برای پژوهش به‌روز نیازمند نیازسنجی دقیق هستیم
تسلط به مهارت‌های پژوهشی و بهره‌گیری مناسب از امکانات روز جهان در ارائه پژوهش‌ها برای تعامل گسترده با جهانیان یک ضرورت است که حوزویان باید آن‌را به فرهنگ رایج خود بدل کنند وگرنه کاروان تولید علم و اندیشه جهان بیش از این منتظر آنها نخواهند ماند و اگر چنین شود رهزنان با بهره‌گیری از این امکانات، میدان‌دار دینداری افکار مردم جهانیان می‌شوند.
باید‌ها و نباید‌ها و سمت و سوی پژوهش در حوزه را در آستانه فرا رسیدن هفته پژوهش با حجت‌الاسلام مهدی حقی، مسؤول دبیرخانه کتاب سال حوزه مطرح کردیم، مطالب زیر حاصل این گفت‌و‌گو است:
جهت‌گیری پژوهش در حوزه‌‌های علمیه باید به چه سمتی باشد؟
پژوهش‌‌های حوزه یک پیش‌نیاز مهم می‌خواهد که هم اکنون فاقد آن است و آن نیازسنجی است، نیازسنجی در پژوهش حکم نقشه راهنما دارد، حرکت بدون نقشه راهنما، شبه پژوهش‌ها و پژوهش‌‌های تکراری و غیر ضروری و فاقد اولویت را به جای پژوهش‌‌های واقعی می‌نشاند و با ایجاد سردرگمی برای پژوهشگران، تلاش‌‌های پژوهشی را کم ثمر و کم رمق می‌کند و امکانات پژوهشی را بی‌جهت می‌بلعد، نیازسنجی سمت و سوی پژوهش را تعیین می‌کند. تا این مشکل حل نشود هر پاسخی به این سؤال با حدس و گمان است و خود، حرکت در بیابان بدون نقشه راه است.
چند درصد از پژوهش‌‌هایی که در حوزه‌‌های علمیه انجام می‌شود در مورد مسائل روز و مسائل مستحدثه است؟
سازوکار لازم برای دستیابی به جزئیات تولید آثار علمی حوزوی موجود نیست اما بی تردید پاسخگویی به نیاز روز دینی از دغدغههای مهم حوزویان بوده و هست برای تشخیص این نیازها، بازهم به نیازسنجی جامع و دقیق محتاجیم ضمن آنکه باید توجه داشت که پاسخ به نیازهای روز و مسائل مستحدثه، بخشی از مأموریتهای علمی حوزه‌ها است و نه تمام آن.
آیا سازو کاری برای جمع آوری سؤالات از بدنه جامعه و ارائه پاسخ های لازم به این سؤالات در قالب پژوهش های حوزوی وجود دارد؟
در یکی دو سال اخیر معاونت پژوهش حوزه یک طرح بزرگ نیازسنجی را در دستور کار خود قرار داده که خروجی آن می‌تواند به تولید مقالات علمی و رساله‌‌‌های علمی حوزوی در راستای پاسخگویی به نیازهای حوزه دین سامان بخشد. این کار گر چه دیر هنگام است اما گام مؤثری است که اگر با حلقه‌‌های مورد نیاز دیگر گره بخورد، ردای پژوهش را بر قامت حوزه خوش جلوه‌تر می‌کند.
وجه تمایز پژوهش حوزوی با پژوهش های رایج در دانشگاه ها چه چیز‌هایی باید باشد؟
ورود عالمانه و عمیق در پردازش و تحلیل مسائل، نخستین انتظار از پژوهش‌‌های حوزویان است، افزون بر آن پژوهش‌‌های حوزوی باید سرچشمه در وحی داشته باشد وگرنه هنر حوزویان نیست.
تسلط به مهارت‌های پژوهشی و بهره‌گیری مناسب از امکانات روز جهان در ارائه پژوهش‌ها برای تعامل گسترده با جهانیان یک ضرورت است که حوزویان باید آن‌را به فرهنگ رایج خود بدل کنند و گرنه کاروان تولید علم و اندیشه جهان بیش از این منتظر آنها نخواهند ماند و اگر چنین شود رهزنان با بهره‌گیری از این امکانات، میدان‌دار دینداری افکار مردم جهانیان می‌شوند.
پژوهش از چه سطحی باید در دستور کار طلاب قرار بگیرد؟
پژوهش همان تحقیق است و تحقیق، آشکار ساختن حق است و ریشه در حق‌جویی و حق‌یابی دارد و با حق عجین است. طلاب جوان از آغاز کار باید در پی تحقیق و حق‌جویی باشند و این همان تفقه در دین است که بر اساس فرمان صریح آیه 122 سوره توبه در منشور مأموریت تمام حوزویان است.
