مبانی و چالش‌های تبلیغ رسانه‌ای دین
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا حجت‌الاسلام حجت‌الله بیات، مدیر گروه حج و ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث، شنبه شب در مؤسسه فرهنگی فهیم گفت: دین ماهیتی ارتباطی دارد، زیرا دین در یک تعریف عبارت است از مجموعه پیام‌هایی که از جانب خداوند متعال برای هدایت بشر از طریق وحی ارسال شده که باید الزاما به همه انسان‌ها برسد تا اتمام حجت صورت گیرد.
رسانه همچون انسان زنده در جامعه فعالیت می‌کند
وی با اشاره به این‌که برای استفاده از رسانه نیاز به رسانه‌شناسی است، افزود: بحث‌های عمیقی در زمینه استفاده از تکنولوژی باید صورت گیرد، اکنون در میان حوزویان کسانی هستند که نگاهی منفی به فناوری دارند و به عنوان ضرورت به سمت فناوری می‌روند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث خاطرنشان کرد: در این بحث فرض را بر این می‌گیریم که باید به سمت استفاده از فناوری و تکنولوژی برویم اما باید دانست که استفاده از فناوری رسانه با استفاده از فناوری‌های الکترونیک، برق، اتومبیل و مانند آن تفاوت‌هایی دارد.
وی ادامه داد: مأموریت اصلی تکنولوژی رسانه تولید و توزیع اطلاعات است، در واقع رسانه در جامعه به عنوان یک انسان زنده و پویا به فعالیت می‌پردازد و از این جهت بحث رسانه‌شناسی بحثی اساسی است.
حجت‌الاسلام بیات با اشاره به ابعاد مختلف رسانه، اضافه کرد: فناوری، ارتباطی، هنری، استفاده، قدرت و قلمرو رسانه‌ها، تولید، ذخیره‌سازی، ارسال و دریافت پیام از ابعاد قابل بحث رسانه است.
وی ابراز داشت: تبلیغ سنتی دارای مزایای بسیاری برای حوزه علمیه است، این امر لازم و ضروری است اما کافی نیست، زیرا اکنون شرایط روز عوض شده است.
رسانه مبدأ قدرت است
مدیر گروه حج و ارتباطات پژوهشگاه قرآن و حدیث گفت: باید به رسانه به یک مبدأ تولید قدرت توجه کرد، زیرا اکنون رسانه در این زمینه سرمایه‌گذاری بسیاری انجام داده است.
وی ادامه داد: قدرت رسانه‌ها در تولید پیام، ذخیره‌سازی پیام، ارسال و دریافت پیام باید بررسی شود، اکنون امکان ذخیره هر نوع پیام به صورت نوشتاری و شنیداری فراهم شده است و به وسیله این امر امکان استفاده از این موضوع مطرح است.
حجت‌الاسلام بیات خاطرنشان کرد: امروز رسانه‌ها به عنوان مظهر قدرت مطرح هستند و بر اساس مبانی دینی باید از این مظهر فناوری استفاده کنیم.
وی اضافه کرد: خاتمیت اسلام و لوازم آن مانند جهانی بودن، جاودانه بودن، جامع بودن، اجتهاد داشتن، اصل برتری اسلام از نظر محتوا و فرهنگ، اصل برتری در ارائه و قالب، اصل عزتمندی و اقتدار، اصل تناسب تبلیغی از نمونه مبانی کلامی ضرورت استفاده از رسانه است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث ابراز کرد: معجزه انبیا متناسب با موقعیت اجتماعی و نیاز جامعه و مردم بود، اگر تناسب تبلیغی برای دین خاتم اصل باشد دیگر نمی‌توان به تبلیغ سنتی بسنده کرد.
چالش جدی دین با رسانه‌های تصویری است
وی با بیان این‌که اسلام نخواندن کتاب ضاله را تنها توصیه نکرده است، بلکه راه‌های جدیدی را پیش روی مخاطب گذاشته است، گفت: اصل توسعه، تعالی و توزیع فرهنگ اسلامی، اصل امر به معروف و نهی از منکر، اصل جهاد فرهنگی، اصل دعوت اسلامی، اصل قدرتمندی، اصل نفی سبیل، اصل مقابله به مثل از مبانی فقهی ضرورت استفاده از رسانه است.
حجت‌الاسلام بیات افزود: چالش جدی ما با رسانه‌های تصویری است، با رادیو و رسانه‌های صوتی چالش‌های جدی وجود ندارد، بلکه در برخی از قالب‌های رسانه‌های تصویری مشکلاتی وجود دارد.
