسان ندارد، اما اضلال ابتدایی قابل استناد به خداوند نیست. بحث هدایت و اضلال الهی از آن جهت دارای اهمیت است که شبهه معروف جبر در هدایت و ضلالت را پاسخی درخور می‌دهد؛ چرا که ظاهر اضلال و هدایت الهی این است که انسان اختیاری در گمراه شدن نداشته و خداوند افراد را وادار به راه درست یا نادرست می‌نماید. این پژوهش ثابت می‌کند که هدایت و ضلالت انسان به اختیار خود اوست.

خوانش تفسیری آیه «وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها ...»در تفاسیر المنار، المیزان و تسنیم

سید حسین شفیعی دارابی

چکیده: پیوند مضمون آیه «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّه ...» با عصمت حضرت یوسف× موجب افزایش توجه مفسران فریقین به مضمون آن شده است. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نگارش یافته به دنبال شناسایی رویکرد مفسران تفاسیر: المنار، المیزان و تسنیم در مورد متعلق اراده یوسف× و زلیخا است. نتیجه برآمده از مباحث مقاله چنین است: این سه مفسّر، در حالی که در نفی دیدگاه منکران عصمت حضرت یوسف× و نقد مستندهای روایی آنان، اتفاق نظر دارند اما در تعیین متعلق اراده این پیامبر الهی و زلیخا، دچار اختلاف هستند؛ به‌گونه‌ای که مؤلف تفسیر المنار، بر تعدد متعلق آن دو تاکید دارد؛ در حالی که مؤلفان دو تفسیر دیگر، بر وحدت متعلق اراده آنها؛ یعنی اراده سوء پافشاری می‌نمایند؛ با این تفاوت که زلیخا، در جهت تحقق آن نیز کوشا بوده اما سرانجام ناکام ماند ولی حضرت یوسف× به جهت برخورداری از برهان ربّ، نه‌تنها برای عملیاتی کردن آن، کوششی ننمود، بلکه از قصد به آن نیز دور بوده است.

بازخوانی تفسیر « لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ»در پرتو نظریه انسجام و پیوستگی قرآن و نسبت آن با آزادی دین و عقیده

فروغ پارسا ، نرجس توکلی محمدی

چکیده: فراز «لا اکراه فی الدین» توسط مفسران در ادوار مختلف به گونه‌های متفاوت تفسیر شده است. گروهی جواز آزادی عقیده را از آیه برداشت نموده و گروه دیگر آن را در تعارض با آیات قتال و ارتداد دانسته‌اند. تمایز و گوناگونی فهم و دریافت مفسران از آیات قرآن از سویی مربوط به پیش‌فرض‌های ذهنی مفسّر و از سویی دیگر با عوامل تاریخی و فضای فکری و فلسفی هر دوران ارتباط دارد، چنانکه در دوران معاصر به دلیل غلبه الگوواره فلسفی مدرن، آزادی انسان در پذیرش دین و عقیده به‌مثابه یکی از حقوق مسلم بشری فرض شده است. این جستار تلاش کرده در چارچوب نظریهانسجام و پیوستگی قرآن به بازخوانی تفسیر فراز قرآنی فوق بپردازد. بر پایه نظریه انسجام، تفسیر آیات باید با توجه به روح کلی قرآن و در ارتباط با همه عناصر و مفاهیم اصلی متن قرآن مجید صورت گیرد. این مطالعه نشان داده است که آموزه «لا اکراه فی الدین» حق آزادی عقیده و آزادی انتخاب دین برای افراد بشری را  به رسمیت شناخته و احکام مربوط به قتال و جهاد در چارچوب نظریه انسجام قرآن نباید معارض و ناسخ  این آموزه قرآنی تلقی گردد و به گفته برخی از مفسران مربوط به شرایط خاص تاریخی ـ اجتماعی است.

