نگاه ویژه اسلام به عید باستانی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، اسلام با آداب و سُنن ملّی چه رفتاری دارد؟ آیا آن ها را کنار می نهد و خود به ساختن آداب و رسوم تازه می پردازد یا آن ها را تأیید می کند و در کنار خویش می نشاند و یا از میان آن ها گزینش می کند؟

نخست باید دانست که دین کامل، آن نیست که خود، همه چیز را برعهده گیرد و به جای همه استعدادهای آدمی و همه نهادهای مدنی بنشیند؛ بلکه دین کامل، دینی است که همه این ها را در جای خود، به درستی می بیند و جهتی کلّی به آن ها می دهد و آنچه را از توان (قُوای فردی) و (نهادهای جمعی) خارج است، بر عهده می گیرد و این، فلسفه ای عمیق دارد؛ زیرا چنان که دین، فعل تشریعی خداوندی است، قوای آدمی و لوازم تابعه آن (مانند نهادهای جمعی) نیز فعل تکوینی الهی اند و هیچ گاه تکوین و تشریع، ناسازگاری ندارند؛ چرا که از مبدأ واحدی دستور می گیرند.

اگر با این پیش زمینه عقلی به منابع و مصادر دینی بنگریم، می یابیم که خواست دین، برچیدن بساط سُنن ملّی قومی نیست؛ بلکه بر آن است که این سنّت ها را سمت و سوی عالی بخشد و دین، تنها آنچه را که با فطرت آدمی مغایرت دارد، برمی چیند.

چنان که قرآن کریم، حرمت و احترام ماه های حرام را که رسمی جاهلی بود ،پاس داشت: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ.»( سوره مائده، آیه 2) ای کسانی که ایمان آورده اید! حرمت شعائر خدا و ماه حرام را نگه دارید.

چرا اسلام با برخی سنتها مبارزه نکرده؟

از آیات و روایات مختلف اسلامی به خوبی اثبات می‌شود که اسلام به چند جهت و به خاطر ملاحظه چند حکمت مهم و اساسی با برخی سنت‌ها مبارزه نکرده و آن‌ها را مورد احترام قرار داده است:

1ـ حرمت هویت ملی و تاریخی نزد اسلام به صورت مطلق

شکی نیست که یکی از مهمترین شعارهای اساسی اسلام، احترام انسان و احترام اجتماع‌های انسانی است، از منظر اسلام، صرفنظر از دین، فرهنگ، عقیده، نژاد، زبان و مانند آن، انسان از آن جهت که انسان است، در عرصه خلقت الهی یک احترامی دارد که بایستی همواره مورد ملاحظه قرار بگیرد، از این منظر، هر یک از اجتماعات انسانی نیز به لحاظ همین حرمت انسانی و به ویژه حرمت عمومی انسان، اگر چه هیچ کدام در راستای رسالت اصلاح و هدایت دینی استثنا نیستند؛ ولی در اصل حرمت با هم مشترکند.

از منظر اسلام، اجتماعات انسانی باید به دید احترام به همدیگر بنگرند، همان‌گونه که در جنبه فردی نیز رعایت برخی اصول تنها به جهت انسان بودن، واجب است، این مسأله علاوه بر آنکه از دید اسلام یک حق است؛ بلکه یک سیاست اصلاحی نیز است، چرا که هر دینی و یا هر شارعی اگر بخواهد با همه هویت‌های تاریخی، ملی و سنت‌های اقوام در جنبه عمومی مبارزه کند و یا در جنبه فردی، دین و عقیده را ممیزه احترام حقوق اعلام کند، نه تنها سرانجام همه جوامع به هرج و مرج و تشدید خصومت و جنگ کشتار و مانند آن می‌انجامد که همگی با اهداف اسلام و سایر ادیان مخالفند، بلکه خود دین اعتبار و ارزش و مطلوبیت خود را از دست داده و به سرانجامی نخواهد رسید.

از این رو سیاست اسلام پس از ظهور در عربستان، چه در مقابل سنت‌های ملی عرب و چه عجم کاملاً واضح و روشن است و هیچ شاهدی برخلاف این سیاست تا به حال شناسایی نشده است.

۲- تأثیر مناسبت‌های ملی سالم در اتحاد وحدت مسلمانان

ناگفته‌ برای همه مسلمانان واضح است، اسلام تا چه اندازه به مسأله وحدت و اتحاد مسلمان اهمیت داده و در این راستا، بیشتر سنت‌ها، مفاهیم و احکام خود را به نوعی طرح‌ریزی کرده که به تقویت این مسأله بینجامند. طرح‌ریزی مراسم‌های دینی چه به صورت جماعت، ازدحام‌های اسلامی عیدهای نو طرح شده در اسلام، توصیه‌های اکید به تقویت صمیمیت با همدیگر، نوع دوستی، عیادت‌ همدیگر، خوش خلقی و خوشی بیشتری، صله رحم، پرهیز  از غیبت و تهمت و سوء‌ظن و مانند آن و صدها مسأله جزیی  و کلی دیگر چه در زمینه مسائل فقهی و چه اخلاقی و چه اعتقادی که اندیشمندان اسلامی اعتقاد دارند همگی در فلسفه تقویت صمیمت و وحدت میان مسلمان، مشترک هستند.

