بیانیه «حوزه پیشرو و سرآمد»؛ زمینه ای برای بازسازی رابطه حوزه با جامعه و تمدن

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، نشست نخست از سلسله‌نشست‌های «نظام‌های اجتماعی در هندسه انقلاب اسلامی» با عنوان «تحلیل بیانیه راهبردی مقام معظم رهبری در یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم»، پیش از ظهر امروز در سالن جلسات پژوهشکده شهید صدر دانشگاه جامع امام حسین(ع) برگزار شد.

در این نشست دکتر حسن عبدی دانشیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) با تبیین ابعاد راهبردی پیام رهبر معظم انقلاب به همایش صدسالگی بازتاسیس حوزه علمیه بر ضرورت بازخوانی مبانی اجتماعی و معرفتی این بیانیه در راستای تولید نظام‌های اجتماعی مبتنی بر گفتمان انقلاب اسلامی تأکید کرد.

عبدی در آغاز سخنان خود با اشاره به پیام مهم رهبر معظم انقلاب به مناسبت صدسالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم، اظهار داشت: این پیام حاوی رویکردی نوین به نسبت علم، ارزش، جامعه و نظام‌سازی دینی است. از نگاه ایشان تحلیل پدیده‌های اجتماعی باید با درنظرگرفتن تعامل متقابل میان نظر و عمل و نیز ترابط تنگاتنگ ارزش و دانش صورت گیرد. این نگاه به‌وضوح از چارچوب‌های کلاسیک علوم اجتماعی عبور کرده و افق جدیدی فراروی حوزه‌های علمیه قرار می‌دهد.

پیام رهبر انقلاب، دعوت به عبور از دوگانه‌های تقلیل‌گرایانه

وی با نقد برخی از تنگ‌نظری‌ها در علوم اجتماعی رایج، گفت: در بسیاری از نظریه‌های متداول نوعی گسست میان نظام‌های معرفتی و نظام‌های ارزشی وجود دارد و حوزه‌های علمیه باید با الهام از پیام رهبر انقلاب این گسست را جبران کنند. پیام ایشان دعوتی به عبور از تقابل‌های تقلیل‌گرایانه‌ای همچون علم و ارزش، ذهن و عین، و نظر و عمل است.

دانشیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ادامه به جایگاه ویژه کتاب «ولایت فقیه» امام خمینی(ره) در تحول گفتمان سیاسی و اجتماعی در ایران پرداخت و تصریح کرد: این کتاب نه‌تنها منشأ تحولی بنیادین در نظام سیاسی شد بلکه با پیوند میان نظریه و عمل بستر ظهور یک نظم اجتماعی نوین را فراهم کرد. در این چارچوب فقیه از جایگاه تماشاگر صرف به کنشگر فعال در عرصه نظام‌سازی وارد می‌شود و تقابل ذهن و عین در مقام نظر و عمل رنگ می‌بازد.

عبدی با تأکید بر اینکه انقلاب اسلامی بستری برای عبور از دوگانه‌سازی‌های نظری در حوزه اندیشه اجتماعی فراهم کرده است، اظهار داشت: انقلاب اسلامی توانست زمینه‌ای ایجاد کند تا حوزه‌های علمیه و جریان‌های علمی از انفعال در عرصه نظری خارج شوند و به تولید فکر در مقام عمل بپردازند. به همین دلیل پیام صدسالگی حوزه را باید بیانیه‌ای برای بازسازی رابطه حوزه با جامعه و تمدن دانست.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به چالش‌هایی که در برخی کشورهای غربی میان نهاد علم و قدرت وجود دارد، گفت: در جمهوری اسلامی، الگوی مواجهه با علم، الگویی حمایتگر و ساختارساز است. درحالی‌که در برخی جوامع غربی، تضاد میان دولت و دانشگاه به حدی می‌رسد که دانشگاه‌ها ناچار به شکایت از نهاد قدرت می‌شوند. این تفاوت نشان می‌دهد که عقلانیت مسلط غربی در برخی حوزه‌ها به بن‌بست رسیده است.

ضرورت تفکیک مبانی نظری غربی و اسلامی در تحلیل‌های اجتماعی

عبد‌ی با اشاره به اهمیت شناخت مبانی نظری در تحلیل‌های اجتماعی خاطرنشان کرد: در علوم اجتماعی ما با نظریاتی روبرو هستیم که می‌توانند به فهم بهتر پدیده‌ها کمک کنند؛ اما باید بدانیم که این نظریه‌ها بر پایه اصول و مبانی‌ای بنا شده‌اند که یا از دل فلسفه علوم اجتماعی غربی آمده‌اند یا متکی بر معارف اسلامی هستند. اگر نتوانیم این تمایز را درک کنیم در تحلیل‌هایمان دچار انفعال و تقلید خواهیم شد.

وی با اشاره به نظریه‌های ساختارگرایانه و عاملیت‌محور در علوم اجتماعی، افزود: یکی از دوگانه‌های بنیادین در نظریات غربی تقابل ساختار و عاملیت است. در چنین دستگاه‌هایی یا فرد نادیده گرفته می‌شود یا ساختار و به‌همین‌سبب الگوهای اجتماعی بر مبنای فرضیاتی ناقص طراحی می‌شوند. ما باید به الگوی سومی بیندیشیم که هم به ساختار توجه دارد و هم به کنش آگاهانه انسان.

عبد‌ی ادامه داد: دوگانه علم و ارزش نیز در همین چارچوب مطرح می‌شود. برخی از جامعه‌شناسان غربی قائلند که ارزش نباید در پژوهش علمی دخالت داشته باشد و محقق باید صرفاً به توصیف بپردازد اما این دیدگاه نافی بنیادهای معرفت‌شناختی است. دانش بی‌طرف و خنثی وجود ندارد و هر دانشی در زمینه‌ای ارزشی شکل می‌گیرد.

وی در پایان با طرح این پرسش که «آیا ما محکوم به پذیرش دوگانه‌های علوم اجتماعی هستیم یا راه سومی نیز وجود دارد؟»، گفت: رهبر معظم انقلاب با پیام خود ما را به تبیین این راه سوم فراخوانده‌اند. راهی که از دل سنت اسلامی، تجربه انقلاب و افق‌های نوین نظام‌سازی دینی عبور می‌کند و می‌تواند به تولید نظریه‌های بدیل در عرصه اجتماعی منجر شود. وظیفه حوزه‌هاست که این راه را به‌مثابه یک مسئولیت تاریخی دنبال کنند.