چگونه کودکان را به مصرف‌کنندگان عاقل رسانه تبدیل کنیم؟

در دنیای امروز، با گسترش فناوری‌های دیجیتال و هوش مصنوعی، نیاز به سواد رسانه‌ای به عنوان یک مهارت حیاتی برای کودکان بیش از پیش احساس می‌شود. سواد رسانه‌ای به توانایی تحلیل و ارزیابی اطلاعات رسانه‌ای و استفاده مسئولانه از آن‌ها اشاره دارد. گسترش عرصه ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی در کنار مزایای بی‌شمار آن، چالش‌های جدی و بنیادینی را برای کودکان و حقوق آنان پدید آورده است. نگرانی عمده والدین از دسترسی به محتواهای نامناسب و ارتباط کودکان با افرادی غیر متعادل و نیز سوء استفاده جنسی و مالی، باعث شده است، از سوی والدین محدویت‌های جدی در دسترسی به این ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای کودکان ایجاد شود که در واقع این امر حقوق صریح آنان در کنوانسیون‌های مختلف بین‌المللی منجمله کنوانسیون حقوق کودک را نقض می‌کند. برای ممانعت از نقض این حقوق، آموزش سواد رسانه‌ای می‌تواند کمک کار والدین قرار گیرد.

آموزش سواد رسانه‌ای به صورت عمومی و در مدارس و از سنین پایین، ضمن برطرف کردن نگرانی نهاد خانواده از سوء استفاده از کودکانشان، می‌تواند عاملی برای تحقق حقوق اساسی آنان در دسترسی به اطلاعات و رسانه‌ها در عرصه فضای مجازی باشد و زمینه‌ رشد و توسعه فکری کودکان را نیز فراهم کند. در این فضا، موضوع صیانت از حقوق کودکان در عصر هوش‌مصنوعی، مسئله‌ای در خور توجه است که باید از سوی دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی مورد حمایت قرار گیرد. این روزها پرسشی مهم در میان پژوهشگران حوزه کودک بوجود آمده است و آن هم این است که؛ چگونه می‌توان به کودکان سواد رسانه‌ای را آموزش داد تا در عصر هوش مصنوعی، به مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان محتواهای رسانه‌ای هوشمند تبدیل شوند؟

سواد رسانه‌ای شامل مجموعه‌ای از مهارت‌ها است که به افراد این اجازه را می‌دهد تا محتواهای رسانه‌ای را تحلیل کنند، معانی نهفته آن‌ها را درک کرده و تصمیمات آگاهانه‌ای درباره مصرف و تولید محتوا بگیرند. این مهارت‌ها شامل: 1 ـ تحلیل محتوا: یعنی توانایی شناسایی منابع معتبر و تحلیل محتوای ارائه شده.2 ـ تفکر انتقادی: یعنی بررسی و ارزیابی اطلاعات و تشخیص سوگیری‌ها.3 ـ مسئولیت اجتماعی: یعنی فهم اثرات رسانه بر جامعه و فرد.

حال در این اینجا باید چند راهکار علمی را بررسی کرد، به‌عنوان مثال؛

1 ـ برنامه‌های آموزشی دقیق و روزآمد و علمی در مدارس و پیش دبستانی‌ها: کشورهای همچون فنلاند و کانادا برنامه‌های جامع سواد رسانه‌ای را در دروس مدرسه‌ای خود گنجانده‌اند. این برنامه‌ها برای کودکان زیر 8 سال آغاز می‌شود و کودکان یاد می‌گیرند که چگونه اطلاعات را جستجو، ارزیابی و استفاده کنند.

2 ـ آموزش در زیست بوم آنلاین و منابع دیجیتال: در همین راستا پلتفرم‌هایی مانند عقل سلیم «Common Sense Media» و هوشمند «MediaSmarts» در کانادا، منابع و دوره‌های آموزشی برای کودکان و والدین ارائه می‌دهند تا به آن‌ها در توسعه سواد رسانه‌ای کمک کنند.

3 ـ مشارکت جدی و مستمر والدین و نهاد خانواده: تشویق والدین به شرکت در کارگاه‌های آموزشی و استفاده از ابزارهای دیجیتال برای همراهی با کودکان در فضای آنلاین.

4 ـ پروژه‌های تعاملی برای کودکان: در برخی کشورها، پروژه‌های تعاملی که کودکان را در فرایند تولید محتوا و داستان‌نویسی دیجیتال درگیر می‌کند، به عنوان ابزاری موثر برای یادگیری سواد رسانه‌ای شناخته شده است.

هدف آموزش این مهارت حیاتی و مهم به کودکان این است که به آنها کمک کند تا به مصرف‌کنندگان عاقل رسانه تبدیل شوند، مهارت‌های تفکر انتقادی خود را توسعه دهند؛ منابع قابل ‌اعتمادی برای دریافت اطلاعات را پیدا کنند و عقاید خود را با احترام بیان کنند.

یادگیری این سواد همچنین به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های شهروندی را توسعه دهند. هدف دیگر آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان، ایجاد مهارت تعامل با رسانه‌ها و افراد دیجیتال در بستر رسانه است به شکلی که کودک سیستم‌ها، ساختارها، نظرات و محتواهای دیده و شنیده خود را مطابق بر فرهنگ خانوادگی و اجتماعی خود بررسی کرده و پاسخ دهد.

آموزش سواد رسانه‌ای مهارت‌هایی را در اختیار کودکان و به‌خصوص دانش‌آموزان قرار می‌دهد که به آن‌ها کمک می‌کند تا در درجه اول درباره رسانه‌ها و اطلاعات موجود در آن‌ها تفکر انتقادی داشته باشند. سپس سایر مهارت‌های نرم موردنیاز قرن بیست و یکم مانند خلاقیت، همکاری و ارتباطات و همچنین افزایش مهارت‌های سواد دیجیتال از طریق تعامل با رسانه‌ها، اطلاعات و فناوری را پرورش می‌دهد.

یادمان باشد که آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان در عصر هوش مصنوعی نه تنها یک ضرورت است، بلکه به آن‌ها کمک می‌کند تا در یک دنیای پر از اطلاعات متنوع و گاه گمراه‌کننده، به مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان آگاه تبدیل شوند. با بهره‌گیری از تجربیات موفق کشورهای دیگر و ایجاد برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازهای روز، می‌توان نسل جدیدی از افراد آگاه و مسئول را پرورش داد که توانایی تشخیص و تحلیل اطلاعات را داشته باشند.

نوشته: محمدمهدی سیدناصر ـ  مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان