سیره رضوی؛ منبعی قوی برای ترسیم نظام جامع اخلاقی/جلوه هایی از نقش آفرینی امام رضا در میادین مختلف

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، آیت الله علیرضا اعرافی مدیر حوزه های علمیه با صدور پیامی به همایش ملی «اخلاق و تربیت در سیره و معارف رضوی» که از امروز به همت دفتر سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی آغاز و تا فردا پنجشنبه ادامه خواهد داشت، سیره رضوی را منبعی قوی برای ترسیم نظام جامع اخلاقی عنوان کرد.

متن پیام مدیر حوزه های علمیه کشور بدین شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

در خصوص اخلاق در منطق اسلام و سیره و معارف رضوی، مباحثی را طی چند محور اشاره می کنیم.

محور اول: اخلاق در منطق اسلام و ائمه(ع) و طبعاً در نگاه بلند رضوی، از ویژگی و خصایصی برخوردار است که برخی از مهم ترین آنها بدین ترتیب مورد اشاره قرار می گیرد:

۱. آنکه در نگاه حکمی و فلسفی اسلام در قرائت عدلیه و به ویژه امامیه اصول اخلاقی و فضائل و رذائل روحی و قواعد ارزشی از اصالت و پایگاه عقلی برخوردار است. در این نگاه قواعد پایه اخلاقی ثابت و فرافرهنگی، فرامذهبی و فرادینی در اندیشه بشری وجود دارد.

رویکرد اشعری و رویکرد عدم اصالت و ثبات در قواعد پایه اخلاقی نفی می شود. اصول پایه و ثابت اخلاقی داریم که تابع اراده، عواطف، گرایش‌ها و عوامل دیگر نیست، بلکه از ذاتیت، اصالت و ثبات برخوردار است. از آن روزی که در فلسفه اخلاق اسلامی در این تفسیر و قرائت ما به اصول ثابت وقواعد پایه ماندگار ازلی و ابدی در فضیلت ها، رذیلت ها، ارزش‌ها و ضد ارزش‌های اخلاقی برخوردار هستیم.

۲.ضمن آنکه ما در اخلاق به اصول ثابت و قواعد بنیادی معتقدیم، به نوعی انعطاف در یک مدار مشخص نیز اذعان داریم و با تأکید بر اینکه قواعد پایه منضبط ثابت بدون تغییر داریم، اما شرایط و احوالی هم می تواند موجب یک انعطاف و تغییراتی در حوزه اخلاق و داوری‌های اخلاقی به وجود آورد. به ویژه در شرایط تزاحمات و حالات متضاد و متزاحمی که پدید می آید.

۳. از ویژگی‌های اخلاق اسلامی در این قرائت و تفسیر، جامع بودن و فراگیر بودن اخلاق است. به این معنا که قواعد و اصول اخلاقی در همه ساحت‌های زندگی فردی و اجتماعی و ساحت‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و سایر ساحت های وجود آدمی این اصول و قواعد اخلاقی حاکم است و از جمله در حوزه سیاست. حتماً سیاست اسلامی، سیاست الهی و سیاست درست انسانی در پرتو اخلاق رنگ و بو و صبغه و وجهه ویژه ای را پدید می آورد.

۴.آنکه دین و فقه در راهنمایی اخلاق تأثیراتی دارد، ضمن آنکه اخلاق و اصول ثابت اخلاقی به عنوان قواعد عقلی از منابع فقه و گزاره‌های فقهی در حوزه اخلاق به شمار می آید، در همین حال عرصه و دایره‌ای که دین می گشاید، می تواند بر حوزه اخلاق تأثیرگذار باشد.

۵. آنکه در باب اخلاق از یک سو ما وقتی که به سنت و سیره امامان معصوم و از جمله امام رضا (سلام الله علیه) نگاه کنیم، می بینیم قواعد و اصول اخلاقی دو تجلی در سنت و زندگی و زیست پیشوایان معصوم دارد. نخست آنکه قواعد و الگوی اخلاق اسلامی در سخنان، بیانات و گفتارهای آنها تبیین شده و نظام اخلاق اسلامی باید برآمده از این سخنان و گفتارهایی باشد که در کلام و حدیث پیامبر(ص) و معصومین(ع) انعکاس یافته است و در کنار قرآن کریم این نظام قابل استخراج و تبیین است. دیگر آن که اخلاق اسلامی در سنت عملی و سیره رفتاری پیشوایان معصوم و از جمله امام رضا(ع) تجلی و ترسیم عینی و میدانی پیدا کرده است.