وی افزود: در کلمه امر و نهی ما خوب کار نکردیم، شهید بهشتی کتابی به نام بایدها و نبایدها دارند که در آن این مطلب را توضیح داده‌اند، امر و نهی به معنای واداشتن و بازداشتن است که قسمت کوچکی از آن به معنای دستور دادن و نهی کردن زبانی می‌آید، با هر وسیله مقبول و مشروعی که بتوان مردم را از گناه بازداشت و آنان را به سوی اسلام واداشت باید از آن استفاده کرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث خاطرنشان کرد: ما در بعد رسانه‌ای و اینترنت نباید وابسته به دشمن باشیم، از این رو باید به موضوع رسانه بپردازیم، اگر نفی سبیل در عرصه رسانه را جدی نگیریم دشمن از همین ناحیه به اسلام ضربه خواهد زد.
وی گفت: امروز جنگ کاملا تغییر یافته است، جنس مبارزه و میدان مبارزه متفاوت شده است، ماهیت وضعیت تبلیغی و ارتباطی دنیا عوض شده است، حتی در تبلیغ سنتی و متداول حوزوی که بسیار ارزشمند و مقدس است، نیازمند آگاهی از ظرفیت‌ها و سواد رسانه‌ای هستیم.
انسان باید مراقب غذای روحی و معنوی خود باشد
حجت‌الاسلام بیات به بیان ضرورت‌های استفاده از رسانه از دیدگاه اخلاقی اشاره کرد و ابراز داشت: اصل مسؤولیت در برابر شنیده‌ها و دیده‌ها، اصل پیش‌گیری و درمان رذایل اخلاقی از مبانی اخلاقی ضرورت استفاده از رسانه است.
وی اظهار داشت: اگر اکنون در فضای رسانه‌ای حضور نداشته باشیم جای خالی ما را پر خواهند کرد و به تبلیغ متاع خودشان می‌پردازند.
مدیر گروه حج و ارتباطات پژوهشگاه قرآن و حدیث با اشاره به آیه «فلینظر الانسان إلی طعامه» اضافه کرد: انسان باید مراقب غذای روحی و معنوی خود باشد، این مطلب آیه اشاره به غذای معنوی انسان دارد.
وی ابراز داشت: مک‌لوهان می‌گوید انسان در قالب تکنولوژی اعضا و جوارح خود را امتداد داده است، مانند صنعت چاپ که امتداد انگشتان انسان است، یا در تحلیل وجود هواپیما و چرخ می‌گوید که این صنعت امتداد گام‌های انسان است که آن را سرعت بخشیده است، در تکنولوژی رسانه‌های صوتی و تصویری می‌گوید انسان گوش و دهان را در فضای مجازی امتداد داده است.
حجت‌الاسلام بیات افزود: در نظر مک‌لوهان رسانه‌های تصویری امتداد چشمان ما هستند و تکنولوژی الکتریسته را امتداد عصب انسان بیان می‌کند و به سرعت همین فناوری اطلاعات رد و بدل می‌شود که اینترنت از این قبیل است، محدودیت‌های زمانی و مکانی برداشته شده است.
موتوری قوی‌تر از گوگل طراحی کنیم
وی تصریح کرد: در مقابل این برداشته شدن محدودیت تنها با تولید رسانه‌ای و حرکت‌هایی نفی می‌توان حرکت کرد، اگر ما موتور قوی‌تری از گوگل تولید کنیم دیگر وابسته به این موتور جست‌وجوگر نخواهیم بود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث به مبانی سیاسی ضرورت استفاده از رسانه و روی آوردن به آن اشاره کرد و خاطرنشان کرد: اصل جهانی شدن اسلام، جایگاه انقلاب اسلامی ایران در آینده جهان، جایگاه قم در ترویج فرهنگ قرآن و عترت، اصل قدرتمندی اسلام، اصل تولید قدرت نرم و سخت، اصل بهره‌گیری از قدرت، مقدمات جهانی شدن اسلام از مبانی سیاسی ضرورت استفاده از رسانه است.
وی افزود: با توجه به مبانی ذکر شده باید از رسانه‌ها استفاده حداکثری داشته باشیم، اما این به آن معنا نیست که رسانه‌ها با اسلام مشکل ندارند، مسأله این‌جا است که بدانیم چه اتفاقی افتاده و این فناوری را به طور صحیح بشناسیم.
حجت‌الاسلام بیات بیان داشت: فناوری و رسانه در جلسات و مناسک دینی ما وارد شده است و تغییراتی در برخی از مناسک صورت داده است، ورود دین به عرصه رسانه نیز سبب تغییراتی شده است.
