ضرورت بازنگری در تولیدات حوزه دفاع مقدس صدا و سیما

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از خبرگزاری فارس، گروه هنر و رسانه: چهل و دو سال از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‌گذرد اما همچنان این رخداد دستمایه ساخت آثار سینمایی و مجموعه‌های نمایشی برای تلویزیون بوده است. ورود ژانر جنگ به سینما و تلویزیون ایران را باید با حمله رژیم بعث به ایران و آغاز دفاع مقدس مرتبط دانست. ژانری که در ابتدا فعالان حوزه فرهنگی و هنری را متأثر از خود ساخت و ادبیات و شعر جنگ را شکل داد و در ادامه پای فیلمسازان و سینماگران را به این حوزه باز کرد و عرصه برای تولید آثاری با مضامینی در قالب دفاع مقدس گشوده شد. ژانر جنگ که جرقه نخست آن در سال 1360 خورد در کمتر از چهار ســال به چنان جایگاهی رسید که بیش از ۲۵ درصد تولیدات ســینمای ایران را به خود اختصاص داد. پرسش اصلی این است برای رسیدن مجدد سیما به نقطه اوج استقبال مخاطبان از این ژانر چه باید کرد؟

*سریال‌های دفاع مقدس میراث ماندگار تلویزیون

سیمای جمهوری اسلامی ایران چه در حین دفاع مقدس و چه در دوران پس از آن تولید فیلم‌ها و سریال‌های فاخر و قابل تأملی در خصوص مفاهیمی مانند جنگ، دفاع مقدس، ایثار، شهادت، رشادت و ... داشته است.

به عنوان نمونه سریال «گل پامچال» روایت لیلا، دختر جنگ زده‌ای است که پس از بمباران شهرش در جنوب کشور به پیرمردی پناه می‌برد تا او را به تنها خواهرش که در شمال کشور زندگی می‌کند، برساند. این سریال که در سال 1370 از شبکه یک سیما روی آنتن رفت، جزء اولین آثاری بود که در قالب سریال به مضمون دفاع مقدس می‌پرداخت و توانست در آن موقع چیزی بیش از 90 درصد مخاطب را به خود جذب کند.

در واقع سیما سعی کرده است به تمام ابعاد دفاع مقدس چه در خط مقدم و چه در پشت جبهه و در زندگی روزمره مردم بپردازد که به عنوان نمونه اشاره‌ای گذارا در ادامه به چند مورد از فیلم‌ها و سریال‌های تولیدی در این زمینه خواهیم داشت.

سریال «کیمیا» روایتگر زندگی دختر جوانی به نام کیمیا در برهه‌های مختلف زمان است که زندگی پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت. سریال شوق پرواز داستانی از زندگی شهید عباس بابایی خلبان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران است که در جنگ ایران و عراق به شهادت رسید. سریال در چشم باد که در حقیقت تاریخ اجتماعی سیاسی کشورمان را از سال‌های مشروطه تا آزادسازی خرمشهر مرور می‌کرد. سریال خوش رکاب روایتگر زندگی مردی است که دلبستگی عجیبی به کامیونش دارد و حاضر نیست که کامیونش را در اختیار افرادی که قرار است به جبهه‌های نبرد کمک کنند قرار بدهد. سریال خاک سرخ این سریال داستان دختری است که در سال های قبل از انقلاب از خانواده‌اش جدا شده و اکنون در پی حوادثی در جستجوی کشف هویت خویش است.

«بازگشت پرستوها» روایتگر داستانی از دوران جنگ ایران و عراق و اسارت رزمندگان در خاک عراق و بازگشت به میهن است. سیمرغ سریالی درخور شأن که به زندگی شهید شیرودی و شهید کشوری می‌پرداخت. عشق سال‌های جنگ سریالی دیگر درباره‌ی تأثیر وقایع مربوط به جنگ در مناطق کردنشین ایران است. دولت مخفی که به زندگی اسرای ایرانی در اردوگاه‌های عراقی پرداخته است.

*تفاوت ژانر جنگ در ایران با سایر ملل دنیا

به عقیده بسیاری از کارشناسان این حوزه؛ ژانر دفاع مقدس تنها به وجه جنگ در این عرصه نمی‌پردازد، به‌گونه‌ای که مواجهه با این ژانر در ایران با پرداخت جنگ در سینمای ملل دیگر متفاوت است. دفاع مقدس در ایران اصالتی اعتقادی پیدا می‌کند که بن‌مایه اصلی آن را باورهای دینی شکل می‌دهد، باورهایی که بر حفظ تمامیت ارضی کشور و دفاع از کیان وطن و خانواده استوار است؛ به همین سبب هنرمندان این عرصه نه‌ تنها وجه تکنیکی و فرمی بلکه محتوای آثار را به صورت جدی مورد پژوهش قرار می‌دهند و برای بسیاری از فعالان این عرصه، دفاع مقدس تنها یک ژانر و یک امکان برای فیلمساز نیست بلکه ساخت فیلم در این حوزه از دغدغه‌ای که هنرمند دارد شکل می‌گیرد.

البته آثاری که در این زمینه ساخته شده‌اند با شدت و ضعف‌هایی روبه‌رو هستند که باعث می‌شود یک اثر از میان دیگر فیلم‌ها مورد توجه بیشتر یا کمتری قرار گیرد.