این تجلی میدانی و ترسیم نقشه در رفتار و عمل پیشوایان معصوم، مکمل آن قواعد اخلاقی و نظام اخلاقی تصویر شده در قرآن و حدیث به شمار می آید.

رفتارها و سیره‌های اخلاقی پیشوایان معصوم ما چند نقش همزمان دارد. اول آنکه خود یک منبعی است برای ترسیم آن نظام جامع اخلاقی و از سوی دیگر جلوه‌گاه عملی و میدانی همان اصول تبیین شده در اقوال و نظام اخلاق اسلامی است که عینیت اخلاق را در منش، شخصیت و رفتار مجسد نشان می دهد. در بسیاری از موارد آن شکل عملی و شیوه رفتاری ضمن اینکه به انسان اطمینان خاطر می دهد در چگونگی آن و پیاده شدن آن اخلاق اسلامی، دقایق و ظرایفی را هم در آیینه خود نشان می دهد.

این حداقل پنج ویژگی در مباحث اخلاق اسلامی است که در محور اول مورد اشاره قرار گرفت.

محور دوم: در باب شخصیت امام رضا(سلام الله علیه) نکاتی را اشاره می کنم.

زندگی امام رضا(سلام الله علیه) را می توان به دو بخش تقسیم کرد. در دوره امامت، یک بخش مقدماتی قبل از دوره امامت است که الآن به آن کاری نداریم. در دوره امامت دو بخش اصلی دارد؛ یک بخش قبل از هجرت ایشان به خراسان و مرو که سال ها به طول انجامید و یک بخش هم یکی دو سالی است که ایشان به اجبار به مرو فراخوانده شدند و در آنجا اقامت داشتند که منتهی به شهادت آن حضرت شد.

زندگی امام رضا(ع) در دو بخش و به ویژه در این بخش دوم از مراحل بی مانند و بسیار متمایز ادوار زندگی ائمه(ع) به شمار می آید و تقریباً می توان گفت که این یکی دو سال پایان عمر شریف امام رضا(ع) یک مقطع کاملاً بی نظیری است که قبل و بعد از آن در تاریخ ائمه(ع) مانند و نظیری ندارد. مهم ترین نکته ای که در این دوره بود آن است که امام(ع) در این دوره در مقابل یک سیاست پیچیده بسیار چندلایه ای و مرموزانه مأمون قرار گرفت که این سیاست مبنی بر این بود که امامت و ولایت در خلافت عباسی هضم شود. امامت در خلافت ذوب شود و افکارعمومی قانع شود که تمایزی میان این دو خط وجود ندارد. لااقل در آن دوره این دو خط به یک نقطه وحدت و اشتراک رسیده و به این ترتیب یک سیاست بسیار پیچیده رویاروی امام(سلام الله علیه) قرار گرفت که سابقه و لاحقه نداشت. همانطور که مقطعی مثل عاشورا به هیچ وجه نه قبل و نه بعد از آن دوره ما نظیری برای آن نمی بینیم، برای این مقطع نیز نظیری وجود ندارد.

در برابر این سیاست پیچیده یک راهبرد بسیار هوشمندانه‌ای با عنایات الهی توسط امام(ع) اتخاذ شد که این تهدید باید به فرصتی نو و جدید مبدل شود که حقیقتاً چنین شد. یعنی امام(ع) ضمن اینکه آن سیاست را خنثی کردند و به هیچ نحو اجازه ندادند که در اذهان جامعه آن روز و پس از آن یگانگی این دو خط تثبیت شود و کسانی گمان برند که اینها یک دعوای ظاهری بوده است و به یک نقطه رسید؛ نه، امام در امتداد خط ولایت و امامت الهی و اصول و قواعد آن تأکید کردند و علی‌رغم ولایتعهدی تحمیلی و همه آنچه را که می دانیم اتفاق افتاد. امام(ع) در ذهن و ضمیر جامعه تمایز این دو خط و حقانیت آن مسیر امامت و ولایت را پاسداری کردند.

امام(ع) در زندگی خودشان در چند میدان می بایست نقش آفرینی کنند:

میدان نخست: میدان سیاسی و در برابر این سیاست پیچیده مأمون بود که امام هم آن سیاست را خنثی کردند و هم اینکه آن را تبدیل کردند به یک فرصتی برای بسط پیام و انتشار ولایت و گسترش شعاع اندیشه ولایی و نظام ولایی در خراسان بزرگ آن زمان و در آفاقی وسیع تر از ادوار پیشین از زندگی ائمه اطهار(ع).

