اسلام اولین مدافع محیط زیست

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، امروزه وخامت زیست محیطی تا حدی است که حیات انسان و سایر موجودات کره خاکی را به مخاطره انداخته است، به همین دلیل ضرورت حفاظت از آن مسأله ‌ای انکار ناپذیر است؛ البته حفاظت از محیط زیست به معنای عدم بهره برداری یا حتی کمتر استفاده کردن از منابع طبیعی نیست، بلکه استفاده بهینه و عاقلانه از طبیعت است.

اسلام به عنوان دینی که ورای زمان و مکان می تواند نیازهای بشر را در همه اعصار پاسخ دهد حاوی مفاهیم، تعالیم و راهکارهای کاملی در خصوص چگونگی مواجهه و هماهنگی با پدیده های زیست محیطی است. تحقیقات دانشمندان علوم دینی نشان می دهد که تمامی ادیان الهی به حفاظت از محیط زیست توجه داشته اند، اما اسلام دستورات مشخص بسیار مترقی و روز آمد در راستای حفاظت از محیط زیست دارد، که اگر جامعه با آن آشنا شود، دیگر دغدغه ای پیرامون مسایل زیست محیطی وجود نخواهد داشت.

محیط زیست چیست؟

محیط زیست، از دو کلمه ترکیب یافته است، یکی «محیط» که واژه ای عربی است، و دیگری «زیست» که واژه ای فارسی است.

«محیط» به معنای مکان و اوضاع و احوال آمده است و آنچه که شخص یا چیزی را احاطه کرده و منشأ تغییر و تحول می باشد. به دیگر تعبیر: محیط فراگیرنده و جای زندگی آدمی است.

واژه «زیست» به معنای زندگی و حیات و زیستن آمده است.

شورای اقتصادی اروپا محیط زیست را این گونه تعریف کرده است: «محیط زیست شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و برونی مربوط به حیات هر موجود زنده می گردد.»

«محیط زیست» به دو مفهوم به کار رفته است: یکی مفهومی است که از علوم طبیعت نشأت گرفته و در آن با جوامع انسانی با بینش اکولوژیک برخورد می شود؛ یعنی مجموعه ای از پدیده های طبیعی و تعادل بین نیروهای رقیب در طبیعت که زندگی یک گروه بیولوژیک را مقید می کند.

مفهوم دوم کلمه «محیط زیست» از علوم معماری و شهر سازی ناشی می شود، و درباره تعاملی است که بین ساختمان، به مفهوم عام، و محیطی که در آن ایجاد می شود (محیط طبیعی یا مصنوعی) وجود دارد.(حقوق محیط زیست در ایران، دکتر مصطفی تقی زاده انصاری، ص 6 و 7)

اهمیت و نقش محیط زیست در زندگی انسان

محیط زیست طبیعی تأثیر شگرفی بر روح و روان آدمی دارد. محیط پاک و آراسته و خرّم، زندگی را شاداب و معطر می سازد. شنیدن آواز روح بخش پرندگان، ترنم لطیف جویباران، آهنگ دلربای چشمه ساران، صفای سبز سبزه زاران، نسیم لطیف کوهستان، رقص دلنشین درختان و زیبایی شهر و دیار، همه و همه تأثیر اعجاب انگیزی بر زندگی و حیات انسان دارند. هر کسی از تماشای چنین منظره های زیبایی احساس آرامش و نشاط کرده و امنیت و آسایش را در حیات خویش لمس می کند. بر عکس، آسیب رساندن به محیط زیست و نابودی طبیعت باعث وارد آمدن صدمات و زیانهای جبران ناپذیری به بشریت می شود.

افسردگی و افزایش بیماریهای روحی و روانی انسان امروز بدون ارتباط به آسیب رساندن به محیط زیست نیست. هیچ کس نمی تواند منکر بشود که تخریب محیط زیست تأثیر منفی بر شیوه رفتار آدمیان می نهد، و اثرات ویرانگری بر اخلاق فردی و جمعی جامعه بشری بر جای می گذارد.

