خدمات آیت‌الله صدر در زمان زعامت حوزه علمیه قم

فصل نوین حیات حوزه علمیه قم با دعوت شیخ مؤسس از آیت‌الله سیدصدرالدین صدر برای حضور در این حوزه آغاز شد. وی که ساکن مشهد بود از دعوت شیخ عبدالکریم استقبال کرد و در سال 1313 ش وارد قم شد. او به عنوان یكی از مراجع بزرگ تقلید و زعیم حوزه موفق شد صدها عالم و مجتهد را پرورش دهد و بعد از وفات شیخ مؤسس، به همراه دو مرجع دیگر  آیات (حجت و خوانساری) توانست حوزه را در سخت‌ترین شرایط سال‌های خفقان قبل از شهریور 1320 حمایت نماید. و منشأ خدمات ارزشمندی باشد.

خدمات آموزشی

آیت‌الله صدر در مدت اقامت خود در شهرهای مشهد و قم دائماً به کار تدریس مشغول بود و محفل درس ایشان رونق ویژه‌ای داشت. در شهر مشهد، محل اقامه‌ی نماز جماعت ایشان، مسجد گوهرشاد بود ودر همان‌جا نیز به وعظ و ارشاد مردم می‌پرداخت. در شرایطی که آیت‌الله حاج آقا حسین قمی و امثال آیات اللّه میرزا محمد آقازاده‌ی خراسانی و میرزا مهدی اصفهانی نیز در مشهد حضور داشتند، در مسجد گوهرشاد مجلس درسی تشکیل داد که از مهم‌ترین مجالس درس خارج فقه و اصول حوزه‌ی علمیه‌ی آن شهر شمرده می‌شد و علما و فضلای زیادی پای آن گرد می‌آمدند. آیت‌الله شرف‌الدین در وصف آن مقطع گفته است: «شاید هیچ‌یک از بزرگان مشهد،‌ در علم، تقوی، بیان و اخلاص، همسان آقا سید صدرالدین نبودند».[1]

آقا سید صدرالدین با ورود به قم نیز مجلس درسی برپا کرد و همزمان با آن به اقامه‌ی نماز جماعت و وعظ و ارشاد مردم در یکی از مساجد شهر قم پرداخت. مجلس درس ایشان در قم، از مجالس مهم درسی به حساب می‌آمد و فضلا و طلاب، سخت به حضور در آن اشتیاق داشتند. محل برپایی جلسات درس وی ابتدا در منزل و محل اقامه‌ی نماز جماعتش مسجد امام بود که در همان‌جا به وعظ و ارشاد مردم نیز می‌پرداخت.[2] به سبب استقبال فضلا، جلسات تدریس آیت‌الله صدر پس از مدتی از منزل به مدرسه‌ی فیضیه منتقل شد و چنان اهمیت و گسترش یافت که سالیان دراز بیش از چهارصد تن در آن زانوی تلمذ زدند.[3]

آیت‌الله صدر در تشویق طلاب بسیار کوشا بود. ایشان طلاب را ملزم به امتحانات هفتگی کرد و این اقدام را به دو منظور انجام می‌داد: یکی برای پاک کردن حوزه از لوث عناصر مشکوک که به لباس روحانیت درآمده بودند و دیگری برای سروسامان دادن به وضع درسی طلاب. ایشان با تصحیح اوراق، طلابی را که از پس امتحان به خوبی برمی‌آمدند با دادن جایزه مالی و غیرمالی تشویق می‌کرد. در این دوره امتحان­ها هفتگی و به شکل کتبی برگزار می‌شد.[4]

خدمات تربیتی

اغلب طلاب و تربیت‌یافتگان مکتب فقهی و اصولی آیت‌الله صدر مردان بزرگ تاریخی شدند. بیشتر فضلای دهه‌های ده و بیست شمسی حوزه‌ی علمیه‌ی قم که متجاوز از صدها تن می­شدند، در دروس خارج وی تلمذ کرده بودند. شهید مرتضی مطهری، شیخ علی مشکینی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، سید موسی شبیری زنجانی، شهید محمد صدوقی یزدی، شیخ مرتضی فقیهی، سید حسن مدرسی یزدی، سید حسین موسوی کرمانی، سید رضا صدر و امام موسی صدر،[5]علی­پناه اشتهاردی، محمد کرمی حویزی، علی سبط الشیخ انصاری، سید عزالدین زنجانی، حسینعلی منتظری، شیخ لطف­اللّه صافی، شیخ ابراهیم رمضانی فردویی، شیخ مسلم ملکوتی، سید احمد روضاتی و عباس زریاب خویی از آن جمله‌اند.[6] علاوه بر این آیت‌الله صدر به تبلیغ دین در داخل کشور اهتمام داشت. ایشان، برخی علما را به شهرستان­ها می­فرستاد تا در برپایی یا توسعه‌ی حوزه‌های علمیه‌ی آن نقاط کوشا باشند و افزون بر آن، مبلغان ورزیده‌ای را نیز به مناطق مختلف کشور اعزام می­کرد تا به وعظ و ارشاد مردم اقدام کنند.[7]

