پنج گفتمان رایج در سینمای دینی و کارآمدترین آن ها در عصر حاضر

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، محمد رضا مریدی، پژوهشگر جامعه شناسی هنر در دومین نشست از سلسله نشست های پنجمین جشنواره بین المللی فیلم دینی اشراق که به همت معاونت فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی در نگارستان اشراق برگزار شد، به بررسی گفتمان های سینمای دینی پرداخت و گفت: در پژوهش های صورت گرفته در حوزه سینمای دینی پنج گفتمان مختلف مشاهده می شود. یکی از آن ها رمانتیسم دینی است که مبتنی بر یک سنت گرایی نوستالژیک میباشد. 

وی اظهار کرد: دومین گفتمان در سینمای دینی گفتمان ارزشی است که مبتنی بر هنجارهای نظام سیاسی و مذهبی شکل گرفته است.

مریدی گفتمان عمل گرا را سومین گفتمان در سینمای دینی برشمرد و گفت: این گفتمان بر پایه تجربه های فردی و حقیقت جویانه است. 

وی بیان داشت: چهارمین گفتمان در سینمای دینی گفتمان مناسکی است. این گفتمان بر پایه آیین ها و رفتارهای مناسکی به تولید آثار سینمایی می پردازد.

دانشیار مطالعات هنر گفتمان اجتماعی دینی را پنجمین گفتمان سینمای دینی دانست و تصریح کرد: این گفتمان بر اساس اخلاق دینی و مسئولیت های اجتماعی همچون عدالت طلبی شکل گرفته و به تولید اثر می پردازد.   

وی گفت: گفتمان رمانتیسم مذهبی در سینمای دینی از مضامین پرتکرار در سینمای دینی است. این گفتمان اساساً احساسات رمانتیک اهل ایمان را مد نظر قرار می دهد و ممکن است این احساسات در یک کودک نابینا همچون شخصیت اصلی فیلم «رنگ خدا» خودش را نشان دهد. در فیلم رنگ خدا یک معصومیت وجود دارد که با خشم و زشتی های دنیا مواجه نشده و ارجاع به کودکان و ارجاع به روستا و طبیعت جلوه هایی از رومانتیسم مذهبی، احساسات نوستالژیک دینی و آرامش بخش را به مخاطب القا می کند.

مریدی اظهار کرد: متأسفانه در میان آثار تولید شده در سینمای دینی روایت های زیادی مرتبط با آیین های دینی و احساسات سنتی نوستالژیک به چشم نمی خورد و عمدتاً حیات دینی و معنوی بیشتر در قالب مشاغل سنتی رو به انقراض و منزوی از اجتماع امروزی نشان داده می شود.

وی روایت های ارزشی در سینمای دینی را در کانون توجه رسانه ها خواند و افزود: دلیل این توجه جلوه نظام سیاسی در سینمای دینی و یا انتظار نظام سیاسی برای دیدن این جلوه ها در قالب سینمای دینی است. جلوه هایی همچون دفاع مقدس، انقلاب، امر به معروف و نهی از منکر و سایر مباحث اینچنینی از جمله جلوه هایی است که نظام سیاسی و مسئولین فرهنگی توقع دیدن آن ها در سینمای دینی را دارند.

این پژوهشگر جامعه شناسی هنر با اشاره به اینکه گفتمان معناگرا به نحوی روایت جست و جوی حقیقت است،  گفت: در آثار مربوط به سینمای معنوی حتی پرسش از احکام دینی هم مطرح می شود. این بخش از سینمای دینی یک وجه فردگرایانه دارد؛ به نحوی که در برخی آثار مربوط به این گفتمان به تحول درونی شخصیت اصلی داستان پرداخته می شود. 

وی داستان های مدرن را بعضاً شامل سرگشتگی شخصیت های اصلی آن ها دانست و گفت: در سینمای دینی ممکن است بحران درونی شخصیت اصلی داستان حل شود؛ اما در بسیاری از آثار سینمای مدرن این بحران درونی به سرگشتگی فرد می انجامد و ابهام های مطرح شده بی پاسخ باقی می ماند. 

مریدی در پرداخت به اینکه آیا گفتمان های سینمای دینی تا چه اندازه در آثار تولیدی سینماگران به منصه ظهور رسیده است، تصریح کرد: در بررسی بیش از 300 فیلم ذیل سینمای دینی به این نتیجه رسیدیم که در دوره ای فیلم های دینی با جلوه های ماورائی همچون گره گشایی از مشکلات انسان ها در اثر استجابت دعا پرداخته شده است، اما در سال های اخیر به این موضوعات تقریباً پرداخته نشده است.

وی افزود: ذیل گفتمان مناسکی دینی فیلم های متعددی ساخته شده است؛ زیرا مناسک دینی بخش گسترده ای از تجربه دینی را تشکیل می دهد. اما در جوامع کنونی جلوه های مناسکی و آیینی دینی کم رنگ شده است. اساساً در تمام جوامع مدرن آیین های سنتی کم رنگ شده است. این به معنای عدم وجود آیین در جوامع مدرن نیست؛ بلکه در جوامع مدرن نیز آیین های مدرن در حال شکل گیری است.

