شماره 34 فصلنامه علمی پژوهش های ادبی قرآنی منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، سی و چهارمین شماره فصلنامه علمی پژوهش های ادبی قرآنی به صاحب امتیازی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اراک با مدیر مسؤولی ابراهیم ابراهیمی و سردبیری محسن ذوالفقاری منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله و در 199 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است

کارکردهای بلاغت در انتقال مفهوم تهذیب نفس در سوره شمس

زهرا احمدلو؛ محمد ابراهیم شوشتری

چکیده: در سوره­های قرآن مجید بین معنا با ابزارهای تعابیر تعامل وجود دارد. از جمله­ی این سوره­ها، سوره­ی شمس است. این سوره­ی کوتاه با یک قافیه و یک وزن موسیقی زیبا و با سوگندهای  فراوان به زیباترین عناصر طبیعت و به نفس انسان و سوگند به خالق این پدیده ها و با استفاده از تعابیر بلاغی و ادبی کوشیده است، انعکاس زیبایی از تهذیب نفس را به نمایش بگذارد. هدف این مقاله، بیان ارتباط بین بلاغت با مضمون این سوره؛ یعنی تهذیب نفس است. از جمله  یافته­های این مقاله، فعلیه بودن جملات و غالب بودن فعل متعدی در این سوره و معرفه و نکره بودن برخی از عناصر سوگند و در پی هم آمدن سوگندها در این سوره در جهت انتقال معنای تهذیب نفس است. هجاهای بلند در ابتدای آیه و تکرار مصوت ( ا ) و نوع قافیه و موسیقی درونی این سوره، نقش بلاغت و ادب را در انتقال این مضمون پر رنگ­تر نموده است. این  یافته­ها گویای این است که زیر شاخه­های علم بلاغت در راستای مضمون مد نظر سوره قرار دارد. این مقاله با در نظر داشتن سؤال چگونگی نقش بلاغت در انتقال معنای تهذیب نفس، در این سوره، بر آن است تا با تکیه بر متن این سوره و استخراج امثال و شواهد آن به اثبات این موضوع بپردازد و با اتخاذ روش توصیفی و تحلیلی آیات، اشاره به تعامل بلاغت و موسیقی در انتقال معنا داشته باشد.

بررسی طرح‌واره تصویری سوره یوسف (ع) بر مبنای نظریۀ زبان‌شناسی شناختی جانسون

محمدرضا پاشایی؛ هدایت الله تقی زاده؛ هادی دهقانی یزدلی

چکیده: ذهن و زبان انسان و کارکردهای مختلف آن از جمله موضوعات قابل بررسی در قرآن کریم است؛ نظریۀ طرح‌واره تصویری یکی از مهم‌ترین ساخت‌های مفهومی در معنی‌شناسی شناختی است که رابطه تنگاتنگی با این موضوع دارد. در قرآن بسیاری از مفاهیم انتزاعی در قالب مجموعه‌ای از مفاهیم عینی بیان می­گردد. چنین کارکردی در ساختار استعاری آیات، امکان درک پدیده‌های انتزاعی آموزه‌های قرآنی را از طریق انطباق استعاری پدیده‌های فیزیکی که ماهیتی ملموس دارند، فراهم می‌سازد. به عقیده جانسون، تجربیات ما از جهان خارج، ساخت‌هایی در ذهن ما پدید می‌آورند که ما آن‌ها را برای فهم موضوعات دیگر به گزاره­های زبانی خود انتقال می‌دهیم. درواقع، طرح تصویری، نوعی ساخت مفهومی است که انسان بر اساس تجربیات فیزیکی خود در جهان خارج، آن‌ها را برای فهم عمیق­تر جهان مهیا می­سازد. این تجربیات عینی، امکان درک دیگر مفاهیم در حوزه‌های انتزاعی‌تر را به انسان می‌دهد. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش تحلیلی- توصیفی به طرح‌واره‌های موجود در سوره یوسف (ع) بپردازد تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که در سوره یوسف کدام‌یک از طرح‌واره‌های تصویری موجود است؟ و برای درک دقیق‌تر معانی و مفاهیم، کدام‌یک از طرح‌واره‌های تصویری کاربرد بیشتری داشته‌اند؟ نگارندگان درصدد آن هستند که با استفاده از طرح‌واره تصویری به‌عنوان مهم‌ترین مفهوم زبان‌شناسی شناختی به رمزگشایی معنایی سوره یوسف بپردازند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که طرح‌واره‌های سوره یوسف در سه محور حجمی، حرکتی و قدرتی آشکارگی می­یابند و در آن میان طرح‌وارۀ قدرتی بسامد بیشتری نسبت به دیگر طرح­واره­ها دارد.

