روان شناسی شخصیت در قرآن
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «روان شناسی شخصیت در قرآن» به قلم حجت‌الاسلام ابراهیم نیک صفت به بررسی روان شناسی شخصیت در قرآن و جایگاه انسان پرداخته است.
بر اساس این گزارش نویسنده در مقدمه بحث به بررسی جایگاه انسان پرداخته است که خدا، انسان، جهان، سه موضوعی است که همواره ذهن انسان را به خود درگیر کرده است.
«انسان به عنوان اشرف مخلوقات و هدف خلقت همه موجودات زمینی»، استعداد برخورداری از چنان جایگاهی را دارا است که استحقاق جانشینی خدا را در روی زمین پیدا کرده است بطوری‌که خالق آن و آفریننده همه موجودات عالم به برترین موجودات آسمانی‌اش که مورد خطاب حضرتش قرار گرفته‌اند می‌فرماید« من درباره این انسان چیزی را میدانم که شما نمی‌دانید».
چکیده
رسیدن به این مقصد و دست‌یابی به این مقصود بی‌شک نیازمند شناخت موجودات پیچیده ایی است که در دو قوس بی نهایت صعود و نزول قرارگرفته است.
از آنجایی که قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی ازجانب خالق به سوی آخرین پیامبر در بین انسانها است می‌توان گفت قرآن کریم به عنوان بهترین و جامع‌ترین منبع شناخت انسان در بین آنها است زیرا که مخاطب آن انسان است و هدف آن تعالی و تکامل او است.
لازمه کمال آن است که انسان خود را بشناسد نیازهای خود را بداند مقصد خویش را تشخیص دهد مسیر حرکت به سمت آن مقصد را بفهمد و سپس بتواند نقش خود را محقق کند این تکلیف و توضیح به خوبی در قرآن به چشم می‌خورد شاید بر این اساس است که پیامبر اعظم که پیشوا و رهبر این امت بوده و مقام تبیینی و تفسیری کتاب مقدس از طرف خداوند خالق به وی تفویض شده است در این رابطه می‌فرماید«هرکس خود را شناخت همانا می‌تواند خدا را بشناسد».
مقدمه شناخت خدا و شناخت نفس مخلوق است بنابراین مسأله شناخت نفس یکی از موضوعاتی است که با بحث کمال انسان نیز ارتباط دارد این موضوع از چند جهت مورد توجه قرار می‌گیرد. نخستین گام در طی نمودن طریق کمال، آگاهی از امکانات طریقت و آشنایی با ظرفیت‌های ابعاد وجود انسان است.
زیرا به واسطه خود شناسی انسان از توانایی‌های خویش آشنا می‌گردد انسان از طریق خودشناسی به کرامت نفس و عظمت این خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی که پرتوی از انوار الهی و نفحه‌ای از نفحات ربانی است پی می‌برد و درک می‌کند که این گوهر گران‌بها را نباید به ثمن بخت و بهای ناچیز فروخت بنابراین تلاش می‌کند تا ارزش‌های الهی خود را حفظ و در جهت ارتقای آن بکوشد.
انسان با شناخت خویش به خطرات دام‌های گسترده و خطرناک نفس و انگیزه‌های شهوانی و تضاد آنها با سعادت پی می‌برد و برای مقابله با آنها خود را آماده می‌کند زیرا هر یک از مفاسد اخلاقی ریشه‌هایی در درون جان انسان دارد که با خودشناسی آن ریشه‌ها شناخته می‌شود و درمان این دردهای جانکاه را آسان می‌سازد و به این ترتیب راه وصول به کمال را هموار می‌کند بدیهی است کسی که خود را نشناسد از وجود این انگیزه‌ها بی‌خبر می‌ماند.
انسان با شناخت نفس خویش به استعدادهای گوناگونی که برای پیشرفت و ترقی از سوی خداوند در وجود او نهفته شده است پی می‌برد و تشویق می‌شود که برای پرورش این استعدادها بکوشد و آنها را شکوفا سازد گنج‌های درون جان خویش را استخراج کند و گوهر خود را هویدا سازد کسی که عارف به نفس خویش نیست همانند انسانی می‌ماند که درجای جای خانه او گنج‌های پرقیمتی نهفته شده ولی او از آنها آگاهی ندارد ممکن است از گرسنگی و تنگدستی در آن بمیرد در حالی که در زیر پای او گنج‌هایی است که هزاران نفر را سیر می‌کند.