شکی نیست که این مناسبت‌های ملی بر فرض آنکه معارض ارزش‌های انسانی و دینی نباشد و یا بر پایه خرافه و باطل بنا نهاده شده و به همان بنیان مرسوم نباشند و خرافات جزئی آمیخته با آن تهذیب و مورد اصلاح قرار بگیرد، در تأمین وحدت و انسجام اسلامی در جامعه بسیار سودمند هستند، بلکه در جوامعی اقلیت‌های دینی مختلف همگی چنین روزهایی را محترم می‌شمارند تا چه اندازه این مناسبت‌ها موجب ایجاد اتحاد ملی، کاهش اختلافات، کدورت‌ها و پیامدهای آن مفید خواهند بود.

به ویژه که در کشور ایران، نوع این مناسبت‌‌های ملی اعم از نوروز و مهرگان و سیزده بدر وجوه معقول و سنت‌های مطلوبی به آ‌ن‌ها همراه شده که علاوه بر این مهم، بسیاری از عوامل تأثیرگذار در این مهم را که اسلام نیز به آن‌ها سفارش کرده را تقویت می‌کند. مثل؛ صله رحم، دید و بازدید، خوش خلقی و خوش رفتاری با همدیگر، دیدار بزرگان فامیل، دیدار عالمان دین، هدیه بردن و هدیه دادن (که در روایات آمده و نوروز نیز به آن توجه ویژه‌ای شده است)، مهرورزی به همدیگر و مانند آن.

۳- توجه ویژه انسان به طبیعت

باز تردیدی نیست که اسلام در انواع تعالیم خود تا چه اندازه به این مسأله اهمیت داده و مسلمانان را به سیر در طبیعت و یادآوری مخلوقات الهی در عرصه صنع الهی و تأمل در نقش هر کدام و بالاخره عبرت‌‌گیری لازم توصیه کرده است، به نظر می‌رسد یکی از حکمت‌های مهم دیگر احترام به این مناسبت‌های ملی، به ویژه مناسبت‌هایی که به نوعی تحت عنوان «جشن‌های مرتبط با طبیعت» مطرحند، تقویت همین مسأله است.

به عنوان نمونه، در سایه احترام به نوروز و جشن‌های دیگر مربوط به فصول است که توجه مردم می‌تواند بیش از پیش معطوف به صنع الهی و آیات خداوند در صحنه آفرینش شده و بیشتر از شرایط عادی در تغییر فصول و پایان فصل نباتات و آغاز حیات آنان تأمل کند یا در روز طبیعت که در ایران در روز سیزدهم نامگذاری شده، مردم ضمن بهره‌برداری از طبیعت و تأمین نشاط فردی و اجتماعی لازم، پا به به طبیعت نهاده و در انواع مظاهر آیات الهی خوب بنگرند و به ایمان خود بیفزایند، وقتی در سایه ساماندهی لازم از ناحیه سردمداران دین و حکومت اسلامی، علاوه بر آنکه آسیبی به طبیعت نزند، با توسعه برخی سنت‌های نیکو مثل نهال‌کاری و مانند آن، به نشاط طبیعت بیفزاید.

اینها عمده حکمت اسلامی هستند که در اصل قاعده احترام اسلام به سنت‌های ملی و مناسبت‌های قومی به شرط سلامت آن‌ها از مخالفت با ارزش‌های انسانی و دینی و یا به شرط قابلیت اصلاح و ساماندهی در راستای ارزش‌های انسانی و دینی دخالت دارند. اما جای هیچ تردیدی نیست که معمولاً در هر جوامع انسانی، نه تنها این مناسبت‌ها بلکه گاهی حتی مناسبت‌های دینی پایه‌گذاری شده به صورت تدریجی به سمت خرافات و خلاف اهداف طرح‌ریزی شده، منحرف می‌شوند، بنابراین ضروری است که همه مسئولان جوامع اسلامی، در حفظ همه سنت‌ها و مناسبت ملی و دینی از موارد آسیب و ناهنجار بکوشند.

جمع بندی

دین اسلام به عنوانی دینی الهی و کامل، همواره بشریت را به فطرت خود دعوت کرده و فطرت الهی انسان را مرجعی برای قیاس اعمالش قرار داده است. یکی از مظاهر این فطرت درونی آدمی عقلانیت او می باشد. عقلانیتی که ملاک رفتار، اعمال و کردار انسان است. دین مبین اسلام نیز با محور قرار دادن عقلانیت، هر آن چیزی را که به سعادت و اکمال آدمی منتهی بشود مورد تایید و استقبال قرار داده و هر آنچه را که به نوعی موجب فساد آدمی، خانواده و در نهایت اجتماع بشری بشود، از خود دور داشته است.

همین نگاه ویژه به نوروز باستانی و یا سایر آداب و رسوم ملی وجود دارد. در واقع مفاهیم والای انسانی که ریشه در فطرت الهی انسان دارد خود را گاه در تعلیمات دینی نشان می دهد و گاه در سنت های ارزشمند ملی؛ گاه نام دید و بازدید به خود می گیرد و گاه نام صله رحم. در هر حال وجه مشترک هر دو عنصر عقلانیت و فطری بودن می باشد که می توان با افزایش آگاهی نسبت به آموزه های والای اسلامی و مطالعه درباره سنن  ارزشمند ملی آنها را تشخیص داد و هر چه بیشتر نسبت به دین و آیین های منطبق با عقل و فطرت خود افتخار نمود.

علی حاج آخوند