تحلیل تفسیری آیات سیر تحول انسان عرفی به انسان قرآنیِ تحت تعلیم الهی

دکتر محمد شریفی

چکیده: شرایط انسان قبل از نفخ روح و تعلیم اسما و بعد از آن، تفاوت زیادی داشته است؛ این امر موجب عدم سجده شیطان و تمرد از فرمان الهی شد. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بررسی مقایسه آیات سوره‌های: علق، بقره و الرحمن و با عنایت به ارتباط بین آیات مذکور به این نتیجه رسید که ارتباط تنگاتنگی میان آیات در سیر تحول انسان از یک انسان عرفی یا همان حیوان ناطق به انسان قرآنی یا همان انسان کامل وجود دارد: خداوند به انسان مخلوق در سوره علق، چیزهایی یاد داده که نمی‌دانسته است؛ در سوره بقره، این انسان، خلیفه خدا در زمین معرفی شده که تحت تعلیم علم أسماء، مسجود ملائکه می‌شود؛ آدم مسجود ملائکه با تعلیم اسماء، انسان کامل می‌شود؛ انسان کاملی که قبل تعلیم، فقط انسان عرفی یا همان حیوان ناطق بود، اما پس از تعلیم به حیّ متألّه و انسان قرآنی تبدیل می‌شود.

بررسی شبهات مربوط به تفسیر آیات 31 تا 35 سوره ص با تأکید بر تبارشناسی و دیرینه‌شناسی

کامران اویسی

چکیده: شبهات مربوط به تفسیر قضای نماز، آزمایش، حرص و بخل در حکومت درباره حضرت سلیمان(ص) در تفسیر آیات 31 تا 35 سوره ص و روایت تفسیری مربوط به آنها، با توجّه به مبانی عامّ و خاصّ به ترتیب مربوط به تمام پیامبران و مختصّ سلیمان(ص) مانند: عصمت، نبوّت و حکمت به روش گردآوری کتابخانه‌ای داده‌ها و شیوه تحلیلی ـ توصیفی پردازش آنها قابل پاسخ است. از سوی دیگر تبارشناسی به‌معنای منشأیابی شبهات و دیرینه‌شناسی به‌عنوان بررسی تاریخی یک دانش یا مسئله با نگاه غیر پیوسته نسبت به جریان خطّی تاریخ و تأکید بر نگاه اجتماعی و جامعه‌شناختی، مشخص می‌سازد که پیجویی منشأ این شبهات به سبب ویژگی‌هایی چون: دنیاطلبی و اصالت دادن به حسّ و تجربه و انعکاس آن در تمایل به بت‌پرستی، وجود جریان‌های انحرافی عقیدتی و نیز انگیزه سیاسی ناشی از درگیری‌های پس از حضرت سلیمان(ع) به یهود می‌رسد. علل استمرار شبهات مذکور در روایات تفسیری از لحاظ دیرینه‌شناختی، وجود یهودیان مخفی در صدر اسلام، تمایل قدرت حاکم پس از پیامبر به رسمیت بخشیدن به اهل‌کتاب تازه‌مسلمان به عنوان منبع شناخت اسلام است.

تعامل عقل و قلب در فرایند شکوفایی نفس در بررسی تفسیری آیه 46 حج

محسن ایزدی ، عباس بخشنده بالی

چکیده: قلب جزئی از بدن است که با نفس انسان ارتباط جسمانی دارد و ابزاری در خدمت نفس برای ارتباط با عقل مجرد است که این ارتباط در بدن انسان به وسیله مغز صورت می‌پذیرد. حاصل این ارتباط یا در ادراک و شناخت انسان ظهور و بروز می‌یابد یا به‌عنوان محرکی برای انجام فعل توسط نفس است. در صورت نخست یا به‌واسطه ابزار حسی موجب شناخت می‌شود و یا بدون واسطه ابزار حسی شناخته می‌گردد؛ اما محرک‌بودن عقل نیز به‌واسطه حکم عقل نظری صورت می‌پذیرد. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به بررسی آیه 46 سوره حج: «أَفَلَمْ یَسیرُوا فِی الأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها» پیرامون تعامل عقل و قلب در فرایند تکامل نفس انسان می‌پردازد. ازجمله یافته‌های تحقیق چنین است: اگر این ارتباط با عوامل درونی و بیرونی تقویت گردد، حاکمیت عقل بر قلب بیشتر خواهد شد. این حرکت از عقل فطری که خدای متعال با آفرینش قلب در اختیار انسان قرار داده است، صورت می‌گیرد و در این صورت، نزاعی میان عقل و قلب متصور نیست و سیر شکوفایی نفس انسان به درستی صورت می‌پذیرد.