آنکه از همه مهم‌تر به نظر می‌رسد این است که خودشناسی بهترین راه برای خداشناسی است خداشناسی و آگاهی از صفات جلال و جمال خدا، قوی‌ترین عامل برای پرورش کمالات انسانی و نجات از پستی و حضیض رذائل و رسیدن به اوج قله فضائل است.خداوند متعال یکی از مجازات‌های هوس‌بازان متمرد را در قرآن خود‌فراموشی بیان فرموده و به مسلمانان هشدار می‌دهد که «همچون کسانی که خدا را فراموش کردند و خداوند به سبب آن آنها را به خود‌فراموشی گرفتار ساخت نباشید و آنها فاسقان حقیقی و گناهکارانند».
بنابراین شناخت انسان از منظر قرآن نه تنها ممکن است بلکه این راه نیز ضرورت هم دارد.
نتیجه گیری
در بخش اول این رساله به بررسی تعاریف، مبانی و روش‌ها و بررسی موضوعات کلی مطرح شده در روان شناسی شخصیت پرداخته است.
در فصل اول ابتدا به تعریف و تبیین مسأله روان شناسی شخصیت و طرح موضوع آن در دیدگاه اسلامی پرداخته است و در ادامه اهداف، ضرورت‌ها، روش‌ها، و سؤال‌های تحقیق بررسی و در ادامه به پیشینه بحث روانشناسی شخصیت در این موضوع پرداخته است در فصل دوم به، بررسی مبانی روان شناختی شخصیت از منظر قرآن پرداخته است که مبانی نظری انسان شناسی اسلامی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت.
هدفمند بودن خلقت انسان از منظر اسلام سومین مبنای مورد بررسی در این فصل است، در بحث بعدی تکاملی بودن سرشت انسان مورد بررسی قرار گرفته و برخورداری ذات از ارزش‌های عالی و دانی یکی دیگر از مبانی نظری مورد بررسی است تفاوت‌های فردی به یکی دیگر از مبانی مطرح شده اشاره دارد که مورد بررسی قرار گرفت در بررسی نقش عوامل تربیتی در شکل گیری شخصیت انسان ضمن پذیرش اصل طبیعت به تأثیرگذاری محیط و تربیت در شخصیت اشاره شده است.
تأثیر متقابل ظاهر با باطن یکی دیگر از مبانی مطرح شده در این فصل بود مسؤولیت پذیری انسان و هشیار بودن در برابر ناهشیاری انسان نیز از جمله مبانی مورد بررسی قرارگرفته.
در فصل سوم به بررسی روش‌های مطالعه شخصیت در قرآن پرداخته شده است، هفت روش مهم مورد استفاده شده در قرآن مورد بررسی قرار گرفت که روش‌هایی همچون آرایه توصیفی، الگوهای عملی، خود تحلیل گری، مصاحبه «پرسیدن»مشاهده، مطالعه موردی، روش مقایسه اضداد، و تحلیل رؤیا از جمله این روش‌ها است.
در بخش دوم این رساله شخصیت مورد بررسی قرار گرفته است اینکه انسانها چطور چنین شده‌اند و چرا به شکل فعلی رفتار می‌کنند. سؤال درباره چطور بودن به عوامل تعیین کننده شخصیت فعلی هر فرد بر می‌گردد سؤال از چرایی رفتار به دلایل رفتار مربوط است که به عوامل انگیزشی مرتبط است در این فصل به پاسخ درباره سؤال از چرایی و چگونگی رفتار پرداخته است این موضوع در سه فصل عوامل شکل گیری «چرایی رفتار»، نیازهای فیزیولوژیک، و انگیزه های روان شناختی «چطور» مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
در فصل اول این بخش به بررسی عوامل شکل گیری شخصیت پرداخته شد که این عوامل در این رساله به شش عنوان کلی وراثت، عوامل روانی، عوامل اجتماعی، عوامل معنوی، عوامل طبیعی و عوامل ارتباطی تقسیم شده، ابتدا به عوامل درونی پرداخته که دو عامل وراثت و اراده از منظر آیات و روایات، بررسی و نقش آنها در شکل گیری شخصیت مشخص شد. سپس به عوامل اجتماعی اشاره شد که سه عامل حکومت خانواده و مدرسه مورد مطالعه قرارگرفته.