امام خمینی ـ قدس سره ـ در مورد تأثیر محیط زندگی بر شخصیت آدمی می نویسد: «محیط تربیت، شخصیت مربی، رفیق همنشین، اثرات شگفت آوری دارند که همه آن را مشاهده می کنند.»( طلب و اراده، امام خمینی، ترجمه و شرح سیداحمد فهری، ص147و 1۴۸)

قرآن کریم درباره اثر طبیعت می فرماید:

«سرزمین پاکیزه، گیاهش به فرمان پروردگار می روید؛ اما سرزمینهای بد طینت [و شوره زار]، جز گیاه ناچیز و بی ارزش، از آن نمی روید.»( سوره اعراف،  آیه 58.)

از این آیه مبارک استفاده می شود همان طور که طبیعت و سرزمین پاک در رشد و پرورش بهینه گیاهان مؤثر است، در رشد و تکامل انسان نیز مؤثر می باشد، و همان گونه که از زمینهای شوره زار جز گیاهان بی ارزش نمی روید، محیط آلوده نیز تأثیر منفی و اثرات زیانباری بر تربیت انسان دارد.

امام علی ـ علیه السلام ـ درباره اثر طبیعت بر انسان فرموده است:

«از سرما در آغاز آن (فصل خزان) پرهیز کنید و در پایان آن (فصل بهار) به پیشواز آن بشتابید؛ زیرا سرما بر بدنها همان تأثیر را می گذارد که بر درختها؛ اوّل آن سوزاننده و نابود کننده است، و پایان آن رویاننده و شکوفا کننده.»( نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 1146، حکمت 123)

کلام امام درباره تأثیر طبیعت بر جسم و جان آدمی بسیار روشن و صریح است و همان سان که طبیعت بر جسم و بدن اثر گذار است، بر روح و روان بشر نیز اثر گذار می باشد.

امروزه هیچ کس نمی تواند نقش زیانبار جنگهای بین المللی و منطقه ای را در تخریب محیط زیست و اثرات سوء آنها را بر زندگی انسانها منکر شود. جوامعی که محیط زندگی آنها در اثر جنگ و تخریب نابوده شده است، ساکنان آنها دچار انواع بحرانهای روانی و جسمی شده اند. افغانستان یکی از جوامعی است که جنگ، تأثیر عمیقی بر زندگی مردم گذاشته است؛ چنانکه پژوهشگران مرکز کنترل و جلوگیری از بیماری یک سازمان تحقیقاتی پزشکی مستقر در آتلانتای آمریکا در گزارش خود گفته اند: «از هر سه شهروند افغانستان که پانزده سال یا بیشتر سن دارند دو نفر نشانه های افسردگی و سایر ناراحتیهای روانی را از خود بروز می دهند.»

باربارا لوپز کاردوزو، از نویسندگان این گزارش، گفته است: «در میان شهروندان افغانستانی میزان بالایی از افسردگی، اضطراب و نگرانی ناشی از ضربات روانی مشاهده می شود.»( بولتن خبری افغانستان، مؤسسه فرهنگی بشارت، سال دوم، شماره 19، ص 7)

این گزارش به خوبی اثرات سوء تخریب طبیعت و تأثیر نابسامانیهای اجتماعی را که بر اثر جنگ در این کشور به وجود آمده است، نشان می دهد و اثرات سوء و زیانبار جنگ را که یکی از عوامل تخریب محیط زندگی انسان است را بیان می دارد.

نگاه و دستورات اسلام در حفاظت از محیط زیست

اسلام به محیط زیست به عنوان برنامه ای مقدس نگاه می کند، از این رو دولت و همه نهادها و سازمان های مرتبط با مسأله محیط زیست باید سازمان محیط زیست را در انجام فعالیت هایش یاری کنند و هرگز نباید خود را از این مسئولیت جدا بدانند.

 فقه اسلامی نسبت به مسائل مربوط به محیط زیست بی تفاوت نیست و دستورهای مؤکدی در زمینه حفظ و نگهداری و گسترش و آفت زدایی آن را نیز صادر کرده است. لذا پیوند دائمی مباحث فقهی با مسائل محیط زیست را باید طلیعه مبارک در حفظ و حراست و پاسداری از منابع محیط زیست دانست، آن هم در حالی که در پرتو حکومت اسلامی فقه و فقاهت عزیز است و نفوذ زیادی در افکار عمومی دارد.