بررسی تلمیحات روایی-قرآنی در مجموعه اشعار فاضل نظری

زهرا رجبی؛ سیمین عزیزی

چکیده: تلمیح یکی از کهن­ترین و پرکاربردترین صنایع بلاغی است که به­سبب عواملی چون فشردگی و ایجاز زبانی خاص خود، ورود قسمتی از یک متن غایب در متن حاضر و نقش پررنگ مخاطب در ادغام و دریافت این تداخل متنی و ...، در همۀ ادوار مورد توجه شاعران بوده و موجب غنای معنایی و زیبایی شعر شده است. این صنعت ادبی در اشعار شاعران معاصر با پیچیدگی­ها و تنوع فرمی و محتوایی بیشتری به­کاررفته که تحلیل و بررسی آنها نیازمند مطالعات دقیق­تر با رویکردهای نوین است. از سویی، قصص قرآنی یکی از اولین متونی است که شاعران کلاسیک و معاصر فارسی در تلمیحات خود به آنها اشاره دارند. برهمین اساس، در پژوهش حاضر تلمیحات روایی-قرآنی در اشعار فاضل نظری را با تأکید بر تنوع ساختاری و فرمی تلمیحات بررسی کرده است؛ تا دریابد بیشترین تلمیحات روایی در اشعار او کدام است و نظری با چه روش­ها و فنونی از تلمیحات روایی قرآن در اشعارش استفاده کرده­است. پس از بررسی توصیفی- تحلیلی هر شش دفتر شعر نظری، این نتایج به­دست آمد که از نظر محتوایی داستان­های آدم (ع) و یوسف(ع) پربسامدترین تلمیحات قرآنی در غزلیات نظری هستند؛ همچنین از حیث ساختاری انواع تلمیحات ترکیبی، چندوجهی، پژواکی، آیرونیک و... در اشعار او وجود دارند که این امر بیانگر تنوع کاربرد و پیچیدگی­ها و ظرافت­های هنری این صنعت در اشعار این شاعر است.

ارتباط و پیوند شرط و جواب شرط در اسالیب شرطی زبان عربی با تکیه بر آیات قرآن کریم

سید ابوالفضل سجادی؛ محمود شهبازی

چکیده: در اسلوب های شرط باید بین شرط و جواب تناسب برقرار باشد به عبارت دقیق‌تر جمله شرط باید سبب برای جواب شرط باشد؛  یعنی اولی مقدمه برای دومی باشد، همانند ارتباط مقدمه با نتیجه، یا ارتباط مسبب با سبب، اما در قرآن کریم مواردی وجود دارد که به ظاهر شرط سبب جواب نیست، که باید مورد کنکاش قرار گیرد و دلیل آن مشخص گردد. برخی معتقدند در جملههای شرطی وقوع جواب شرط متوقف بر وقوع فعل شرط است و این یک اصل است و گاهی اسلوب‌های شرطی از این اصل خارج میشوند؛ به طوری که جواب شرط مسبب از فعل شرط نیست.