در عوامل معنوی چهار عامل قرآن نماز دعا و مسجد مطالعه بررسی قرار گرفته است، در بررسی عوامل طبیعی به نقش عوامل طبیعی و جغرافیایی پرداخته که در دو عامل تغذیه و نقش لباس و پوشاک در شکل گیری شخصیت پرداخته شد. در بررسی عوامل ارتباطی به عواملی همچون تن صدا و حرکات بدنی پرداخته شد.
در فصل دوم این بخش پنج نیاز مهم فیزیولوژیک و جسمانی مورد مطالعه قرار گرفت که شامل نیاز به هوا یا اکسیژن «تنفس» نیاز به غذا«گرسنگی» نیاز به آب «تشنگی» نیاز به خواب و نیاز جنسی به عنوان مهم‌ترین نیازهای اساسی بدن مورد بررسی در آیات و روایات قرار گرفت.
در فصل سوم این بخش انگیزه های روان شناختی از منظر اسلام مورد مطالعه قرار گرفت که شامل شش نیاز و انگیزه اساسی مطرح شده که عبارت بودند از میل به بقاء و جاودانگی انگیزه کمال گرایی میل به حقیقت جویی نیاز به پرستش و عبودیت انگیزه زیبا گرایی و نیاز به امنیت مورد مطالعه قرار گرفت در بخش سوم این رساله به بررسی شخصیت و ابعاد مرتبط با شخصیت اشاره شد.
در فصل اول این بخش جهت تبیین شخصیت ابتدا مبنای ساختاری و سازمانی شخصیت که فطرت است مورد بررسی قرار گرفت سپس محتوای آن ساختار فطری که عمل و مفاهیم مرتبط با آن بود مطرح گردید بعد از آن تربیت به عنوان فرایند فعلیت و شکوفایی بحث گردید و در نهایت به تبیین شخصیت و مفاهیم مرتبط با آن به عنوان نتایج تحقق دست یافته. این قوا از منظر آیات و روایات بررسی گردید.
در فصل دوم یکی از ابعاد شخصیت که شناخت و قوا شناختی است در این چهار عنوان ساختار، محتوا، فرایند و نتیجه مورد بررسی قرار گرفت بر این اساس عقل به عنوان ساختار و سازمان روانی شناخت علم و مفاهیم مرتبط با آن به عنوان محتوا تعلیم به عنوان فرایند شکوفایی و حکمت و مفاهیم مرتبط با آن به عنوان نتایج قوای شناختی از منظر آیات و روایات بررسی گردید در فصل سوم قوای عاطفی نیز در این چهار عنوان مورد بررسی قرار گرفت قلب به عنوان ساختار و سازمان روانی محبت، و مفاهیم مرتبط با آن به عنوان محتوا، تزکیه به عنوان فرایند شکوفایی ایمان و مفاهیم مرتبط با آن به عنوان قوای عاطفی از منظر آیات و روایات بررسی شد.
در بخش چهارم این رساله به بررسی روانشناسی کمال از منظر قرآن پرداخته در این بخش بحث شخصیت کامل در دو فصل انسان کامل در اسلام و ویژگی‌های کمال انسان از منظر قرآن مورد بررسی قرار گرفت در فصل اول این بخش موضوعاتی درباره انسان کامل در اسلام مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به ضرورت این موضوع در آیات و روایات و اهمیت آن پرداخته شد.
شایان ذکر است پایان‌نامه«روان شناسی شخصیت در قرآن» به قلم حجت الاسلام ابراهیم نیک صفت» و با راهنمایی سید محمد عزوی و مشاوره محمد باقر سعیدی روشن برای اخذ مدرک سطح 4حوزه علمیه قم نوشته شده است و درسال 1390 دفاع شده است.
علاقه‌مندان به مطالعه این پایان‌نامه می‌توانند به کتابخانه آیت‌الله حائری در «مدرسه عالی فیضیه» مراجعه کنند./905/پ202/ن