شماره ۱۵۳ فصلنامه علمی پژوهشی «مشکوة» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، بیست و سومین فصلنامه علمی پژوهشی « مشکوة» به صاحب امتیازی  بنیاد پژوهشهای اسلامی با مدیرمسئولی سیدمحمود مرویان حسینی و سردبیری محمّدمهدی رکنی یزدی منتشر شد.

این فصلنامه در 6 مقاله منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

کاربردی‌سازی الگوی قرآنی کرامت در گونه‌های رفتار ارتباطی

احد فرامرز قراملکی؛ مریم قاسم احمد

چکیده: کاربردی‌­سازی مفاهیم اخلاقی قرآن یکی از نیازهای مهم جامعه امروز است. پاسخگویی به آن با توجه به گسترۀ چندتباری این مفاهیم، نیازمند بهره‌­گیری از رویکردهای میان‌­رشته‌­ای و شیوه‌­ها­یی روشمند است. در این جستار با رویکرد معناشناسی تاریخی و دستاوردهای انسان­‌شناسی، کاربردهای ریشه-واژه «کرم» در زبان­‌های سامی بررسی و با آگاهی از تحول و توسعه معنایی در فضای عصر نزول و نیز به کمک مطالعه معناشناسانه ساختار قرآن و از خلال روابط هم‌نشینی و جانشینی، خوانشی دقیق‌­تر از کاربردهای متنوع این ریشه _­ واژه ارائه می‌شود. این داده‌­ها در دو گروه مفاهیم و مصادیق دسته‌­بندی و سپس از طریق رویکرد تحلیل منطقی بررسی می‌شود. حاصل این کاوش دستیابی به مؤلفه­­های سه­گانه« دهش توأم با شرافت ذاتی در یک رفتار ارتباطی»  خواهد بود. مؤلفۀ «ارتباط» ضرورت بررسی «کرامت» را به مثابه یک رفتار ارتباطی و همچنین آگاهی از ویژگی­‌های ارکان اصلی یک ارتباط یعنی فرستنده، گیرنده و پیام در برقراری یک ارتباط مؤثر آشکار می­‌سازد. بررسی  تحلیل کاربردهای قرآنی ریشه­ _ واژه «کرم»، الگوی ارتباطی بر پایه ارتباط «رب» در قالب ربوبیت و با بیشترین بسامد از یک سو و رسولان الهی از سوی دیگر ارائه می‌کند که دستاورد آن تعالی روابط انسان با خالق و بهبود روابطش با خود، با دیگران و با محیط زیست است. اینکه طرفین ارتباط (ارتباط­گر و ارتباط­گیر) بر مبنای الگوی قرآنی باید دارای چه ویژگی­‌هایی باشند و  دستاوردهای این الگو برای دیگر گونه‌­های رفتار ارتباطی چیست؟ سؤالاتی است که این پژوهش از طریق مطالعه‌­ا‌‌ی توصیفی_ تحلیلی و با هدف کاربردی­‌سازی مفهوم قرآنی کرامت درصدد پاسخگویی به آن‌هاست.

تحلیل مکان‌مندی عوالم بعد از مرگ بر مبنای نظریه «استعاره مفهومی»

سیده شیرین حجازی

چکیده: بیشتر اندیشمندان اسلامی بر این نکته اتفاق نظر دارند که قرآن کریم درتوصیف مفاهیم انتزاعی، به‌ویژه مفاهیم مربوط به عوالم بعد از مرگ، از زبان استعاره استفاده کرده است، همچنین آنان بر این عقیده‌اند که بر مبنای تفسیر سنتی، به‌کارگیری استعاره در آیات، برای سهولت درک این مفاهیم و زیبایی کلام بوده است. در مقابل، بر مبنای نظریه استعاره مفهومی، استعاره‌ها علاوه بر درک مفاهیم انتزاعی، در تولید پیام و مقصود کلام نیز به کار می‌روند. لذا با تحلیل شناختی عبارات استعاری قرآن کریم می‌توان به پیام نهفته در این عبارات دست یافت. نتایج حاصل از بررسی آیات مربوط به عوالم بعد از مرگ از منظر معناشناسی شناختی و تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که مکان‌مندی عوالم بعد از مرگ، ساختار بیانی آیات بر مبنای حرکت و نتایج آماری حوزه‌های مبدأ و مقصد در آیات، دلیل بر ادامه مسیر زندگی انسان در این عوالم است تا با تغییر و دگرگونی‌ها، ظرفیت لازم را برای رسیدن به مقصد دریافت نماید. همچنین تحقق هدف و تطابق مقصد بر مبدأ در سیر حرکتی انسان از دیگر پیام‌های عبارات استعاری آیات مورد مطالعه است.