مقایسه تفسیر آیات 5 طه و 22 و 23 قیامت با تأکید بر روش‌شناسی فهم متشابهات از منظر قاضی عبدالجبار و ابن شهرآشوب

عبدالحمید رحمانی، حسین ستار

چکیده: معروف‌ترین آثار قدما در زمینه متشابهات کتاب «متشابه القرآن» عبد‌الجبار و «متشابه القرآن و مختلفه» ابن شهرآشوب مازندرانی است. تعاریف آنان از محکم و متشابه مشترک بوده و بر لزوم پی‌بردن به مقصود آیات متشابه، به کمک دیگر ادله و رجوع به محکمات استوار است.در مبانی تفسیری عبدالجبار معتزلی، عقل، مقدم بر نقل است، اما در دیدگاه ابن شهرآشوب، عقل و نقل مکمل یکدیگرند. هر دو مفسر، در آیات 22 و 23 قیامت، «نظر» را به معنای انتظار دانسته‌اند. البته عبدالجبار در آیه 5 طه «استواء» را به معنای استیلاء و اقتدار گرفته اما ابن شهرآشوب با استناد به روایتی از امام صادق(ع) به معنای نسبت یکسان با همه چیز می‌داند. از این رو عبدالجبار غالباً با محوریت عقل و بی‌اعتنایی به روایات، اما ابن شهرآشوب، با بهره‌گیری از گفتمان کلامی اهل‌بیت(ع) به تأویل آیات صفات خبری خداوند پرداخته‌اند.

شاخصه‌های امامت حضرت عیسی علیه السلام در آیات الهی با تأکید بر تفاسیر فریقین

نسیم سادات مرتضوی ، فهیمه مروتی

چکیده: نوشته پیش‌روی تلاشی است در ارزیابی شاخصه‌های امامت عیسی(ع)که با روش توصیفی تحلیلی به مساله پرداخته است. در این تحقیق شاخصه جعل الهی از همنشینی واژه‌های اصطفاء، اجتباء و ملک عظیم از آیات قرآن در مورد امامت ایشان استنباط می‌شود و مؤلفه هدایت به امر الهی با تکیه بر آیات قرآن مشهود است؛ زیرا با توجه به آیه 113 صافات که ذریه ابراهیم را به محسن و ظالم تقسیم می‌کند و انضمام آیه 124 بقره، می‌توان دریافت که عهد امامت به فرزندان محسن آن حضرت ازجمله عیسی(ع) رسیده است؛ زیرا فرض عدم تعلق این عهد الهی به محسنان به‌معنای بیهوده بودن آن تقسیم و این تقیید خواهد بود و از دیگر شاخصه‌ها زمامداری و تدبیر امور جامعه و پرداختن به جزئیات امور که با ویژگی صبر و یقین ایشان توأم گشته و با اجرای عدالت و منصب داوری عیسی(ع) در زمانه ظهور مسیر برای اثبات مؤلفه‌های امامت ایشان هموار می‌گردد.

پدیده‌های نادیدنی در شخصیت جامع انسان،در بررسی تفسیری آیات 38 و 39 حاقه

علی اکبر توحیدیان ، غلامحسین اعرابی

چکیده: در تمامی مخلوقات عنصر مرئی و نامریی وجود دارد. در انسان نیز واقعیّت‌هایی وجود دارد که برخی مرئی و اغلب آن نامرئی است. رجحان نامرئی‌ها فقط از مقوله کمّ نیست بلکه کیفی نیز می‌باشد. این تقسیم‌بندی، ملهم از آیات 38 و 39 حاقّه است: «فلا اقسم بما تبصرون» و «و ما لا تبصرون». عموم مفسران قرآن کریم بر این باورند که مصادیق خارجی این  دو آیه تمام کائنات را شامل می‌شود که محور اصلی آن انسان است. این تحقیق بنیادی و استنتاجی پس از بررسی آیات قرآن کریم و گزینش 470 واژه قرآنی مرتبط با انسان تدوین شده است و حدّاقل به چهار هدف می‌نگرد؛ سازگاری علم و قرآن، توجّه انسان به نامرئی‌ها، بسترسازی برای پذیرش حقایق ماورایی و مغیبات، تقویت تفکّر توحیدی و معادباوری.