 ما در این مقاله در پی آن هستیم که با بهره گیری از آیات قرآن ثابت کنیم در اسلوبهای شرطی بین شرط و جواب تناسب و ارتباط وجود دارد و جواب شرط مسبب از فعل شرط است و در آیاتی از قرآن که به ظاهر فعل شرط سبب جواب شرط نیست ممکن است جواب شرط در تقدیر باشد یا آنکه چنین آیاتی نیاز به تحلیل و بررسی دقیق دارند. یافتههای این تحقیق حاکی است که در اسلوب های شرط حتما باید بین شرط و جواب تناسب برقرار باشد و نظر برخی نحویان مبنی بر این که گاهی شرط از این اصل خارج می شود بدون توجه به معناشناسی است. در آیاتی از قرآن که به ظاهر فعل شرط، سبب جواب شرط نیست ممکن است جواب شرط در تقدیر باشد و به قصد ایجاز حذف شده است، و در برخی آیات جمله‌ای که به جای جواب شرط قرار گرفته جمله تعلیلیه (بیان علت) است.

تمایز سوره های مکی و مدنی بر اساس نقش‌های زبانی (مطالعه موردی سوره‌های مریم و طه، نور و احزاب بر اساس الگوی ارتباطی رومن یاکوبسن)

زهرا سلیمی؛ نرگس انصاری

چکیده: متنی و مخاطبان آن شکل و نمود متفاوتی دارد. شرایطی که گیرنده پیام در سوره‌های مدنی دارد متمایز از سوره‌های مکی است، این تفاوت در شرایط موجب تمایز در معنی نیز شده است؛ از این رو می‌توان با رویکردهای جدید زبانشناسانه این تمایز را بصورت علمی روشن نمود. بر اساس نظریه ارتباطی یاکوبسن تمرکز کلام متوجه هر کدام از عناصر کلام باشد، نقش و کارکرد کلام نیز متمایز می‌گردد. فهم و درک مضامین آیات با دید خطاب‌گونه بر آن‌ها هدفی است که این پژوهش بر آن است؛ محقق گرداند. تفاوت در مخاطب و بافت خطاب چه تأثیری در نقش‌های زبانی و جهت‌گیری خطاب دارد؟مساله و پرسشی است که پژوهش حاضر با توجه به کارکرد نقش‌های زبان در دریافت و فهم مفاهیم مبتنی برالگوی زبانشناسیِ یاکوبسن بر آن است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار دهد تا با بررسی تفاوت مخاطب و گیرنده و اثر آن در کارکردِ زبانی پیام، افق جدیدی برای فهم و دریافت قرآن کریم و تمایز سوره­های مکی و مدنی ‌گشاید. بدین منظور از میان سوره‌های مکی قرآن، دو سوره مریم و طه که ارتباط دو جانبه در آن مشهود است، و از میان سوره‌های مدنی دو سوره نور و احزاب به صورت گزینشی انتخاب گردید تا با دیدی مقایسه‌ای؛ انواع خطاب‌ها مورد تبیین قرار گیرد. با توجه به ویژگی تعلیمی و آگاهی بخشی نقشِ ترغیبی زبان، کاربرد این نقش نسبت به سایر نقش‌های زبانی در قرآن کریم به ویژه آیات مدنی غالب است. جهت‌دار بودن پیام به سوی موضوع با ویژگی قایل صدق و کذب بودن عبارات؛ یعنی کارکرد ارجاعی زبان از دیگر نقش‌های پرکاربرد در میان آیات مورد نظر بود. اکثر خطاب‌های موجود در سوره‌ها نسبت به بندگان، خطاب‌هایی غیر مستقیم بوده و خداوند از زبان پیامبران خویش پیام را به تمام مخاطبان القا می‌کند.

تحلیل و تبیین ساخت‌های ایستا در زبان عربی بر پایه دستور نقش و ارجاع همراه با شواهدی از قرآن کریم

