آیا آب های ژرف کشور می توانند به مشکلات کم آبی کشور کمک کنند؟

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از خبرنگار اجتماعی  خبرگزاری تسنیم؛ 70 درصد از سطح کره زمین را آب‌ها دربر گرفته است و دسترسی کشور ما به این آب‌های آزاد, از جمله موهبات الهی به اقلیم سرزمینمان است اما متأسفانه ما آن طور که شایسته است از ظرفیت اقیانوس‌ها برای تولید دانش, ثروت و ..., استفاده نکرده‌ایم و در حالی که در دهه‌های اخیر روند بهره‌برداری از دریاها و اقیانوس‌ها در سایر کشورها روند صعودی به خود گرفته و ما هنوز در مراحل ابتدایی بهره‌برداری پایدار از آب‌های آزاد هستیم.

اقیانوس‌ها دارای ظرفیت‌های زیادی هستند که مورد غفلت قرار گرفته است؛ تغذیه از دریا، کشاورزی در دریا، تولید انرژی از دریا، اقتصاد دریا، بازرگانی دریا، تأمین منابع آب شرب از دریا از جمله پتاسیل‌هایی هستند که در کشور مورد غفلت قرار گرفته‌اند.

در رابطه با موضوع اهمیت اقیانوس‌ها و پتانسیل بهره‌برداری از آن‌ها در کشور, میزبان   دکتر مرتضی توکلی؛ رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و دکتر ابوالفضل صالح, عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی  بودیم تا ظرفیت‌های علمی و عملی کشور در رابطه با این موضوع را تشریح کنند. پیشتر بخش اول این نشست با عنوان "چرا از ظرفیت عظیم و متعدد دریاها در کشورمان استفاده نشده است؟" منتشر شد؛ در ادامه مشروح بخش پایانی این گفت‌و‌گو تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:

تسنیم: فعالیت‌های کاوشگر خلیج فارس از چه زمانی شروع شده است و در گشت‌ها و پایش‌های این کاوشگر چه اهدافی دنبال می‌شوند؟

دکتر صالح: از زمستان سال 1396 فعالیت کاوشگر به شکل رسمی در قالب گشت محدودی در تنگه هرمز آغاز شد؛ کاوشگر خلیج فارس در طی این سال‌ها به مرور کامل‌تر شد و ایرادهای آن برطرف شد. امروزه نیز نمی‌توان گفت که کاوشگر خلیج فارس در یک شرایط ایده‌ال است اما نسبت به سال‌های ابتدایی فعالیت خود، تغییرات مثبت و رو به جلویی داشته است و همچنین در بخش تجهیزات اجرای عملیات میدانی بهینه‌سازی‌هایی روی آن انجام شده است.

از سال 1397 برنامه‌ریزی فعالیت کاوشگر بر اساس نیاز علمی کشور، توانایی‌های کاوشگر و رسالت‌های پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی انجام شد و برنامه پایش اقیانوسی خلیج فارس و دریای عمان برای پژوهشگران تدوین شد. در آن زمان یک تیم 40 نفره در تدوین برنامه بلندمدت کاوشگر نقش داشتند؛ هدف اصلی این برنامه داده‌برداری و ثبت اطلاعات به صورت منظم بود که این مهم در بسیاری از کشورهای جهان از سال‌ها پیش شروع شده بود و ما کمی دیر به این موضوع ورود کردیم.

این داده‌های دریایی نقش بسیاری مهمی در آینده ما دارند؛ به کمک این داده‌ها می‌توانیم روند تغییرات اقلیم دریا و اینکه این روند به کدام سمت پیش می‌رود را ببینیم و از خطرات احتمالی برای منابع زیستی و خطراتی که معیشت ساکنان مناطق ساحلی را تهدید می‌کند، مطلع شویم. به طور کلی پیش‌بینی آینده از طریق دست‌یابی به داده‌های گذشته و مدل‌سازی آن‌ها میسر می‌شود و اطلاعات گذشته پایه بهره‌برداری‌های آینده هستند.

به عنوان مثال در حال حاضر موضوع تغییر اقلیم و گرمایش در جهان مطرح است و به دنبال این گرمایش، وسعت یخچال‌های طبیعی در هیمالیا کمتر شده است؛ این کاهش وسعت یخچال‌ها چگونه می‌تواند بر جمعیت ماهیان دریای عمان تأثیر بگذارد؟ در حالی که ما رکود صیادی در این منطقه را تنها به دلیل صید بی‌رویه می‌دانیم، چنین وقایع طبیعی نیز در کاهش میزان صید تأثیر دارند اما به دلیلی که ما دانش پایه را برای فهم این موضوع نداریم، از برآورد تأثیرات آن غافلیم.

