استاد دانشگاه قم:
نوآوری، حاشیه و شرح مشهورات نیست
خبرگزاری رسا ـ مدیر مسئول پژوهش نامه قرآن و حدیث با بیان اینکه منقح و کاربردی نبودن روش علمی تحقیق در حوزه علوم اسلامی یک آسیب است، بیان داشت: به دلیل نبود معیارهای مشخص برای نوآوری، فاقد ملاک مشخصی برای محک زدن صحیح و یا ناصحیح بودن نظریه های علمی هستیم.
پژوهش یک روند فعالانه، هشیارانه و سامان مند برای کشف، تعبیر و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها، رفتارها و فرضیه‌هاست.
خلاقیت و نوآوری اساسی‌ترین نیاز یک جامعه برای رسیدن به پیشرفت، توسعه، رفاه اجتماعی و استقلال واقعی است ،به همین منظور سرمایه‌گذاری دراین امر و هماهنگ سازی آن با نیازهای یک کشور، گذرگاه اصلی توسعه پایدار و عامل محوری پیشرفت است.
پژوهش، زدودن غبار نشسته بر تفکر و دمیدن روحی تازه بر شکوفههای شور و شوق است.
دین اسلام اقیانوسی بیکران از دانایی و علوم مختلف را بر روی انسان میگشاید. اهمیتی که دین اسلام به اندیشه، علمآموزی و پژوهش داده است بسیار شایان توجه است.
پژوهش دینی، ویژگی ها و آسیب های آن موضوعی است که با جناب آقای جعفر نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و مدیر مسئول پژوهش نامه قرآن و حدیث به بحث نشسته ایم، به این امید که مورد اقبال خوانندگان خبرگزاری رسا قرار گیرد.
رساـ به نظر شما پژوهش در دوران فعلی چه ضرورتی دارد؟
پژوهش امری است که در هر زمانی برای رشد علمی ضرورت دارد اما نظر به این که حکومت دینی در ایران حاکم است، انتظار بیش تر در زمینه معارف دینی می رود که نظریات روزآمد و قانع کننده برای نسل جوان و دنیا عرضه شود.
رسا ـ به نظر شما، مهمترین آسیب های پژوهش دینی چیست؟
اول آنکه بستر مناسبی برای عرضه دستاوردهای جدید علمی در علوم انسانی به خصوص معارف اسلامی وجود ندارد و تأکیدات مقام معظم رهبری و آیین نامه هایی که در زمینه نوآوری و نظریه پردازی و نقد است، اجرایی و نهادینه نشده است.
متاسفانه هنوز تلقی برخی این است که نوآوری به خصوص در زمینه معارف دینی بدعت و مذموم است و تصور می کنند باید مسائل و مشکلات روز را حتماً در همان قالب های فکری و نظری مشهور گذشته پاسخ داد و اگر کسی تئوری و نظریه جدیدی اگرچه در چارچوب اصول و ضروریات دین و مذهب ارایه دهد، از مسیر دین داری خارج شده است.
اگر پژوهش های دینی تنها عبارت باشد از شرح و حاشیه بر دیدگاه های مشهور گذشته که دیگر این پژوهش نیست. حوزه پژوهش کشف حقیقت است و بس. باید پژوهش های دینی به دستاوردهایی بیانجامد که علمی باشد. پژوهش علمی هم آن است که مقبولیت همگانی جهانی دارد. اگر ما در تحقیقات به نتایجی برسیم که فقط خودمان قبول داشته باشیم و اهل تحقیق در جامعه بشری را قانع نکند، آن نتایج نمی تواند علمی باشد. لذا باید هیچ خطوط قرمزی برای پژوهش و نوآوری و نظریه پردازی و نقد جز کشف حقیقت نباشد. معیار حقیقت و گزاره علمی هم این است که مقبولیت همگانی و جهانی داشته باشد. یک نظریه و دستاورد علمی در صورتی مقبولیت جهانی پیدا می کند که هیچ دلیل نقضی نداشته باشد و شواهد و مؤیداتی داشته باشد.
