به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشم‌گیر است. تحولاتی که به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده است. در این میان به سده چهارم هجری برمی‌خوریم که فتح‌الفتوح تاریخ شیعی است؛ روزگاری که اندیشمندی بزرگ دائرةالمعارفی جامع از معارف اسلامی تدوین کرد و قریب 50 سال پرچم‌دار عرصه‌های علمی، فکری و فرهنگی مسلمین شد. همه این‌ها در وصف ابوعبدالله، محمدبن محمدبن نعمان شیخ بود. او به جایی رسید که دوست و دشمن، زبان به تمجید او گشودند و قلم به تعریف او برگرفتند و او را «مفید» لقب دادند. نهم آذر روز بزرگداشت شیخ مفید نام‌گذاری شده و به همین بهانه به سراغ کتاب «الجمل» به‌قلم آزاده جهان‌احمدی که روایتی مستند از کتاب «الجمل» شیخ مفید است رفتیم.
نخستین فتنه علیه امام علی علیه السلام
جنگ جمل یکی از ویژه‌ترین و خاص‌ترین جنگ‌ها در تاریخ اسلام است. جنگ جمل نخستین فتنه علیه امام علی علیه السلام پس از پذیرش خلافت اسلامی از سوی آن حضرت بود. در این جنگ، طلحه و زبیر در حالی که عایشه همسر رسول خدا صلی الله علیه‌وآله را نیز با خود همراه کرده بودند، به بهانه خونخواهی عثمان علیه امیرالمؤمنین علیه السلام شوریدند؛ از این رو در تاریخ اسلام به «ناکثین»(پیمان شکنان) معروف شدند. این جنگ در نزدیکی بصره رخ داد و در آن تعداد زیادی از هر دو گروه کشته شدند و در نهایت جنگ با پیروزی امام علی‌علیه‌السلام پایان یافت.
هیچ عاملی حتی گذر زمان موجب نشده تا این نبرد عجیب در زمانه خودش، مؤلفه خاص بودن را از دست بدهد. در واقع این نبرد اولین چالش و مواجهه جدی مسلمانان در مورد جهاد بود. آنان پس از رحلت پیامبر (ص) برای نخستین بار با مسئله جدیدی روبرو شدند. تا پیش از این نبرد، مسلمانان بر روی کافر و مشرک شمشیر می‌کشیدند، با فرمان خدا با او می‌جنگیدند و از ثواب جهاد بهره‌مند می‌شدند؛ اما اکنون علی‌ابن ابیطالب (ع) خلیفه وقت از آنان می‌خواست که به جنگی بروند که یک سوی میدان همسر رسول‌اکرم (ص) عایشه است و سوی دیگر صحابی چون طلحه و زبیر هستند. پرچم و علم هم پیراهن خونی خلیفه پیشین یعنی عثمان است. عایشه در این نبرد بر شترِ نرِ سرخ‌مویی سوار بود و علت نام‌گذاری این جنگ به جمل به همین خاطر است؛ این جنگ با پیروزی سپاه امام علی (ع) و کشته شدن طلحه و زبیر و بازداشت عایشه و فرستادن او به مدینه به پایان رسید.
کتاب الجَمَل وَ النُّصرة لِسید العترَة فی حَربِ البَصرَة کتابی تاریخی و به زبان عربی تألیف شیخ مفید (متوفای 413 قمری) است. این کتاب، یکی از متون کهن کلامی و تاریخی شیعه است که مؤلف در آن به واقعه جنگ جمل، فتنه‌ها، ابهامات و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن پرداخته است. این کتاب به زبان‌های فرانسوی و فارسی ترجمه شده است. شیخ مفید متن کتاب جمل را در دو بخش تنظیم کرده است:
دلایل بغض عایشه، طلحه و زبیر نسبت به امیرالمؤمنین
در بخش اول تمامی آراء و عقاید اسلامی را در نخستین بخش کتاب آورده و با دلیل‌های محکم و استوار و براهین قوی نظرات و شبهات فرقه‌ها و مذاهب گوناگون را پاسخ گفته و نظریه حقیقت‌گرای شیعه را مبنی بر این که امیرالمؤمنین و پیروان او حق و گروه مقابل باطل و اهل خلافت اثبات کرده است.
در بخش دوم هم سراغ تاریخ جنگ جمل و گزارش آن رفته است. شیخ مفید در این بخش چکیده و عصاره ماجرا را از لحظه انعقاد نطفه و شروع آن تا پایان کار بر اساس منابع و مآخذ دست اول و معتبر، بدون تعصب و طرفداری بی‌مورد به طور دقیق نقل کرده است و در خاتمه کتاب، دلایل بغض عایشه، طلحه و زبیر نسبت به امیرالمؤمنین را به طور گسترده شرح و توضیح داده است.
باید توجه داشت کتاب‌هایی که در زمان نزدیک به واقعه جمل نوشته شده، هیچ کدام در دسترس نیست و فقط گزینشی و تکه‌هایی که مورخان بعدی نقل کرده‌اند برای دیگران باقی مانده که آن نیز بی‌طرفانه نگاشته نشده است.
با توجه به این نکات، فقط شیخ مفید است که اطلاعاتی را درباره این واقعه مهم برای ما ثبت کرده و از این جهت، اثر او منحصر به فرد است. در میان کتاب‌هایی که درباره جنگ جمل نوشته شده، این کتاب گسترده‌ترین و کامل‌ترین کتاب است بدین سبب منبع و مأخذِ جامع و معتبری در این زمینه به شمار می‌آید. شیخ در این کتاب فقط به منابع اهل سنت استناد کرده و با گفتار خودشان به ایشان پاسخ داده است. مؤلف به هیچ وجه تعصب به خرج نداده و اقوال و افکار دیگران را با رعایت ادب و امانت‌داری نقل کرده است.