*تولید آثار جنگ سیما در گذر زمان 

بررسی آثار تلویزیونی تولید شده توسط محققین این حوزه در سال‌های پس از جنگ هرچند نشان از افزایش کمی داشته اما به مرور زمان با اقبال کم مخاطب مواجه شده‌اند که سازندگان سریال‌های دفاع مقدس را برآن داشت تا از فضای پرهزینه جبهه و جنگ فاصله بگیرند و به ایده‌هایی که پشت جبهه را درگیر می‌کند، بپردازند.  ایده‌هایی که فضای جنگ را به حاشیه می‌برد و متن را برای داستان‌های درام مهیا می‌ساخت و حال مخاطب، دفاع مقدس را در بطن یک روایت درام جست‌وجو می‌کند، رویه‌ای که روی ذائقه تماشاگران سینما نیز تأثیر گذاشته و سینمای دفاع مقدس، بدون داشتن یک داستان جذاب با اقبال کم مخاطب روبه‌رو می‌شود؛ درست برخلاف جریان فیلم و سریال‌های دفاع مقدس در دهه 70 که آثار این ژانر دوشادوش آثار ژانرهای اجتماعی- درام در جذب مخاطب موفق حاضر می‌شد.

همچنین جدول آماری فیلم‌های دفاع مقدس نشان از آن دارد که هرگاه افت چشم‌گیری در کمیت تولیدات دیده شده، سال بعد رشدی در همین زمینه به وجود آمده است. درست یک سال بعد از افت سال 81، در سال 82، 9 فیلم «هیام» محمد درمنش، «مزرعه پدری» رســول ملاقلی پور، «کنار رودخانه» علیرضا امینی، «روایت ســه گانه» عبدالحسن برزیده، رخشان بنی‌اعتماد و پرویز شیخ طادی، «دوئل» احمدرضا درویش، «خداحافظ رفیق» بهزاد بهزادپور، «اشک سرما» عزیزالله حمیدنژاد، «آیه‌های زمینی» عباس رافعی، «آن مرد را نکشــید» محمد اربابیان تولید شدند.

*ژانر جنگ منطبق بر نیاز روز مخاطب

نگاهی کلی و گذرا به کارنامه تلویزیون در این زمینه نشان می‌دهد که با وجود توجه ویژه رسانه ملی به حوزه دفاع‌مقدس و حتی واگذاری کنداکتور زیاد به برنامه‌های ویژه جنگ تحمیلی، در حوزه سریال‌سازی تعداد آثار اثرگذار و جدّی بسیار اندک بوده و در کنار آن‌ها آثاری ضعیف و بسیار معمولی هم به وفور یافت می‌شود از این رو در پاسخ به سوال اصلی این مطلب به نظر می‌رسد ضرورت بازنگری در تولیدات حوزه دفاع مقدس صدا و سیما منطبق بر نیازهای روز جامعه بیش از پیش احساس می‌شود تا همچنان امیدوار به تولید آثار فاخر، جذاب و مخاطب پسند در ژانر جنگ باشیم که نیازهای روز مخاطبان را پاسخ داده و بتواند حداکثر جاذبه را در بین مخاطب به خود اختصاص دهد.

تصویری از پژمان جمشیدی در سریال«زیر خاکی» یکی از آثار این چند ساله که توجه مخاطبان را به خود جذب کرده است

*جستجوی بین سطور و تاباندن نوری تازه بر دفاع مقدس

در تحلیل نهایی بررسی‌ها نشان می‌دهد به مرور زمان رویه زیباشناختی آثار تلویزیونی کم‌رنگ شده و جای خود را به کلیشه‌های پر تکرار و کسل کننده داده است. از این رو است که به زعم بسیاری از منتقدان، این ژانر نیازمند« آشنایی زدایی» و تاباندن نوری تازه است. یعنی کارگردان باید تلاش کند از زاویه‌ای نو به موضوع دفاع مقدس بپردازد و مخاطب را در موقعیتی یکه و دیگرگونه قرار دهد. تو گویی که برای اولین بار است که دارد به این موضوع نگاه می‌کند.

هر اثر هنری اگر در ورطه تکرار بی‌افتد کم کم تاثیرگذاری خود را از دست می‌دهد و تبدیل به کلیشه و مخاطبان نسبت به آن بی حس می‌شوند، در واقع بازگشت به «استتیک»(ادارک حسی) است که باعث القا مفاهیم به مخاطب می‌شود و این محقق نمی‌شود مگر آنکه آن اثر هنری به گونه‌ای صورتبندی شود که ادارک حسی مخاطب با دیدن آن در اوج خود قرار بگیرد.  برای رسیدن به این وضعیت بی‌شک علاوه بر محتوای خوب، شیوه بیان و فرم و تمهیدات هنری نیز لازم است.

در واقع آشنایی‌زدایی از شگردهایی است که می‌تواند دوباره ژانر دفاع مقدس را به مرکز توجه مخاطب برگرداند، چراکه جنگ تحمیلی پر از قصه‌هایی است که کم تر بدان‌ها پرداخته شده است. برای رسیدن به این مهم باید لابه لای سطور روایت‌های دفاع مقدس را از نو بازخوانی کرد و همزمان به شیوه‌های بیان تازه اندیشید. 

پایان پیام/