تنوع موضوع در آثار قلمی و تألیفات آیت‌الله صدر نشانگر آن است که ایشان در رشته‌های گوناگون علوم و معارف دینی تخصص داشته و صاحب‌نظر بوده است. اغلب فقهای بزرگ و مراجع تقلید شیعه بیشتر به فقه و اصول توجه داشتند و غالب آثارشان را نیز بر محور همین دو موضوع تألیف و تصنیف کرده‌اند؛ لیکن آیت‌الله صدر ازجمله فقهایی است که در عرصه‌های مختلف علمی و ادبی مهارت کسب کرده و در موضوعات فقهی، اصولی، تاریخ اسلام، حدیث و کلام، آثاری ارزشمند و نفیس از خود به یادگار گذاشته است.[8] از مهم­ترین تألیفات ایشان می­توان به دو کتاب «المهدی» و «خلاصه الفصول» اشاره کرد. «المهدی» به روایاتی پرداخته که در کتب اهل تسنن پیرامون حضرت امام زمان (عج) وارد شده است. باید بدانیم که پیش از این تألیف، کتابی در این زمینه با آن نظم و ترتیب خاص نگاشته نشده و کاری کاملاً ابتکاری بود و پس از تألیف این کتاب بود که «منتخب الاثر» با همان سبک و البته توسعه‌ی بیشتر تألیف شد. کتاب «المهدی» به فارسی ترجمه شده و اصل و ترجمه‌ی آن نیز به چاپ رسیده است. علت نگارش کتاب «خلاصه الفصول» نیز این بود که در حوزه‌های علمیه، کتاب «قوانین» میرزای قمی و «فصول» شیخ محمدحسین اصفهانی به‌ عنوان کتاب درسی تدریس می‌شد، ولی به دلیل طولانی بودن این دو کتاب، معمولاً طلاب موفق به خواندن کامل آنها نمی‌شدند و تنها به بخش‌هایی از این دو کتاب، اکتفا می‌کردند. آن مرحوم با تلخیص کتاب فصول (که ناظر به بحث‌های قوانین میرزا هم بود)، این کتاب را جایگزین آن دو کرد.[9]

ایشان علاوه بر مقام بلند علمی، ذوقی سرشار از ادبیات داشت و از همان اوان جوانی به داشتن نثری فوق العاده و نیز طبع شعری ممتاز شهرت یافت. وی طی سال‌های اقامت در کربلا و نجف، همراه دوست و پسرخاله‌ی خود، آیت‌الله شیخ مرتضی آل­یاسین، از طلایه‌داران نهضت ادبی عراق شمرده می‌شد و یادداشت‌ها و اشعارش زینت‌بخش بهترین روزنامه‌ها و مجلات آن روزگار عراق بود. ازجمله اشعار وی می‌توان به ابیاتی پر سوز و گداز اشاره کرد که در پی انهدام حرم ائمه‌ی بزرگوار مدفون در بقیع توسط وهابی‌ها سرود. این ابیات به سرعت، محافل ادبی و مطبوعات معتبر عراق را درنوردید و چنان مورد استقبال و استفاده‌ی صدها شاعر و سخنران قرار گرفت که آتش احساسات مسلمانان علیه این اقدام سعودی‌ها را شعله‌ور ساخت و نهایتاً دولت عراق از ترس شورش مردم، انتشار مجدد آنها را در مطبوعات آن کشور ممنوع اعلام کرد.[10]

رسیدگی به مشکلات طلاب

آیت‌الله صدر در ابتدا همچون سایر علما به طلاب شهریه می‌داد ولی بعدها به دلیل مشکلات مالی، پرداخت شهریه­ی ایشان ادامه نیافت. طلاب توسط آیت‌الله صدر ماهانه سه تومان دریافت می‌کردند. اگر تعداد طلاب را در این دوره یک هزار و پانصد تن برآورد کنیم مجموع شهریه‌ی ماهانه ایشان برای این تعداد از دانش‌آموختگان، مبلغی برابر چهار هزار و پانصد تومان می‌شد. ایشان گاهی از اوقات، برای تهیه شهریه طلاب، به مشکل برمی­خورد، زیرا وجوه شرعیه به اندازه کافی نمی‌رسید. ایشان برای جبران آن از بازاریان قرض می‌گرفت و شهریه طلاب را می‌داد. گفته شده که یک‌بار بدهی ایشان به دوازده هزار تومان رسید و چون این مقدار، مبلغ زیادی بود، مایل نبود دیگر قرض بگیرد و از سوی دیگر موضوع شهریه‌ی طلاب به شدت ایشان را آزار می‌داد. لذا در همین زمان به‌طور ناگهانی مبلغ هنگفتی بیش از مبلغ بدهی و یک سال شهریه‌ی طلاب به ایشان می‌رسد و مشکل برطرف می‌شود.[11]