میدان دوم: میدان تعامل با جهان غیراسلام و با غیرمسلمانان و ادیان گوناگون خارج از اسلام بود. با توجه به آن گستره جدیدی که در روابط میان عالم اسلام و جهان غیر اسلام باز شده بود، ما نیازمند یک تعامل هوشمندانه و حکیمانه بودیم که امام (ع) از پرچمداران تعامل و داد و ستد فکری و صیانت از اندیشه اسلامی در برابر افکار وارداتی و اندیشه های دیگر بود.

میدان سوم: میدان تعامل با فرق و مذاهب درون اسلامی بود که اینجا هم در معرکه ای که در حوزه‌های کلامی، فقهی، حدیثی، تفسیری، اجتماعی و تاریخی میان مذاهب و فرق اسلامی بود، امام می بایست داوری حکیمانه انجام دهد. دفاع منطقی از آن نظام فکری اسلام ناب و معارف اهل بیت(ع) انجام دهد.

میدان چهارم: میدان تعامل با منحرفان درونی جامعه شیعی بود. از جمله واقفیه و جریانات انحرافی که وجود داشت و همین‌طور برخی از علویانی که در مسیر امامت نبودند و میدانیم جریان واقفیه و جریان های انحرافی که در آن زمان وجود داشتند.

این هم یک تحلیل جامعی از میدان‌های نقش آفرینی امام رضا(سلام الله علیه) بود که ملاحظه کردید.

محور سوم: اخلاق امام رضا(ع) که در سخن و بیانات ایشان تصویر شده و در رفتار ایشان مجسم و مجسد شده است، لایه ها و زوایای متعددی دارد. از جمله آنکه اخلاق امام در برخورد با توده‌های مردم یک اخلاق جذاب نبوی و دلربا و بسیار جذاب بود.

گزارش‌هایی که از رفتارهای اخلاقی امام در سفرشان از مدینه به مرو در کتابهای روایی ما نقل شده است نشان از یک سبک رفتار اخلاقی با توده‌های مردم و جامعه اسلامی است که در آن تواضع، فروتنی، ایثار، مهربانی، گفتگوی دوستانه و شفقت موج می‌زند. از رفتارهای بسیار جزئی که حضرت در تعامل با دیگران داشتند تا رفتارهای مهم و بزرگی که امام داشتند. امام(ع) در طول این سفر و در دوره اقامتشان در مرو از یک جاذبه اخلاقی بسیار قوی برخوردار شدند. این محصول رعایت نکات و دقایق اخلاقی ریزی بود که در عمل امام مجسم بود و جامعه در چهره ایشان و آیینه رفتار ایشان، خلق نبوی و وَإِنََّک َلَعَلََی خُلقُ عَظِِیم را مشاهده می کرد از رفاقت، تعامل، رفق، مدارا، دوستی، مهربانی و معاشرت نیکو با توده های مردم و عموم جامعه. این یک جلوه ای است که می توان به نمونه‌های از آن را در کتاب عیون الأخبارالرضا(ع) و سایر منابع ملاحظه کرد.

نکته دیگر در اینجا آن است که امام در آن مواجهه‌هایی که با معاندان و رقیبان داشتند با اینکه مرز را حفظ می کردند و از پایه های اخلاقی و مرزهای اعتقادی صیانت می کردند، اما درآنجا هم ما شاهد یک اخلاق اسلامی، انسانی و الهی بسیار جذاب هستیم.

البته در اسلام، اشداء علی الکفار و رحماء بینهم در کنار هم است. اصل رحمت و مهربانی اصل عام و شاملی است، اما در مواردی هم آن خشم و برخورد قاطع هم جزو اصول اخلاقی به شمار می آید که آن برای هدایت جامعه و ممانعت از رواج باطل ضرورت دارد و در عین حال حتی در برخورد با دشمن، رقیب و معاند هم ما شاهد رعایت اصول و قواعد اخلاقی هستیم. بنابراین اخلاق امام رضا(سلام الله علیه) هم در قلمرو روابط عام اجتماعی یک اخلاق بسیار نیکو و پسندیده بود و افزون برآن این اخلاق در قلمرو روابط ویژه با رقیبان و معاندان جلوه‌گری‌های جذابی داشته است که قابل بهره برداری است.

در هر صورت در زندگی امام رضا(ع) مانند سایر معصومین(ع) ما شاهد تابلوهای زیبا و صحنه‌های دلربا و نقطه‌های جذاب در رعایت اصول اخلاقی هستیم و از خداوند می خواهیم که همه ما را در این مسیر استوار بدارد و پیرو این الگوها و راهبران اخلاقی و الهی قرار دهد.