حفره‌های استشراقی پیش روی مطالعات جدید و روشمند قرآن

زهرا اخوان صراف

چکیده: از مهم‌‌ترین خصایص علمی دوره جدید، درک ضرورت بازیابی و باززایی دانش‌‌های بشری از جمله تفسیر و علوم‌‌قرآن است. برخی از خاورپژوهانی که از آغاز نیمه دوم قرن بیستم به مطالعات قرآنی مشغول شدند، توصیه کردند این مطالعات بر اساس دستاوردهای علوم انسانی معاصر غرب بازنگری شود. آنان در این راستا عناصری چون روشمندیِ تفسیر، نقدِ تاریخی، نقدِ ادبی، نقدِ فرمی و مباحث هرمنوتیک را مطرح کردند و اینکه سنّت­ تفسیری مسلمانان باید در پرتو این عناصر اعتبارسنجی شود. پارادایم جدید، بر لزوم روشمندی تأکید دارد که منظور از آن فرایندی است که فهم متن را موجّه‌ می‌سازد و معیّن می‌‌کند طی چه فرایندی معنا از متن به دست می‌‌آید. این همان «الگوریتم» پرسابقه مطرح در علوم‌تجربی است. پرسش این است که آیا تجربه کلیسا بر قرآن قابل تکرار است و مطالعات قرآنی و تفسیری نیز امکان تبدیل شدن به کُنشی غیردینی و تجربی را دارد؟ پژوهش حاضر اولاً با کنکاش در ماهیت روشمندی به معنای مدرن آن، آشکار می‌کند که این الگوریتم‌ها با نگاه سرد آفاقی، در نهایت فهمنده را از جهان اول متن عبور می‌‌دهد، اما با غایتِ متن وحیانی که جهان دوم متن است، فاصله دارد. سپس با طرح چند نمونه، نتیجه می‌گیرد که مطالعات مبتنی بر این روش‌‌ها، دچار آفتِ بیرونی‌‌گری است که به شکل نقص معرفتی و عدم همدلی آشکار می‌‌شود. بنابراین، هر چند گزیری از گذار به تفسیر مدرن نیست، اما شتابزدگی و نگرانی برای مدرنیزه کردن تفسیر بر اساس چنین یافته‌هایی لزومی ندارد.

تطور دانش اعجاز قرآن با تأکید بر جامعه‌شناسی معرفت (مطالعه موردی قرن چهاردهم)

حمید حاجی اسمعیلی اردکانی

چکیده: اصطلاح «اعجاز قرآن کریم» از اواخر قرن سوم هجری مطرح و ­دانشِ برآمده از این موضوع در گذر زمان دچار تحولاتی شده، پس از افول فراگیر ­در قرن­ سیزدهم هجری، به‌تدریج، رشد کرده و در قرن چهاردهم بیش از سایر عوامل، تحت تأثیر عوامل اجتماعی به لحاظ کمی و کیفی ارتقا یافته است. در این تحقیق با روش­ توصیفی _ تحلیلی و­ با استفاده از رویکرد جامعه­‌شناسی­ معرفت، برای اثبات ­فرضیه یادشده، ­مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر ­در­ سیر تحول دانش ­اعجاز قرآن کریم چون نهاد دین و ­سیاست و ساخت‌هایی­ مانند صوفیه و گفتمان‌های رایج دیگر­، بررسی شده است. نتایج پژوهش‌ها نشان از این دارد که تلاش نهاد دین در گسترش­ توجه به ابعاد جدید­ اعجاز قرآن همچون اعجاز علمی، نقشی بسترساز داشته، ­اما استمرار سیاست‌زدگی­ علمی­ در­ ادامه، باعث تقویت توجه به مسائل علمی و درنتیجه، ایجاد «احساس­ حقارت» شده و ساخت اجتماعی علما به همراه اهتمام نهاد دین برای نشان دادن کارآمدی، به­ روش­‌های گوناگون، باعث گسترش «گفتمان پاسخ‌گویی» می­‌شود. همچنین ­ایجاد نهاد گسست­‌گرایی­ و تلاش‌های­ نهاد سیاسی غرب‌گرای حاکم در کشورهای­ اسلامی به این امر کمک کرده و ­سرانجام به رواج ساخت‌های تفسیر تدبری و انسان­‌گرایانه می‌­انجامد.