رسیدگی به مشكلات مردم

آیت‌الله صدر گرچه در مسائل سیاسی دخالت نداشت، اما در امور اجتماعی و مشكلات زندگی مردم، هم بسیار حساس بود و هم گره‌گشا و یار و یاور مردم. در سال‌های 1320 كه آثار جنگ جهانی در عرصه‌های مختلف زندگی مردم ایران نمایان بود و علی‌رغم عدم‌دخالت و مشاركت ایران در جنگ، آتش خانمان‌سوز آن دامن مردم فقیر و بی‌پناه این كشور را هم گرفته بود، آیت‌الله سید‌حسین موسوی‌كرمانی از وضع نان در شهر قم و اهتمام آیت‌الله صدر، خاطره‌ای را نقل می‌كند كه نشان می‌دهد آن مرحوم تا چه حد نسبت به مسائل و مشكلات مردم احساس مسئولیت می‌كرد:

«در سال 1320 قحطی شدیدی ایران را فراگرفت. وضعیت نان در قم خیلی نامناسب بود به حدی كه پهن الاغ و اسب توی نان پیدا می‌شد. روزی آیت‌الله تمام نانوایان قم را در منزل رئیس صنف خبازها (نانوایان) جمع می‌كند و با عصبانیت به مشهدی محمد كه خادم ایشان بود می‌گوید: «برو نانی را كه این آقایان خبازان مسلمان و شیعه درست كرده‌اند، بیار»....

نان آن موقع، نان «گرده» بود. مشهدی محمد می‌رود نان را توی بشقابی می‌گذارد و می‌آورد پیش رئیس خبازها می‌گذارد. آقای صدر به او می‌گوید: نان را بشكن و بخور، ببین بوی پهن از آن می‌آید یا نه؟» نانوایان سرشان را پایین می‌اندازند و حرفی نمی‌زنند. آقای صدر با عصبانیت می‌گوید: «می‌گویم كه نان را بشكن و بده همه‌ی نانوایان بو كنند، ببینند بوی پهن اسب و الاغ می‌دهد یا نه؟ شما مسلمانید؟ شما حاجی هستید؟ شما اهل قم هستید؟! ... [خلاصه] چند تا از این حرف‌ها می‌زند و بلند می‌شود و می‌رود. نانوایان هم با كمال شرمندگی می‌روند. از روز بعد، وضع نان كمی بهتر می‌شود».[12]

خدمات عمرانی

آیت‌الله صدر در طول حیات خود به برخی اقدامات عمرانی دست زد؛ تعمیر و مرمت مدارس حوزه­علمیه­ی قم ازجمله مدرسه­های خان، رضویه و فیضیه یکی از این اقدامات بود؛ زیر حجره‌ها، زیرزمین و رطوبت آنها را مرتفع کرد و طبقه‌ی دوم مدرسه‌ی دار الشفا نیز توسط ایشان احداث شد.[13]

با ورود آیت‌الله العظمی بروجردی به قم در دی‌ماه 1333 ش، آقا سید صدرالدین با پیشی گرفتن بر یاران خود، بزرگوارانه از ریاست و زعامت حوزه‌ی علمیه‌ی قم کناره گرفت و نه‌ تنها همه‌ی مسئولیت‌ها، بلکه محل تدریس و محل اقامه‌ی نماز جماعت خود را در صحن بزرگ حرم مطهر حضرت معصومه (س) به ایشان واگذار کرد.[14]

پی‌نوشت‌ها:

1- اشعری، عبدالله، «شرح حال مستند آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر»، یادآور، شماره 6 و 7 و 8، تابستان، پاییز، زمستان 1388 و بهار 1389، ص 337

2- همان، ص 339

3- همان، ص 339

4- زهره کاشانی، علی‌اکبر، تاریخ 1200 ساله‌ی قم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394، ص 155

5- مصطفی قلی­زاده علیار، پیشین، ص 107

6- عبدالله اشعری، پیشین، ص 342

7- زهره کاشانی، ص 339

8- مصطفی قلی­زاده علیار، پیشین، ص 111

9- محمد شریف رازی، آثار الحجه، پیشین، ص 203 (الحقوق، مختصر تاریخ الاسلام، حاشیه عروه الوثقی، حاشیه وسیله النجاه، سفینه النجاه، رساله در امر به معروف و نهی از منکر، رساله در تقیه، رساله در حکم ماء غساله، رساله در حج، رساله در نکاح، منظوم در حج، منظومه در صوم، رساله در حقوق زن، حاشیه کفایه الاصول، رساله در اصول دین، رساله در اثبات عدم تحریف قرآن، رساله در رد شبهات وهابیه، لواء محمد در اخبار خاصه و عامه، مدینه العلم در اخبار اهل بیت (ع) از دیگر تألیفات آیت­الله صدر است.)

10- عبدالله اشعری، پیشین، ص 340

11- علی‌اکبر زهره کاشانی، پیشین، ص 129

12- خاطرات سید حسن موسوی کرمانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، صص 162-163

13- همان، ص 339.

14. برای مطالعه بیشتر ر.ک. مراجع ثلاث، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی. همچنین تحولات فکری حوزه علمیه قم (1310 -1357)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.