سامانی جدید و نو، همراه با ادبیات و نثری تاریخی از واقعه جنگ جمل
کتاب «الجمل» روایتی مستند از کتاب «الجمل» شیخ مفید در سال 1401 به قلم آزاده جهان‌احمدی توسط نشر شهیدکاظمی منتشر شده است. قطعاً اولین پرسشی که برای مخاطب مطرح می‌شود این است که نویسنده در این کتاب چه کار جدیدی ارائه کرده است؟ نویسنده کتابی را که شیخ‌مفید در قرن چهار و پنج نوشته و دکتر محمود مهدوی‌دامغانی در سال 1363 شمسی ترجمه کرده و نقطه پایانی گرفته است، دوباره نوشته؟ تصحیح کرده؟ دقیقاً با این کتاب چه کرده است؟
نویسنده در یک پیشگفتار کوتاه به شکل مختصر از روند شکل‌گیری این کتاب یک گزارش به مخاطب ارائه می‌کند. پیشگفتار علی‌رغم کوتاه بودنش حاوی نکات کوتاه اما روشن‌کننده‌ای است. آنچه آزاده جهان احمدی در این کتاب انجام است سامانی جدید و نو، همراه با ادبیات و نثری تاریخی از واقعه جنگ جمل است. آن هم بر مبنای کتابی که شیخ مفید درباره این نبرد نگاشته است.
نویسنده با حذف برخی موضوعات و به هم ریختن تقدم و تأخر مطالبی که شیخ در کتابش آورده برای ایجاد خط روایی به یک کل منسجم حول محور جنگ جمل، پیش‌زمینه‌ها، علل و نتایج آن بر اساس کتاب شیخ‌مفید رسیده است. به عنوان نمونه آنچه در فصل اول تحت عنوان راز ناخشنودی به علت تمرد عایشه نسبت به حضرت علی (ع) آمده است حاوی مطالبی است که شیخ مفید در پایان کتاب و شرح آنچه بعد از جنگ رخ داده، آورده؛ اما در این بازنویسی لازم بوده تا در ابتدای متن قرار بگیرد تا اثر دارای منطق روایی باشد.
مؤلف از بین روایت‌ها آن‌هایی را که دارای اهمیت بیشتری هستند برگزیده و در عین حال به روایت شیخ مفید هم بسنده نکرده است، یعنی هر جا لازم دیده شرح و توضیحی به متن بیفزاید آن را دریغ نکرده است.
ماجرای قتل مشکوک
این بازنویسی کاملاً وفادارانه به متن اصلی نوشته شده است. دیالوگ‌ها و نامه‌ها و خطبه‌ها همگی منبطق بر کتاب اصلی آمده است. اما در بیشتر موارد حالات روحی و رفتارها و فضای توصیف شده با اندکی توسل به تخیل توصیف شده است.
فصل دوم شاید مهم‌ترین فصل کتاب باشد. جایی که نطفه ابتدایی فتنه جمل شکل می‌گیرد. علت نارضایتی‌های دامنه‌دار و وسیع از خلیفه سوم، واکنش‌های او در برابر معترضان، عملکرد اطرافیان او از بنی‌امیه و نقش و تلاش حضرت امیرالمؤمنین (ع) در فرونشاندن آتش فتنه و درگیری و در نهایت ایجاد بستر برای قتل خلیفه از جانب ام‌المؤمنین و طلحه و زبیر از زمره مطالب این فصل است که نویسنده از عنوان قتل مشکوک برای آن استفاده کرده است.
فصل سوم به هجوم مردم برای بیعت با حضرت علی (ع) می‌پردازد. جایی که مردمان مسلمان خسته از زمامداری محصول سقیفه به یاد پسر ابوطالب افتادند و دربه‌در او را در نخلستان‌ها و بیابان‌ها جست‌وجو می‌کردند. در جست‌وجوی مردی که خودش را از یادها برده بود آن‌قدر دویدند و اصرار کردند تا حجت بر علی تمام شد و خلافت را پذیرفت و طولی نکشید که همان‌ها با فتنه‌انگیزی و دنیاخواهی عده‌ای قدرت‌طلب عهد خود را شکستند و خون‌خواه خلیفه‌ای شدند که خودشان راه آب بر او بستند و به خانه‌اش ریختند و به قتلش رساندند.
فصل چهارم از همین نقطه آغاز می‌شود و چالش‌های حضرت امیر با آنان را در بستری روایی ـ داستانی شرح می‌دهد. بهانه‌جویی‌های مکرر، سوار شدن بر دروغ و وسوسه‌های شیطان آنان را مقابل امام بر حق قرار داد.
فصل پنجم طولانی‌ترین فصل این کتاب است. فصلی که به شکل مفصل به زمینه‌چینی‌های میدانی اصحاب جمل می‌پردازد و در این میان تلاش فراوان امیرالمؤمنین برای جلوگیری از وقوع جنگ قابل توجه است. اما پس از اصرار پیمان‌شکنان بر رویارویی امام در جنگ ثابت‌قدم و قاطع تا تارومار آنان پیش رفت. و فصل ششم با عنوان فرونشستن غبار فتنه به گشت و گذار امام در میدان پس از جنگ و شرح‌حال کشته‌شدگان از زبان حضرت است.
علاقه‌مندان برای مشاهده و تهیه کتاب الجمل می‌توانند با ورود به سامانه من و کتاب manvaketab.com و همچنین از طریق ارسال نام کتاب به سامانه پیام کوتاه 3000141441 کتاب را تهیه کنند.