آموزش مهارت‌های لازم برای تحقیق باید از همان آغاز، در دستور کار باشد تا آموزش را بر محور پژوهش و تحقیق شکل دهد.
پژوهش های پایانی سطح سه و سطح چهار حوزه از نظر روش شناختی تا چه اندازه به مبانی روشی که در جامعه دانشگاهی قابل قبول است وفادار است؟
انطباق رساله‌‌‌های علمی حوزوی با مبانی روش‌شناسی پژوهش‌‌های دانشگاهی ممکن است گاهی مفید باشد اما شرط کافی نیست، انتظاری که از حوزویان می‌رود فراتر از آن است که از محصولات علمی دانشگاهی می‌رود حوزه‌‌های علمیه از یک پشتوانه هزار ساله در آموزش و پژوهش برخوردارند که از غنی‌ترین ذخائر علمی آموزشی جهان است، ما باید ضمن بهره‌برداری از دست‌آورد‌های سایر مراکز علمی دنیا، بر اندوخته‌‌های عظیم و بی‌مانند علمی خودمان تکیه کنیم و به معرفی بهتر آن به نسل‌‌های جدید اهتمام ورزیم.
پژوهش هایی که در حوزه های علمیه انجام می شود تا چه اندازه از منابع دانشگاهی و کار‌هایی که در دانشگاه انجام می‌شود بهره می‌برد؟ نتایج این پژوهش ها تا چه اندازه در اختیار جامعه دانشگاهی قرار می‌گیرد؟
پژوهش‌‌هایی که در حوزه انجام می‌شود به دوگونه است برخی محصول مراکز پژوهشی است. آثاری که در این مراکز تولید می‌شود با شاخص‌‌های علمی هماهنگ‌تر است به همین خاطر در تدوین و تولید آن به آثار متناظر حوزوی و دانشگاهی توجه می‌شود. همچنین پژوهشگرانی هستند که قبل از هر پژوهشی به سابقه مسأله مراجعه می‌کنند اندیشه خود را با آخرین دست‌آورد‌های علمی دیگران می‌سنجند و ناظر به آن دست به تولید می‌زنند این پژوهشگران در فضای علمی مناسب‌تری سیر می‌کنند و بطور طبیعی تعامل مثبتی با دانشگاهیان هم دارند اما برخی دیگر هنوز در فضای چند دهه قبل حرکت می‌کنند و از تعاملات سازنده با هم‌فکران اعم از حوزوی و دانشگاهی خود را بی‌بهره می‌کنند.
ناگفته نماند که برای دستیابی به اندیشه صاحب‌نظران در هر مسأله‌ای نیاز به استقرار کتابخانه‌‌ها و پایگاه‌‌های علمی استنادی علوم حوزوی و مرتبط با حوزه دین است که باید اعتراف کنم در این رابطه زیرسا‌خت‌‌های حوزه به قدر لازم توانمند نشده‌اند.
آیا این گفته که میان پژوهش های حوزوی و دانشگاهی به اندازه یک دره فاصله است و پلی برای ارتباط این دو وجود ندارد، صحیح است؟
این سخن جای تأمل بسیار دارد و پاسخ کلی مثبت یا منفی به آن، صحیح نیست حوزه و دانشگاه در نظام آموزشی کهن ما همیشه با یکدیگر تلفیق و در کنار هم بوده است بزرگترین اندیشمندان تاریخ ما، محصول آن نظام آموزشی مشترک است. مشکل از زمانی آغاز شد که این دو نظام از یکدیگر تفکیک شدند.
اما هم اینک کاروانی از اندیشمندان حوزه با دانش آموختگان دانشگاهی همکاری‌‌های تنگاتنگ علمی دارند حوزویان فراوانی در بسیاری از نشریات علمی دانشگاهی مقاله دارند و دانشگاهیان در نشریات حوزوی قلم می‌زنند در بسیاری از شاخه‌‌های علوم انسانی که به حوزه دین مرتبط است فرهیختگان این دو نهاد با یکدیگر تمایل سازند‌های دارند. اما اینها سر پل‌های ارتباط علمی میان حوزویان و دانشگاهیان است و تا دستیابی به وضع مطلوب فاصله‌ها بسیارند.
توجه به این نکته لازم است که امکانات ارتباطی جدید در جهان امروز، پروژه ارتباط میان حوزویان و دانشگاهیان را به یک پروژه قدیمی تبدیل کرده است آنچه امروز از حوزویان انتظار می‌رود، دستیابی به راه‌های تعامل با اندشمندان فرامرزی و حضور فعال در مراکز تولید علم ودانش دینی در سطح جهان است ،اگر حوزه ها برای پاسخ گویی به این انتظار، مجهز و هماهنگ نشوند، فرصت‌های بسیاری را از دست خواهند داد و جبران مافات به سادگی میسر نخواهد بود./917/گ402/ن