بر اساس مطالعات دانشمندان در حال حاضر وسعت یخچال‌های طبیعی در هیمالیا کمتر شده که به دنبال آن شدت سرمای بادهایی که از هیمالیا بر روی شرق دریای عمان و شمال دریای عرب می‌وزیده، کاهش پیدا کرده است. این موضوع باعث شده تا در زمستان‌ها، اختلاط عمودی ستون آب در این قسمت از دریا کاهش پیدا کند که این کاهش عمق اختلاط باعث شده تا گونه‌ای از فیتوپلانکتون‌ (تولیدکنندگان اولیه در زنجیره غذایی دریا) به نام "نوکتیلوکا" در منطقه غالب شود، در حلقه بعدی زنجیره غذایی در آن منطقه زئوپلانکتونی به نام کوپه پودا وجود دارد که نمی‌تواند از فیتوپلانکتون نسبتاً درشت "نوکتیلوکا" تغذیه کند و در نتیجه این موضوع، زنجیره غذایی در این بخش از محیط دریا می‌تواند دچار تحول اساسی شده و  احتمالاً منجر به کاهش جمعیت ماهیانی که از این کوپه پودا تغذیه می‌کردند، شده باشد. این موضوع باید با سنجش‌های میدانی و اندازه‌گیری‌های منظم در دریای عمان مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

گرمایش جهانی بر جمعیت مرجان‌ها که مهم‌ترین نقش را در تنوع زیستی دریاها دارند نیز تأثیرگذار بوده و بر اثر آن تعداد مرجان‌ها در خلیج فارس با سرعت زیادی در حال کاهش است. گرمایش جهانی ناشی از انتشار کربن دی اکسید و سایر گازهای گلخانه‌ای پس انقلاب صنعتی سرعت زیادی پیدا کرده و طبیعتاً بر خلیج فارس نیز تأثیرگذار بوده است.

در حال حاضر خلیج فارس گرمترین محیط دریایی آزاد در زمین در فصل تابستان است و همزمان با شروع نیمه دوم فصل تابستان، دمای آن در برخی مناطق از 36 درجه نیز بالاتر می‌رود و پدیده‌های مانند موج‌های گرمایی این گرما را تشدید کرده و آن را از آستانه تحمل مرجان‌ها خارج می‌کند و باعث تلف شدن آن‌ها می‌شود!  با این مثال‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که داده‌برداری منظم و پیوسته از محیط‌های دریایی برای حفاظت، مدیریت منابع و بهره‌برداری پایدار امری ضروری است.

در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی علاقه زیادی برای انجام گشت‌ها وجود دارد؛ به عنوان مثال در آخرین گشتی که انجام دادیم، ویروس اومیکرون تعدادی از همکاران را مبتلا کرد و ما در آن شرایط با 2 سناریو رو به رو شدیم، اول اینکه گشت را کنسل کنیم یا اینکه گشت را با رعایت اصول بهداشتی ادامه دهیم که با مشورت با همه همکاران تصمیم این شد که گشت را در همان شرایط سخت ادامه دهیم و خوشبختانه پروژه ما به خوبی انجام شد.

گشت‌های کاوشگر بر اساس برنامه‌های از پیش تعیین شده است؛ فعالیت کاوشگر با حضور 15 متخصص و حضور سایر پرسنل شناور از بوشهر شروع و در چابهار پایان می‌یابد. فعالیت ما در کاوشگر به شکل شبانه‌روزی است و هر زمان که به نقطه مورد نظر برسیم، عملیات را آغاز می‌کنیم. هر گشت معمولاً 20 تا 30 روز طول می‌کشد و در بیشترین رکورد خود بیش از 80 نقطه در خلیج فارس را در یک دوره گشت و پایش مطالعه کرده‌ایم.

کاوشگر خلیج فارس همکاری تنگاتنگی با معاونت دریایی و حفاظت از تالاب‌های سازمان محیط زیست دارد و به دنبال این هستیم تا این همکاری را ادامه دهیم. دو مورد گشتی که در سال گذشته انجام شد به منظور اجرای سفارشات تحقیقاتی این سازمان بود و گزارشات مربوط به نتایج این گشت‌ها به زودی منتشر خواهد شد. نمایش خروجی گشت‌ها در تمام دنیا به زمان زیادی نیاز دارد چرا که بعد از تمام شدن گشت، زمان زیادی برای آنالیز داده‌های جمع‌آوری شده و دسته‌بندی آن‌ها نیاز است.

