امنیت زائران کربلا در دوره قاجار چگونه بود؟
قدیم‌ها سفر کربلا سخت و طولانی بود؛ حدود ۳ ماه طول می‌کشید و دشواری‌های فراوان داشت، از همه مهم‌تر امنیت جان و مال زائران بود که این یکی را دولت‌ها باید تأمین می‌کردند.
به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی رسا، در دوره قاجار ۲ مسیر اصلی برای سفر ایرانیان به عتبات عالیات وجود داشت که این‌طوری بود: «یک مسیر، جاده غرب کشور بود که در واقع جاده تهران به کرمانشاه بود. این مسیر به‌دلیل نزدیکی، برای زائران تمام نقاط ایران به غیر از جنوب کشور مقرون به صرفه‌تر بود و جاده اصلی عتبات محسوب می‌شد. مسیر دیگر از جنوب کشور بود که به سمت بهبهان و اهواز و خرمشهر می‌رفت. زائران کربلا از منطقه مرزی در مسیر آبی به بصره و از آنجا به کربلا می‌رفتند».
مسیر اهالی تهران چطوری بود؟ همان مسیر اول بود و چنین بود: «کاروان‌ها معمولا از تهران و از حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و شهرری حرکت می‌کردند و سپس از حسن‌آباد و روستای علی‌آباد و از کاروانسرای منظریه وارد قم گردیده و از آنجا به تاج‌خاتون و سیاوشان و ولاشگرد رهسپار می‌شدند. منازل بعد از آن به‌ترتیب، روستای ساروق، دیزآباد، قوزان، گردنه ننج، اسدآباد، کنگاور، صحنه، بیستون، کرمانشاه، ماهیدشت، هارون‌آباد، کرند، پایین‌طاق، میان‌طاق و پل زهاب بود و در نهایت به قصر شیرین در مرز ایران می‌رسیدند. زائران پس از گذشتن از گمرک خانقین وارد خاک عثمانی گردیده [عراق در آن روزگار بخشی از حکومت عثمانی بود] و به قزل‌رباط و شهربان یا مقدادیه، بعقوبه، خان‌امیریه و شهر کاظمین و بغداد و از آنجا به محمودیه و مسیب و به کربلا می‌رسیدند».
حالا باید دید امنیت راهی به این درازی چگونه تأمین می‌شد.
محافظت سربازان از گردنه‌ها
فتحعلی شاه قاجار برای تأمین امنیت زائران ایرانی عهدنامه‌ای با حکومت عثمانی منعقد کرد تا برای جلوگیری از راهزنی اقدامات لازم انجام شود و از زائران مالیات و باج نیز گرفته نشود. بعدها در دوره ناصری وضعیت بهتر شد و یک‌نمونه‌اش اینکه ناصرالدین قاجار صد هزار تومان بودجه برای بهسازی راه تهران به جنوب ایران اختصاص داد و قرار شد یک راه مناسب نیز به محمره یا همان خرمشهر ساخته شود. طبق اسناد تاریخی پیش از سفر ناصرالدین به کربلا بخش عمده مسیر تهران تا خانقین بهسازی و بازسازی و به‌قول خودشان «مسطح و هموار و عراده‌رو» شد.
خوبی مسیر عتبات عالیات این بود که از قدیم کاروان‌رو بود و تا حدی امنیت داشت. در واقع از دوره صفوی مسیر تهران تا عراق این‌گونه بود: «مسیر عتبات همان مسیر قدیمی مبادلات محصولات کشاورزی مانند غلات و برنج و میوه‌های تولید شهرهای بین راه و صنایع دستی همانند قالی بود». با این حال اقدامات احتیاطی هم لازم بود و از عهد ناصری تا اواخر دوره قاجار به‌نقل از «کارل بروگش» آلمانی این‌گونه بود: «از اقدامات دیگر دولت قاجار گماشتن سرباز در گردنه‌ها بود. برای مثال در گردنه اسدآباد که تمام مسافران مسیر عتبات باید از این گردنه عبور می‌کردند موقعیت مناسبی برای حمله و غارت راهزنان بود، از این رو قریب شصت تن سرباز برای محافظت از این گردنه در آنجا مستقر می‌شدند... برای مسافران دولتی و سیاحان خارجی گذرنامه همراه کاروان صادر می‌شد که ممهور به مهر دولتی بود تا نشان دهد آنها دارای مصونیت امنیتی و سیاسی خاص هستند. البته کاروان‌های دولتی غالبا با خود سلاح حمل می‌کردند تا در صورتی که مورد حمله راهزنان قرار گرفتند، بتوانند از خود و اموال و اثاثیه کاروان دفاع و محافظت کنند».
بخشی از امنیت مسیر نیز به طایفه‌ها یا ساکنان مناطق اطراف راه‌ها سپرده می‌شد. در برخی مناطق پرخطر و در مسیرهای شلوغ‌تر هم از نیروهای نظامی رسمی استفاده می‌شد و به‌گواهی تاریخ: «از سوی حکومت قاجار در مسیر کرمانشاه به قصر شیرین و از سوی حکومت عثمانی در مسیر خانقین به بغداد و کربلا سربازانی را برای محافظت از کاروان‌های زائرین گماشته می‌شدند یا سربازانی با کاروان‌ها در مسیرهای پرخطر اعزام می‌گشتند».
مهم‌ترین عامل امنیت چه بود؟
در مسیر رسیدن به عتبات عالیات کاروانسراهایی بودند که خودشان نعمتی بزرگ بودند و بخشی از امنیت زوار را تأمین می‌کردند. این کاروانسراها کارکردهای مختلفی داشتند و این‌گونه بودند: «کاروانسراها تا صد سال پیش در تمام فصول سال پناهگاه کاروانیان بودند. ابنیه پراکنده در جاده‌ها در رفع خستگی مسافران در برابر ناسازگاری و قهر طبیعت مانند طوفان‌های مهیب شن، برف و بوران و سرمای شدید گردنه کوه‌ها و گرمای سوزان ایران و عراق آسایشگاه خوبی بودند و حتی کاروانسراها پناهگاه امنی برای کاروانیان در برابر دزدان و راهزنان بود که پیوسته در کمین کاروان‌ها بودند... هنگام وجود خطر راهزنی یا تعرض به کاروان ها حکمران منطقه مانع از خروج کاروان‌ها در زمان‌های مشخص از شهر می‌شدند». خود کاروانسراها نیز امنیت داشتند و این‌گونه بودند: «کاروانسراها شامل باربندها، اتاقها، حیاط و محوطه‌ای برای نگهداری چهارپایان و احشام بودند و تمام این مجموعه به‌وسیله دیوارها و برجهای بلندی محصور می‌گشت... کاروانسراها برای افزایش امنیت تنها یک راه خروجی و ورودی داشتند تا نظارت لازم بر تردد صورت پذیرد».
حالا با وجود همه این کارها و اقدامات، مهم‌ترین عامل امنیت زائران کربلا و عتبات عالیات چه بود؟ پاسخ را «ادوارد براون» خاورشناس بریتانیایی برای تاریخ نوشته است: «عامل مهم دیگر در رونق‌گرفتن امر زیارت عتبات و فراوانی کاروان‌های زیارتی، شیعه‌مذهب بودن اکثریت مردمان ساکن در نواحی واقع در مسیر قم به قصرشیرین بود... از این رو، هم به‌عنوان عملی مذهبی به کاروان‌ها ارائه خدمات می‌شد و هم کاروان‌ها حتی‌الامکان به‌عنوان زائران عتبات تحت امنیت ساکنان آن نواحی قرار می‌گرفتند».
ارسال نظرات