در پژوهش علمی فقط باید تابع دلیل باشیم و در یک فضای سالم طرح نظریات علمی به کنکاش بپردازیم و از حرکت کردن بر مسیر مشهور خرده نگیریم.
دومین مساله در زمینه آسیب های پژوهش علمی در حوزه علوم انسانی به لحاظ مسائل مالی و درآمدزایی است.
یک پژوهشگر برای این که یک پژوهش به نتایج نوینی برسد، نیازمند صرف وقت و هزینه مادی است، اما هرگز به ازای آن وجه مناسبی پرداخته نمی شود.
سومین نکته، منقح و کاربردی نبودن روش علمی تحقیق در حوزه علوم اسلامی است زیرا از انجا که معیارهای مشخصی برای نوآوری وجود ندارد، ملاک مشخصی برای محک زدن صحیح و یا ناصحیح بودن نظریه های علمی در دست نداریم.
چهارمین آسیب پژوهش در حوزه علوم اسلامی و انسانی را باید در نبود فضای مناسب برای تبادل اطلاعات و بحث و نقد جستجو کرد که نیروهای پژوهشی همچون جزیره های جدا از هم هستند و محققین به صورت انفرادی مطالعه و تحقیق می کنند.
امروز حتی در یک گروه آموزشی دانشگاهی شرایطی که افراد نظریاتشان را مطرح نمایند و به بحث و نقد گذاشته شود ، وجود ندارد در حالی که در افق پژوهشی باید همه مجموعه های علمی و دانشگاه های داخل و خارج با هم تبادل علمی و گفتمان و تعامل داشته باشند.
به نظر من نباید شرایط محیطی های آموزشی به گونه ای باشد که وظیفه استادان تدریس یک متن مشخص باشد بلکه باید فضای علمی و فعال برای نظریه پردازی و نقد و اشکال وجود داشته باشد.
رسا ـ استاندارد تحقیقات دینی چیست؟
به نظر من معیارها و استانداردهای هر پژوهشی اعم از دینی و غیر دینی همان معیارها و استانداردهایی است که برای یک معرفت علمی مطرح است یعنی به صورت مشخص باید مقبولیت همگانی و جهانی داشته باشد و مورد نقض نداشته باشد.
نظریه ارئه شده دینی باید بر تمام موارد صادق باشد و بتوان تمام موارد را توجیه و تفسیر کند اما اگر حتی یک مورد پیدا شود که آن را نتواند توجیه و تفسیر کند، آن نظریه و معرفت علمی نیست.
پژوهش دینی باید مؤید و شاهد داشته باشد و صرف طرح احتمال هیچ ارزش علمی ندارد و باید حداقل یک شاهد و مؤیدی برای آن پیدا شود تا ارزش طرح داشته باشد.
رساـ نقش موضوع شناسی و شناخت پیشینه تحقیق در انجام تحقیق تا چه اندازه مهم و ضروری است؟
شناخت زمینه های تحقیق از این جهت اهمیت دارد که مانع تحقیقات تکراری می شود و از هدر رفت هزینه های مالی و انسانی جلوگیری به عمل می آید.
باید بررسی کرد که چه متون و آثار و مقالاتی وجود دارد که نیازمند ترجمه و شرح یا نقد است و چه موضوعاتی هست که اطلاعات لازم درباره آنها گردآوری و تألیف و عرضه نشده است همچنین چه سوالاتی هست که تاکنون پاسخ منقح و مناسبی پیدا نکرده است.