ما برای حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی و بهره‌برداری از منابع مجبور هستیم که محیط خود را بشناسیم. بدون شناخت کامل از محیط، بهره‌برداری ما تنها به استخراج نفت محدود می‌شود و ما از سایر منابع دریایی محروم می‌شویم. بخش دیگر فعالیت ما در کاوشگر مربوط به انجام سفارش‌های سایر نهادها و ارگان‌هاست. هدف دیگر کاوشگر نیز مسائل آموزشی است که در این موضوع با دانشگاه‌ها ارتباط داریم اما نیاز است که این ارتباطات هدفمند شود و در زمانی که جدول زمانی شناور خالی است، از آن برای گشت‌های آموزشی استفاده کنیم.

بحث گردشگری دریایی توسط کاوشگر به هدف آشنایی و حفاظت از دریاها و اقیانوس‌ها موضوع دیگری است که در پژوهشگاه به دنبال آن هستیم. نتیجه فعالیت‌های کاوشگر، ایجاد بانک داده‌های بلند مدت و مدل‌سازی بر اساس آمارها، رسیدن به اطلاعات در خصوص محیط و برنامه‌ریزی برای کاهش تهدیدات و افزایش بهره‌برداری از منابع خواهد بود. در اینکه ما به یک کاوشگر و یک تیم متخصص برای عملیات‌های میدانی نیاز داشته باشیم شکی نیست و ما در تلاش هستیم تا در راستای این موضوع از ظرفیت مجموعه‌های دانشگاهی به شکل نظام‌مند استفاده کنیم.

دکتر توکلی: موضوع اکوتوریسم دریا به ویژه گردشگری آکادمیک و دانشگاهی اهمیت زیادی دارد که کاوشگر خلیج فارس ظرفیت این موضوع را دارد. ماهیت این گردشگری تفریحی نخواهد بود و دیدن و مشاهده پدیده‌های نوین و عرصه‌های جدید هدف ما از گردشگری با کاوشگر خلیج فارس خواهد بود. این نوع از گردشگری کمک زیادی به دانشجویان مشغول تحصیل و تربیت نیروی زبده در حوزه علوم دریایی خواهد کرد. هدف ما این است که مردم را هرچه بیشتر با دریا آشنا کنیم و اهمیت حفاظت از این عرصه را به آن‌ها آموزش دهیم.

ما ظرفیت زیادی در استفاده از جزایر خود داریم اما آن طور که شایسته است به آن‌ها نپرداخته‌ایم. آلودگی آب‌ها، تخریب و نابودی سواحل و منابع آبی در کشور ما دیده می‌شود که این موضوع باید متوقف شود و فرهنگ مراقبت از سواحل و دریاها باید به مردم آموزش داده شود. یکی از اهداف گردشگری علمی نیز همین موضوع است.

تسنیم: به دنبال شدت گرفتن کمبود آب در کشور پروژه‌های انتقال آب از دریای خزر, خلیج فارس و دریای عمان بیش از همیشه در کشور مطرح شده است و این پروژه‌ها مخالفان زیادی دارد؛ شما به عنوان نهادی که وظیفه شناخت تهدیدات دریاها و خلیج فارس را دارید، چه مخاطراتی را برای خلیج فارس و دریای عمان به دنبال عملی شدن این پروژه‌ها پیش‌بینی می‌کنید؟

دکتر توکلی: موضوع تأمین نیاز آبی از آب‌های فراسرزمینی بسیار کم هزینه‌تر از تأمین آب یا وارد کردن آن از سایر کشورها خواهد بود اما در اجرای این پروژه‌ها مطالعات و نیازسنجی باید به درستی انجام شود که پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی می‌تواند در انجام مطالعات و ارزیابی این پروژه‌ها کمک کند. انتقال آب اگر میان حوضه‌های آبریز سرزمینی باشد، در بلند مدت می‌تواند چالش‌های اجتماعی به دنبال داشته باشد.

در حال حاضر مطالعه جامعی بر روی تأثیرات منفی انتقال آب بر خلیج فارس انجام نشده است اما می‌توان گفت که این پروژه‌ها بر خلیج فارس بی‌تأثیر است چرا که در این جا ما با یک منبع نامحدود و رایگان آب طرف هستیم! اگر بتوانیم انتقال آب از دریا را به شکل عالمانه‌ای مدیریت کنیم، می‌توانیم از این منبع برای کاهش تنش‌های آبی در کشور استفاده کنیم.

بارندگی در کشور ما یک سوم میانگین جهانی و تبخیر نیز سه برابر میانگین است که این موضوع نشان می‌دهد ما بیش از همیشه به مدیریت منابع آبی در کشور نیاز داریم. قیمت آب در کشور ما بسیار ارزان است و این موضوع باعث شده تا صرفه‌جویی در مصرف آن به خوبی انجام نشود.