بررسی آیات نفاق براساس الگوی تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف

فتحیه فتاحی‌زاده؛ فرشته معتمد لنگرودی

چکیده: بهره‌گیری از ابزارهای جدید پژوهشی نوعی تدبّر روشمند است که از دستاوردهای آن می‌توان برای فهم بهتر متون دینی بهره برد. روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف از روش‌های میان‌رشته‌ای در تحلیل کیفی متون است که در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین عناصر زبانی و فرازبانی به بررسی متن می‌پردازد. این پژوهش بر آن است تا کاربست روش تحلیل گفتمان در راستای فهم آیات قرآن با محوریّت آیات نفاق را بررسی کند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در سطح توصیف، گفتمان الهی با انتخاب واژگان و عبارات متناسب با طیف منافقان، هویّت وجودی‌شان را معرفی کرده است. تقابل معنایی، حذف، تشخص‌زدایی و ارزش تجربی واژگان از مهم‌ترین سطوح بیان شده در سطح توصیف آیات نفاق است. بافت موقعیّتی آیات و مؤلفه روانی از جمله عناصر فرازبانی در بررسی آیات نفاق است که توجه به آن‌ها در عینیّت‌بخشی گفتمان انتقادی منافقان تأثیر دارد. در سطح تبیین که به منزله بازتولید سطوح توصیف و تفسیر است، گفتمان الهی به بیان روش‌های اصلاحی در مواجهه با منافقان پرداخته است. اعطای بینش، نکوهش ضدّ ارزش‌ها، انذار و مدارا و همزیستی با منافقان از مهم‌ترین روش‌های اصلاحی قرآن در مواجهه با پدیده نفاق است که از جایگاه بنیادین در تربیت برخوردارند.

طرح‌واره‌های تصوری معجزات انبیاء در قرآن: رویکردی‌شناختی

فاطمه حبیبی

چکیده: معجزات پیامبران در قرآن کریم از وجوه گوناگونی بررسی شده، اما تاکنون به شیوه زبانی قرآن کریم برای انتقال مفاهیم، کمتر توجه شده است. در این مقاله به عنوان یک مطالعه میان‌رشته‌ای، از ابزار زبان‌شناسی شناختی استفاده شده و این پژوهش از حیث روش، با تمرکز بر آیات، در زمره پژوهش‌های پیکره‌بنیاد محسوب می‌شود. طرح‌واره تصوری، یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم در زبان‌شناسی شناختی است که در ادراک پیش‌مفهومی انسان، نقش اساسی ایفا می‌کند. این طرح‌واره‌ها از تعامل انسان با جهان واقع ناشی می‌شوند و ابزاری بنیادین برای درک بسیاری از مفاهیم انتزاعی هستند. از آنجا که مفاهیم قرآنی دارای لایه‌های معنایی گوناگونی هستند، لذا کاربست این ابزار، در ادراک عمیق‌تر آن ضروری می‌نماید. این پژوهش می‌کوشد تا با کاربست رویکرد طرح‌واره محور در زبان‌شناسی شناختی، انواع طرح‌واره‌های به کار رفته در معجزات پیامبران اولوا العزم؟عهم؟ در قرآن و همچنین گزاره‌های موجود مرتبط با آن را استخراج و کارکرد هریک را تبیین نماید. بررسی‌ها نشان می‌دهد در نقل و تبیین صحنه‌های وقوع معجزات، طرح‌واره‌های نیرو مشتمل بر اجبار (شروع و پایان معجزه)، رفع مانع (عبور از دریا/شکافت سنگ)، نیروی متقابل (حق/باطل) و مانند آن، بیشترین کاربرد را دارد؛ کثرت کاربرد طرح‌واره نیرو در آیات مشتمل بر معجزات، می‌تواند نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه شیوه انتقال زبانی، در روساخت آیات معجزه‌محور قرآن کریم باشد. علاوه بر طرح‌واره نیرو در زیرساخت استعاری آیات، سایر طرح‌واره‌ها مانند حرکت (استقرار حق)، حجم (غلبه)و موجودیت (اندازه) نیز وجود دارند.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی پژوهشی « مشکوة » می توانند به نشانی مشهد -  حرم  مطهر – دوربرگردان بست طبرسی،صندوق پستی 366-91735، دفتر مجلۀ مشکوة یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://mishkat.islamic-rf.ir/ مراجعه کنند یا با شماره تلفن 10-05132232501 تماس بگیرند.