رسا ـ امروز بازار پایان نامه نویسی دینی در حوزه های علمیه و دانشگاه ها رونق گرفته است اما از سوی دیگر به آسیب موضوعات سطحی، دوباره کاری های علمی، عدم انتخاب دقیق موضوع و دور بودن از نیازهای جامعه مبتلا است. به نظر شما، مشکلات اساسی پایان نامه نویسی به ویژه در رشته علوم قرآنی چیست؟
اول اینکه یک مرکز اطلاعات رسانی متمرکزی وجود ندارد که همه تحقیقات در آن گردآمده و معرفی شده باشد تا از تکرار مانع شود، دوم آنکه دانشجویان و طلبه ها برای نوآوری و نقد و نظریه پردازی تربیت نمی شوند و لذا ناگزیرند که همان مطالب گذشتگان را در قالبی دیگر عرضه نمایند.
سومین مشکل، نبود آموزش روش تحقیق علمی مناسب رشته های علوم اسلامی است و لذا تحقیقات روشمند نیست و نمی تواند نتایج نویی بر آنها مترتب باشد
چهارم آنکه استادان راهنما و مشاور چنان که باید خود اهل پژوهش و آشنای به روش تحقیق علمی نیستند یا به طور مستمر و فعال بر فعالیت پژوهشی دانشجویان و طلبه ها نظارت ندارند.
رسا ـ به نظر شما، پایان نامه ها باید چه ارتباطی با نیازهای اجتماعی و محیط های پیرامونی داشته باشند؟
تحقیقات علمی را می توان از یک لحاظ به دو دسته بنیادی و کاربردی تقسیم کرد.
مراد از تحقیقات بنیادی آن است که تنها به گسترش مرزهای دانش می انجامد بدون این که تأثیر مستقیمی در اصلاح جامعه داشته باشد
اما تحقیقات کاربردی آن است که به منظور بهینه کردن یک وضعیت اجتماعی و عینی انجام می شود.
در تحقیقات کاربردی لازم است تا پژوهشگران با مؤسسات و سازمان هایی که مسایل و مشکلات عینی دارند، سر و کار پیدا کنند و تحقیقات خود را برای حل مسائل و مشکلات آنها به انجام برسانند.
مشکل عدم کاربردی بودن تحقیقات در علوم اسلامی ناشی از نبود ارتباط میان پژوهشگران و مراکز آموزشی و دانشگاهی با مؤسسات و سازمان هایی است است که مسائل و مشکلات عینی دارند.
انجام پژوهش کاربردی در گرو آشنایی با روش تحقیق میدانی و تجزیه و تحلیل های آماری و پرداختن به تحقیقات میدانی است؛ اما پژوهشگران حوزه علوم اسلامی نه با روش تحقیق میدانی آشنایی دارند و نه به کار تحقیق میدانی که پرزحمت است، اقبالی نشان می دهند.
رسا ـ تا چه اندازه آسیب هایی نظیر عدم رعایت اخلاق حرفه ای پژوهش، شتاب زدگی در تحقیق و نظریه پردازی، غرب زدگی،آسیب های روش شناختی و خلط گستره علوم و روش آنها را جدی می دانید؟
این ها آسیب های جدی و جاری در تحقیقات اسلامی است و تا این مشکلات وجود دارد، انتظار رونق تحقیقات علمی در حوزه علوم اسلامی را نمی توان داشت.
باید تأکیدات مقام معظم رهبری را در زمینه آزاداندیشی و نظریه پردازی و نقد جدی گرفت و باید فرصت ها و محیط های سالم و ایمن و اخلاقی برای بحث های علمی و پژوهشی فراهم ساخت و تحقیقات را از حالت ایدئولوژیک اعم از غربی یا شرقی اش خارج نمود.
باید نوآوری را جدی بگیریم چون اساس پژوهش نوآوری است و نوآوری هم در انداختن یک نظریه که پیش تر نبوده است.
اگر روش صحیح پژوهش آموزش داده شود و فضای مناسب بحث و نقد و نظریه پردازی و آزاداندیشی فراهم گردد، امید بهبودی تحقیقات دینی پدید خواهد آمد.
رسا ـ از اینکه وقت گرانقدر خود را در اختیار ما گذاشتید، سپاسگزاریم. /909/ 402/ح
ارسال نظرات