ما باید قبل از انجام پروژه‌های انتقال آب مصرف آن در کشور را اصلاح کنیم و از هدررفت منابع آبی کشور جلوگیری کنیم. در حال حاضر ما 40 رودخانه در کشور داریم که به عراق می‌ریزند و این در حالی است که منطقه کردستان ما که محل عبور این رودهاست، ظرفیت زیادی برای توسعه شیلات دارد؛ استان‌های واقع در مرزهای کشور با بحران بی‌کاری همراه هستند اما اگر مدیریت صحیحی منابع آب در آن منطقه انجام شود می‌توان بخش زیادی از بی‌کاری را به وسیله اشتغال از طریق شیلات برطرف کرد.

ساختار منطقه‌بندی استانی آب در کشور ما منطبق با منطقه‌بندی طبیعی منابع آب نیست. ما نیاز به یک ساختار جدید برای منطقه‌بندی منابع آبی در کشورمان داریم که بتواند حوضه آبریز و آبخیز را به درستی مدیریت کند. اگر این اتفاق در کشور ما بیافتد، دیگر شاهد تنش‌های اجتماعی مربوط به آب نخواهیم بود. سند آمایش ملی که در اواخر دولت قبل نوشته شده ایرادات زیادی دارد و متناسب با نیازهای کشور نیست.

دکتر صالح: این که ما در سال‌های آینده به آب دریا برای تأمین آب شرب و آب کشاورزی نیاز داریم، بدیهی است. تنها با استناد به این موضوع که انتقال آب و استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها موجب شورتر شدن و ورود آلودگی‌ها گرمایی به آب می‌شود, نمی‌توان از اجرای این طرح‌ها جلوگیری کرد چرا که تأمین آب شرب مردم از اکوسیستم خلیج فارس مهم‌تر است و باید تأمین شود. استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها در بسیاری از نقاط دنیا مرسوم است.

کم شدن دبی اروندرود و گرمایش جهانی به مراتب اثر بیشتری از استقرار و استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها بر شورتر شدن آب خلیج فارس داشته است. یکی از موضوعاتی که باید در نظر گرفته شود این است که انتقال آب شور از دریا به مرکز کشور، احتمالاً هزینه تعمیر و نگهداری خطوط انتقال و تاسیسات وابسته به آن را افزایش می دهد و باعث خوردگی تجهیزات می‌شود و نیز شورابه حاصل در کنار دریا براحتی قابل دفع کردن است و از این منظر شیرین کردن آب در مبدأ بهتر از استقرار آب‌شیرین‌کن‌ها در مقصد است.

تسنیم: استفاده از آب‌های ژرف در کشور می‌تواند گره‌گشای کمبود آب باشد و جدای از آب‌های ژرف در اعماق زمین, آیا می‌توان از آب‌های ژرف اقیانوسی نیز استفاده کرد؟

دکتر توکلی: آب‌های ژرف در سیستان تجربه موفقی نداشت و مخاطرات احتمالی آن و ارزش بهره‌برداری از آن‌ها هنوز شناخته نشده است. این موضوع نیاز به مطالعه و ارزیابی بیشتری دارد و در حال حاضر بنده با مطالعه بر روی این منابع موافق هستم که در این موضوع نیز پژوهشگاه ما می‌تواند کمک کند.

دکتر صالح: آب‌های ژرف اقیانوسی در دریای عمان شوری کمی در حد 35 دارند در حالی که متوسط شوری آب در خلیج فارس حدود 38 و نیم است. استفاده از این آب‌های ژرف نسبت به شیرین کردن آب خلیج فارس به دلیل شوری و کدورت کمتر, هزینه پایین‌تری دارد.

بار ذرات معلق در آب‌هایی که از 300 متر به پایین قرار دارند در دریای عمان بسیار کم است و اگر بتوانیم با کمک تجهیزات آب‌های اقیانوسی عمیق، این آب را به سطح بیاوریم، می‌توان از اختلاف دمای این آب‌ها در خنک کردن صنایع استفاده کرد.

این آب از نظر بار میکروبی، بار ذرات معلق و شوری کیفیت بهتری دارد و شیرین کردن آن هزینه کمی دارد ضمن اینکه دریای عمیق عمان مانند خلیج فارس محیط نیمه‌بسته و کم‌عمق نیست و برداشت آب باعث بیشتر شدن شوری آن نمی‌شود؛ آب‌های این منطقه آلودگی کمتری نسبت به خلیج فارس دارد. سابقه آب‌های شیرین در بستر خلیج فارس به سال‌ها قبل برمی‌گردد و منشأ این آب‌ها در آب‌های زیرزمینی خروجی از زاگرس است، این آب‌ها جز منابع آب ژرف دریایی نیستند.