دین اسلام حقوق و وظایف مسلمانان را در قبال طبیعت به درستی بیان کرده است؛ از جمله اینکه كنار نهر ها، زير درختان ميوه ‏دار و مقابل درهاى خانه‏ ها و محل استراحت كاروان‏ ها و اطراف مساجد را آلوده نسازيد.

 [حتی] در دستورات جنگى [که شکست یا پیروزی با اموری جزئی گره خورده است] این گونه نقل شده که: درختان سرزمين دشمن را قطع نكنيد؛ نسوزانيد و با جريان سيل آساى آب، آن‏ ها را از ميان نبريد. آب آشاميدنى دشمن را آلوده نسازيد.

تعابیر زیبایی که معصومین برای طبیعت استفاده می کنند بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) زمین را به منزله مادر تشبیه فرمودند: «تَحَفَّظُوا مِنَ اَلأرضِ فَإِنَّها أُمِّكُم وَ إِنَّهُ لَيسَ مِن أَحدٍ عامِل عَلَيها خَيراً أَو شَرًّا إِلّا وَ هِيَ مُخبِرة بِه»؛ (حرمت زمين را نگه دارید كه بمنزله مادر شماست و هر كه روى زمين كار بد يا خوبى كند، از آن خبر مي دهد).

همچنین رسول خدا آلوده ساختن طبیعت را موجب رنجش مردم بر می شمارد: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنْ يُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِيرِ بِئْرِ مَاءٍ يُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ يُسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِيهَا ثَمَرَتُهَا»؛ (رسول خدا نهی فرمودند از مدفوع نمودن در کنار نهر آب ، چرا که مردم از آن رنج می برند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم می شود یا زیر درختی که میوه دارد).

در احکام اسلام ضرر زدن به خود و به غیر تجویز نشده است. در مواردی هم که قادر به تشخیص ضرر نیستیم، مرجع در تعیین ضرر و ضرار عرف است. اگر عرف امری را ضرری ندانست، قاعده لاضرر آن را نمی گیرد، و ارتکاب آن نیز حرام نمی باشد. البته این در جایی است که دلیلی از طرف شارع برای تفسیر و توسعه و تضییق ضرر نداشته باشیم. ولی اگر دلیل خاصی داشته باشیم که شارع امری را ضرری بداند، به عرف مراجعه نمی شود.( قاعدة لا ضرر ولا ضرار( تقرير بحث آقا ضياء للسيد الخلخالي)، تحقيق: سيد قاسم حسيني جلالي،چاپ اول، ص 31.)

حفظ محیط زیست و طبیعت نیز از این قاعده مستثنی نیست، و افراد حق ندارند بدلیل استفاده خود، دیگران و منابع طبیعی را در معرض خطر انقراض دهند. اسلام این گونه استفاده را که سبب ضرر و زیان به دیگران و محیط می شود مورد مذمت قرار می دهد.

سنت حسنه درختکاری

کاشتن درخت علاوه بر آن که کمکی شایان به محیط زیست و تلاشی موثر در ترمیم طبیعت است، سنت حسنه ای نیز هست. از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: (امیرالمومنین علیه السلام زمین را شخم می زد و پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم هسته خرما را مرطوب می کرد و می کاشت) و نیز امام باقر علیه السلام فرمود: (مردی حضرت علی علیه السلام را دید که روی کیسه ای پر از هسته خرما نشسته است. عرض کرد: یا اباالحسن، این چیست؟ فرمود: صدهزار درخت خرما، ان شاءالله). امام باقر علیه السلام فرمود: (علی علیه السلام همه هسته ها را کاشت و حتی یک هسته را نیز باقی نگذاشت).

در ایران اسلامی ما هم ۱۵ اسفندماه مصادف است با روز درختکاری و توجه هر ساله مقام معظم رهبری به کاشت نهال و دقایقی صحبت پیرامون این موضوع، نشان از اهمیت ویژه آن دارد.