دانشیار مطالعات هنر ادامه داد: چهار گفتمانی که گفته شد، بیشتر شامل انتظارات و توقعات پژوهشگران سینمای دینی از جهت نظری است. اما سینماگران خیلی به این گفتمان ها نمی پردازند. آنچه بیشتر مد نظر سینماگران در حوزه سینمای دینی است یک نوع مواجهه اجتماعی با دین می باشد که به دنبال جلوه دادن عادت های اخلاق گرایانه و فردی برگرفته از دین است. عادت هایی همچون دروغ نگفتن، حسن خلق، بر دوراهی های اخلاقی قرار گرفتن و عدالت خواهی از جمله این مسائل است. آثار تولیدی سینمای دینی در دهه 90 بیشتر به این سمت گرایش پیدا کرد.

وی سینمای دینی را در دو دهه 80 و 90 دارای تطور دانست و عنوان داشت: سینمای دینی در این دو دهه با دو رویکرد متفاوت فعالیت کرد. این موضوع با بررسی آثار سینمای دینی «رویش» در سال های 84 و 94 محسوس است.

مریدی یادآور شد: باید دانست که در حال حاضر شاهد رقابت بین دو رویکرد جمع گرایانه، مناسکی و آیینی از یک سو و رویکرد فردگرایانه، غیرشریعتی و انتخاب گرایانه در مورد دین هستیم. در گذر از دهه 80 به دهه 90 سینمای دینی به دلیل وجود همین رقابت و شدت یافتن عوامل قوت بخش رویکرد فردگرایانه همچون وجود تبعیض، شکاف های طبقاتی، اشرافیت دولتی و پرسش از نهادهای اقتصادی دین، به سمت قرائت فردگرایانه سوق پیدا کرده است.

وی گفت: در گذر از دهه 80 به دهه 90 می بینیم که بازنمایی نهادهای دینی، بناهای مذهبی و مناسک دینی چگونه کاهش پیدا کرده و به جای آن تجربه های درونی و فردی از دین در آثار سینمای دینی افزایش یافت.

پژوهشگر جامعه شناسی هنر دگرگونی سینمای دینی را شامل سه دگرگونی کلی برشمرد و اظهار کرد: یکی از این دگرگونی ها از سینمای مناسکی به سینمای غیرمناسکی یا حرکت از یک شور جمعی و همبستگی اجتماعی به یک نظام عقلانی و سازمانی تثبیت شده است. یعنی اگر ما در دهه 60 از جامعه انتظار شور داشتیم، اما حالا انتظار نظم داریم.

وی افزود: این دگرگونی باعث می شود که آیین ها خودشان را قاعده مند نمایند و در نتیجه کارکرد آن ها هم کمرنگ تر شود. همچنین طی این دگرگونی فردگرایی معنوی رشد می یابد. البته این اصلاً به معنای دوری از دین نیست و فقط نشان می دهد که تجربه های از دین تغییر کرده است. 

مریدی تصریح کرد: فردگرایی که در دهه 60 دلالت های منفی داشت، در عصر حاضر دلالت های مثبتی پیدا کرده است. در دوران کنونی به طور کلی فردگرایی یک تجربه شجاعانه بوده و اصلاً به معنای خودخواه و یا منزوی شدن افراد نیست. فردگرایی تجربه دشواری است که مواجهه با اضطراب های درونی را بر افراد تحمیل می کند. احساس تنهایی، آزادی که از تنهایی به دست می آید و مسئولیتی که در نتیجه آزادی ایجاد می شود، از جمله این اضطراب هاست.

وی در تبیین چگونگی گذر از سینمای دینی به سینمای اجتماعی اظهار کرد: وقتی نهادهای دینی بر مصدر مسئولیت های اجتماعی قرار داشته باشند، عجیب نیست که مردم از نهادهای دینی انتظارات اجتماعی پیدا کنند. به عبارت دیگر مردم از دیندارها بیش از اینکه یک اخلاق فردی همچون قناعت یا تهذیب نفس را انتظار داشته باشند، خواهان مشاهده اخلاق اجتماعی در جلوه هایی همچون کمک به دیگران و حل مسائل فردی مردم در رفتار مؤمنین هستند. این امر مسئولیت سینمای دینی را سنگین می کند.

دانشیار مطالعات هنر در پایان گفت: سینمای دینی گریزی ندارد از اینکه می بایست عرصه ای برای حل مسائل اجتماعی مردم باشد. پس ساده انگارانه است که فکر کنیم باید سینمای دینی ای بسازیم که صرفاً لطیف و احساسی باشد، یا نوستالژیک و یا پناهگاه ما باشد. سینمای دینی وقتی می تواند مورد توجه مردم قرار گیرد که حلال مسائل جامعه شود.

لازم به ذکر است اختتامیه پنجمین جشنواره بین المللی فیلم دینی اشراق در بیستم دی ماه سال جاری برگزار خواهد شد و علاقه مندان می توانند آثار خود را تا دهم آبان به دبیرخانه جشنواره به نشانی https://eshragh.ir/film ارسال کنند.