نگاهی به رویکرد ترکیه در جنگ اوکراین؛ آیا آنکارا می‌تواند نقش یک میانجی را ایفا کند؟

سال 1402 رفته رفته رو به پایان می‌رود و هنوز مشخص نیست که مساله اوکراین در سال آتی، با چه تحولاتی روبرو خواهد شد. یکی از کشورهایی که از نزدیک با این موضوع مرتبط شد، همسایه غربی ایران یعنی ترکیه است. 

تصمیم سیاسی آنکارا در مورد نحوه مواجهه با حمله روسیه به اوکراین، شباهت فراونی دارد با مَثَل خوابیدن وسط لحاف دارد. چرا که دولت اردوغان، از سویی به کی یف پهپاد فروخت و از دیگر سو، بازارهای استانبول و آنکارا به میدان حضور زرسالاران روسی تبدیل شدند و وزارت خزانه داری آمریکا، بارها اعلام کرد که برخی از بانک‌ها و شرکت‌های ترکیه‌ای، در دور زدن تحریم‌های المللی به روسیه کمک کرده‌اند.

دولت اردوغان تلاش کرده تا در جنگ اوکراین، در هر دو جبهه دست به امتیازگیری بزند، اما چنین رویکردی در درازمدت امکان تداوم ندارد.

تا اینجای کار، یکی از مهمترین آورده های حمله روسیه به اوکراین برای دولت اردوغان، این بوده که پس از یک دوره هفتاد ساله پردردسر و پرحاشیه در پیمان نظامی ناتو، برای اولین بار، فرصت و امکان آن را به دست آورد که برای موافقت با الحاق اعضای جدید، از ابزار چانه زنی و امتیازگیری استفاده کند و به ازای موافقت با عضویت سوئد، از آمریکا جنگنده اف 16 بگیرد.

اما این همه ماجرا نیست و نزدیک شدن به اوکراین یا روسیه، تبعات و پیامدهای متفاوتی برای آنکارا دارد. 

ماجرای یک پهپادفروش در آب‌های دریای سیاه

حتی قبل از آن که روسیه به اوکراین حمله کند، ترکیه تلاش می‌کرد روابط گرم و رو به رشد با اوکراین داشته باشد. چرا که موقعیت جغرافیایی اوکراین و وضعیت اقتصادی این کشور برای تیم اردوغان اهمیت حیاتی دارد.

ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، بارها دیدار کردند و امضای یادداشت تفاهم در زمینه صنایع استراتژیک نیز بین دو کشور، یک نقطه عطف بود. 

سلجوق بیرقدار طراح و مغز متفکر تولید پهپادهای بیرقدار و برادرش خلوق، به شکل شفاف و آشکار در چند مصاحبه، روسیه را به عنوان طرف ظلم قلمداد و اعلام کردند که علاوه بر فروش پهپاد به کی یف، چند فروند هم به صورت اهدایی به این کشور فرستاد‌ند. اگر چه دیگر مقامات دولت اردوغان و حزب عدالت و توسعه هرگز با این صراحت درباره روسیه صحبت نکردند اما دریافت نشان افتخار از زلنسکی توسط بیرقدارها و نهایی شدن موضوع تاسیس کارخانه مشترک پهپادسازی در اوکراین، موضوعی نیست که روسیه از آن غافل بماند.

کرملین اعلام کرده که بمباران هوایی کارگاه مزبور را به عنوان یک هدف مشروع تلقی می‌کند و در نتیجه ترکیه فعلاً در این مورد دست به عصا حرکت می‌کند.

رسانه‌های وابسته به اتاق فکر حزب عدالت و توسعه، بارها اعلام کرده‌اند که دریای سیاه، زیر رصد چشمان پهپادهای ترکیه است. چنین چیزی به این معنی است که آنکارا به دنبال تکرار الگوی قره باغ است. یعنی به همان شکلی که تاثیر پهپادهای ترکیه موجب شکست ارمنستان در برابر جمهوری آذربایجان شد، برای جنگ اوکراین نیز چنین خوابی دیدند، اما واقعیت این است که این سلاح استراتژیک بیرقدارها، هیچگاه نتوانست روسیه را زمین گیر کند.

آیا ترکیه میانجی قدرتمند دریای سیاه است؟

برخی از تحلیلگران ترکیه، در مورد نقش این کشور در مذاکره بین مسکو و کی یف، عبارات اغراق آمیزی به کار می‌برند.