ایمانه صیاد؛ مهین ناز میردهقان فراشاه؛ ابوالفضل رضایی

چکیده: دستور نقش و ارجاع، نظریه‌ای ساختی-نقشی است که در آن ساخت نحوی با ساخت معنایی ترکیب شده است؛ اگرچه بخش بنیادی بر عهده ساخت معنایی می‌باشد. پژوهش حاضر با هدف تحلیل و توصیف انواع ساخت‌های ایستا در زبان عربی همراه با شواهدی از قرآن کریم، بر اساس دستور نقش و ارجاع نگاشته شده است. این جستار به دنبال پاسخ به دو پرسش‌ است: 1- ساخت‌های ایستا در زبان عربی و آیات قرآن کریم کدامند؟ 2- چگونه دستور نقش و ارجاع می‌تواند ابزار مناسبی برای تشخیص ساخت‌های ایستا در زبان عربی و قرآن کریم فراهم نماید؟ روش تحقیق در این مقاله، توصیفی- تحلیلی است و داده‌های زبانی از گویشوران بومی زبان عربی و متون قرآن کریم گردآوری شده است. در تحقیق پیش‌رو ابتدا به تبیین انواع ساخت‌های ایستا در عربی با بهره‌گیری از شواهد قرآن کریم کوشش شده ‌است، در ادامه با کمک ابزار موجود در این دستور، آزمون‌های طبقه‌بندی افعال ون ولین و لاپولا (1997)، به تشخیص ساخت‌های ایستا پرداخته‌ می‌شود. نتایج حاکی از آن است که در عربی ساخت‌های ایستا به 9 دسته تقسیم می‌شوند: ساخت‌های اسنادی، ساخت‌های ملکی، افعال ناقصه، افعال حسی و حالتی، افعال رجا و آرزو، افعال تعجب و افعال مدح و ذم. علاوه بر آن، تحلیل داده‌ها نمایانگر آن است که در عربی از مجموع پنج آزمون در دستور نقش و ارجاع، چهار آزمون جهت تشخیص ساخت‌های ایستا از کارآیی لازم برخوردار می‌باشند. به بیانی دیگر بجز آزمون ساخت استمراری، سایر آزمون‌های تشخیصی مشتمل بر کاربرد قیود شدت کنشی، کاربرد قیود سرعت، همراهی با قید «برای یک ساعت یا بمدت یک ساعت» و همراهی با قید زمان «در یک ساعت»، در زبان عربی کارآمد هستند.

به هم پیوستگی متنی در دو سوره «الضحی» و «الشرح» (تحلیلی مبتنی بر نظریه زبانشناختی نقش‌گرای هلیدی)

فلاح مجلسی؛ علی سلیمی؛ عامر قیطوری؛ جهانگیر امیری

چکیده: این مقاله با بکارگیری مباحث زبانشناسی جدید که در سال­های اخیر، زمینه درک و فهم نوینی در تحلیل متون ادبی فراهم ساخته است و اخیراً در تفسیر و فهم آیات قرآن کریم نیز کاربردی شایان یافته است، میزان ­پیوستگی دو سوره مبارکه «الضحی» و «الشرح» را تحلیل و بررسی نموده است. مقاله در‌صدد پاسخ­گویی به این پرسش است که انسجام متنی دو سوره تا چه میزان است و این باور برخی از مفسران که دو سوره را یک سوره دانسته­اند، تا چه حدی موجه و قابل دفاع است؟ روش مطالعه تحلیلی- توصیفی، با کاربست زبان­شناسی نوین و مبتنی بر سه فرانقش زبانی اندیشگانى(تجربی) بینافردی و متنی در نظریه زبانشناسی نقش­گرای هلیدی است. دستاورد این مطالعه گویای آن است که وحدت و یکپارچگی موجود در دو سوره که پی در پی و با بیانی دلجویانه به نعمت­های مادی و معنوی و الطاف الهی نازل شده بر پیامبر اشاره دارد و ارجاع­های برون­متنی همگون به وضوح یکپارچه بودن متن هر دو سوره را ثابت می­کند و مؤید نظر بسیاری از مفسران است که دو سوره «الضحی و الشرح» را یک سوره دانسته­اند.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی پژوهش های ادبی قرآنی می توانند به نشانی اراک،خیابان شهید بهشتی، میدان شریعتی، دانشگاه اراک، دانشکده علوم انسانی، دفتر فصلنامه علمی پژوهش های ادبی- قرآنی یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://paq.araku.ac.ir/ مراجعه کنند و با شماره 08632624130 تماس بگیرند.