نقد و بررسی خوانش‌های موجود از مراحل خلقت انسان در قرآن کریم

فرزانه روحانی مشهدی

چکیده: پژوهش‌های متعددی برای بررسی سازگاری یا تعارض قرآن با نظریه تکامل صورت گرفته که به نواقصی در روش دچار هستند و جامعیّت آنها را نسبت به آیات مرتبط و همچنین دقّت روش آنها را در تحلیل متناسب با بافت قرآن با تردید همراه می‌سازد. این پژوهش با نگاهی جامع به تمام آیات مرتبط و دسته‌بندی آن، بر آیات منشأ و مراحل خلقت انسان تمرکز دارد. پس از استخراج مراحل خلقت و استنباط ترتیب منطقی این مراحل از آیات، خوانش‌های موجود از مراحل خلقت انسان با تکیه بر سیاق و بافت آیات قرآنی تحلیل و ارزیابی آن روشن می‌گردد، عدم تصریح قرآن بر نحوه گذار از مرحله خاکی به مرحله انسانی، عامل پیدایش خوانش‌های سه‌گانه است. همچنین عدم توجه محققان به سبک دوگانه قرآن کریم در وصف رویدادهای جهان که گاه از منظر طبیعی ـ خلقی بیانی واقعی دارد و گاه از منظر ملکوتی ـ امری، با بیانی نمادین همراه است، سبب خوانش پیدایش اعجازین نوع انسان شده است. در نهایت تحلیل سیاق سوره سجده که تلفیقی از هر دو منظر است، نشان می‌دهد تنها خوانش پیدایش نوع تکاملی ممکن است و خوانش پیدایش نوع اعجازین با ترتیب منطقی مذکور در این سیاق سازگار نیست.

توحید در استعانت و آثار تربیتی آن

هادی اسلامی

چکیده: از دیدگاه قرآن کریم، توحید به عنوان اساسی‌ترین رکن ایمان دارای شئوناتی است که یکی از مهمترین آن توحید در استعانت است. توحید در استعانت در کنار توحید در عبادت، از مباحث مهم در عرصه قرآن پژوهشی است که آیات مختلفی درباره آن نازل شده و مورد بررسی مفسران قرار گرفته است. در این نوشتار بعد از مفهوم‌شناسی توحید در استعانت دلایل آن از دیدگاه قرآن و حدیث بررسی شده است و سپس از آنجایی که تحول اخلاقی و تربیتی انسان به عنوان هدف نزول قرآن کریم و بعثت پیامبراکرم| و امامان معصوم(ع) بوده است، به بیان اثر تربیتی و اخلاقی توحید در استعانت در کنار توحید در عبادت پرداخته است. هدف نوشتار حاضر معرفی توحید در استعانت و آثار تربیتی آن به عنوان یکی از محوری‌ترین روش‏های تربیتی قرآن است. این نوشتار با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی با بررسی تفسیری آیه: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و در نظر گرفتن وجه اشتراک دیدگاه فریقین پیرامون تفسیر آیه به معرفی آثار تربیتی توحید در استعانت پرداخته است.

نقد دیدگاه نورمن گیسلر در باب سوء تعبیر آیات احتجاج

سید مهدی سجادی، محمد جواد عنایتی راد ، وحیده فخار نوغانی

چکیده: آیات احتجاج و استدلال با مدّعیان بنوّت الوهی و توحید تثلیثی در نگاه منتقدان اسلام با چالشی معرفتی روبرو است، از نظر آنان شورانگیزی ایمان قدّیسان به تثلیث چنان گنجینه‌ای است که کلید فهم آن حتّی از دسترس کتاب آسمانی قرآن نیز به دور مانده است. نورمن گیسلر نویسنده کتاب «پاسخ به اسلام، هلال در پرتو صلیب» با استناد به برخی آیات پیرامون نفی بنوّت الوهی و توحید تثلیثی، قرآن را متّهم به بدفهمی نموده است. برخی مفسّران و مترجمان نیز بدون توجّه به مقام تخاطب و ظرافت لغوی با وی هم‌‌نظر شده‌اند. یوسف‌علی و رادول از حلقه مترجمان و فخررازی از حلقه مفسّران از این دسته‌اند. در این مقاله دیدگاه گیسلر نقل و تحلیل شده است و با بررسی لغوی، تفسیری، شواهد قرآنی و نیز بررسی منابع مورد استناد وی به نقد دیدگاه وی پرداخته شده است و نتیجه آن رفع اتّهام بدفهمی قرآن کریم نسبت به بنوّت الوهی و توحید تثلیثی است.

دفتر فصلنامه «علمی مطالعات تفسیری» در قم، ابتدای بلوار محمدامین(ص) بلوار جمهوری اسلامی دانشگاه معارف اسلامی واقع شده است؛ علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانند به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://tafsir.maaref.ac.ir/مراجعه کنند و یا با شماره 025۳۲۱۱۰۵۶۵ تماس بگیرند.