خانم چیغدم اوستون دانشیار دانشگاه نیشانتاشی استانبول می‌گوید: «از زمان آغاز جنگ در اوکراین، ترکیه جایگاه خود را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای که می‌تواند به عنوان میانجی در عرصه بین‌المللی عمل کند، تقویت کرده است. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، موضع ترکیه و این توافق را که نقش تسهیل‌کننده در توافقنامه بین اوکراین و روسیه ایفا کرد، به عنوان پرتو امید توصیف شد. چرا که با کمک اردوغان، یک مرکز هماهنگی مشترک شامل نمایندگان اوکراین، روسیه و ترکیه در استانبول برای نظارت بر اجرای توافق ایجاد شد. یکی دیگر از اقدامات تسهیل‌گر ترکیه مبادله اسیران جنگی بین روسیه و اوکراین بود. بیش از 200 اسیر جنگی در سپتامبر 2022 از طریق ترکیه و عربستان سعودی آزاد شدند». 

استاد دانشگاه نیشانتاشی استانبول در ادامه گفته است: «از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، ترکیه اقداماتی انجام داده تا بدون مخالفت با روسیه، خود را به عنوان یک بازیگر موازنه گر بین شرق و غرب معرفی کند. در گذشته، نقش ترکیه در دریای سیاه به عنوان نقشی منحصر به فرد تلقی می‌شد. اگرچه متحد ناتو بود، اما از حضور آمریکا در منطقه حمایت نکرد و با متحدان دیگری مانند رومانی مخالفت کرد. سیاست خارجی فعلی ترکیه، ضمن تاکید بر عضویت در ناتو، کانال‌های دیپلماتیک را با شرق باز نگه می‌دارد و هر دو طرف را به هم متصل می‌کند».

این سخنان در حالی بیان شده که تیم اردوغان، با وجود آن که بارها با اشتیاق اعلام کرده که تمایل دارد بین روسیه و اوکراین میانجیگری کند، اما هنوز هم نتوانسته پوتین را برای گفتگوی جدی با زلنسکی و تیم او ترغیب کند.

نکته مهم در مورد میزان اعتبار جهانی نقش دیپلماتیک ترکیه در پرونده اوکراین، این است آمریکا، ناتو، سازمان ملل و مقامات اروپایی، نهایتاً فقط به ابعاد انسانی انتقال غلات از دروازه دریای سیاه به ترکیه و مدیترانه اشاره کرده‌اند و صرفاً حاضر شده‌اند به نقش ترکیه در امنیت غذایی منطقه و جهان اشاره کنند و نه بیشتر از این.

متغیرهای اقتصادی چه می‌گویند؟
درباره آورده‌های جنگ اوکراین برای ترکیه، آمار و ارقام روشنی در دست نداریم. اما به شکل کلی و اجمالی، می‌توانیم به این اشاره کنیم که در چند بخش، آنکارا صاحب آورده‌های جدید و موقعیت مالی بهتری شد:
الف) فروش پهپادهای ترکیه به اوکراین، به نوعی حکم بازاریابی برای بیرقدار داشت و چند کشور در دریای سیاه، بالکان، آفریقا و آسیای مرکزی، حاضر شدند با آنکارا قرارداد امضا کنند.
ب) ترکیه به خاطر تعامل با روسیه و اوکراین، این شانس و مجال بزرگ را به دست آورد که گاز طبیعی را به قیمتی پایین از روسیه بخرد و درباره شرایط پرداخت وجه نیز، با سخاوت و تسامح کرملین روبرو شود.
ج) اقتصاد بحران زده ترکیه و بازار مصرف مواد غذایی در این کشور، وامدار اتفاقات مثبتی است که به خاطر واردات گندم و روغن آفتابگردان از روسیه و اوکراین روی داد و این دو ماده استراتژیک، با قیمتی پایین و حجم بالا به داد بازار ترکیه رسیدند.

د) تعداد قابل توجهی از زرسالاران و شرکت‌های ثروتمند روسی، حاضر شدند سرمایه‌های خود را به بازار ترکیه ببرند. اگر چه بخشی از این اتفاق اقتصادی جدید، با رصد دستگاه های مالی و اطلاعاتی آمریکا دچار مانع و دردسر شد، اما بخش اعظم آن همچنان در گردش است.
ه) شرایط جدید و تنش سیاسی آشکار بین روسیه و آمریکا و اروپا، باعث شد که گردشگران ولخرج روسی، ترکیه را به دیگر مقاصد گردشگری ترجیح دهند و از آغاز جنگ روسیه و اوکراین تاکنون، آمار ورود گردشگر از روسیه به ترکیه، بیش از 55 درصد افزایش داشته است.

در بخش بعدی این مطلب، به این مساله خواهیم پرداخت که اولاً طولانی‌تر شدن جنگ بین روسیه و اوکراین، به نفع ترکیه است یا به ضرر ترکیه؟ ثانیاً در صورت ادامه جنگ، ترکیه بین دو مدار شرق و غرب، ناچار به انتخاب خواهد شد یا نه؟