وی گفت: نصب میکروفون یقه‌ای به لباس امام جماعت مساجد تغییراتی صورت داد، آیا رساندن صدای امام جماعت به نمازگزاران صدای دلنشینی دارد؟ همچنین در ورود این فناوری مکبر نماز جماعت حذف می‌شد، حذف مکبر به معنای حذف نسل جوان و بچه‌ها به مسجد بود.
استفاده از فناوری بر مناسک دینی تغییراتی گذاشته است
وی با اشاره به این‌که عموم مساجدی که از این فناوری استفاده کرد، نسل جوان آن ریزش پیدا کرد، اضافه کرد: این موضوع برای ما مسأله نشده است و بدون این‌که این موضوع مورد بررسی قرار داده شود اثراتش در جایی دیگر دیده می‌شود.
مدیر گروه حج و ارتباطات پژوهشگاه قرآن و حدیث ابراز کرد: فناوری دو نوع ویژگی دارد،ویژگی ذاتی و ویژگی عرضی، ویژگی ذاتی را نمی‌توان از آن جدا کرد.
وی گفت: نگرش به لوازم خاتمیت، نگرش به تکنولوژی، نگرش به تبلیغ، نگرش به امر به معروف و نهی از منکر، نگرش به هنر، نگرش به تحولات فرهنگی و اجتماعی، نگرش به پیامدهای تحولات در نظام ارتباطی از چالش‌های نگرشی استفاده از رسانه است.
حجت‌الاسلام بیات افزود: برخی از موضوعات هنری واقعا جایگاه لغزنده‌ای است و باید در ورود به آن دقت کرد، امروز تبلیغ و سخن گفتن تنها ویژه روحانیان نیست، رسانه‌ها از ما نمی‌پرسند که آیا این پیام متناسب با شما هست یا نه، بلکه آن پیام را بدون توجه به مخاطب به وی می‌رسانند.
وی با اشاره به چالش‌های آموزشی استفاده از رسانه، افزود: کاستی‌هایی در زمینه تبلیغ‌شناسی، ارتباطات‌شناسی، جامعه‌شناسی، روانشناسی،هنرشناسی، آسیب‌شناسی و دشمن‌شناسی از کاستی‌هایی است که در زمینه استفاده از رسانه در زمینه آموزشی وجود دارد.
برخی از هنرها عرصه لغزنده‌ای دارند
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث خاطرنشان کرد: هنر در میان روحانیان غریب است، هنر بیانی و زبانی در میان طلبه‌ها استفاده نمی‌شود و مهجور است.
وی با اشاره به چالش‌ها و کاستی‌ها مهارتی در استفاده از رسانه‌ها، گفت: کم‌توجهی به عدم ملازمه معلومات و مهارت، کم‌توجهی به لوازم بعد مهارتی، کم‌توجهی به تربیت نیرو در این عرصه، محدودیت در فراهم کردن لوازم کسب مهارت، عدم حضور دین‌داران در این عرصه مهارتی از این دست چالش‌ها است.
حجت‌الاسلام بیات بیان داشت: در دانشکده‌های هنر کشور خانواده‌های دین‌داران حضور ندارند، کسی هم که دین‌دار است پس از گذشت یک ترم تغییر می‌یابد، برخی از هنرها مانند سینما و تئاتر عرصه‌های لغزنده است به عنوان مثال در سینما باید با طرف مقابل به راحتی برخورد کرد و موضوع محرم و نامحرمی را از یاد ببریم.
وی به چالش‌های اجرایی استفاده از رسانه‌ها اشاره کرد و اظهار داشت: محدودیت‌های شرعی در عرصه رقابتی، مشکلات ساختار سازمانی نهاد رسانه در تولید، ابهام در جایگاه اجرایی نهاد دین در مدیریت رسانه، انحصارشکنی رسانه در مرجعیت دینی، کاستی نیروهای توانمند در فرایند تبلیغ رسانه‌ای، ابهام در چگونگی تعامل دین و رسانه، ابهام در قلمرو دین و برنامه دینی، نداشتن تفاهم و تلقی مشترک متولیان دین و رسانه، لغزندگی هنرهای جدید از چالش‌های اجرایی این بحث است.
مدیر گروه حج و ارتباطات پژوهشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: نظارت حوزه در عرصه فیلم باید به آن چیزی که پخش می‌شود باشد و نظارت نباید در فیلمنامه باشد.
نهاد دین به قدر کافی در عرصه رسانه ورود پیدا نکرده است
وی ابراز داشت: به عنوان مثال باید مشخص شود، یک نفر غیرروحانی در صدا و سیما که زیبا نیز سخن می‌گوید آیا می‌تواند جای یک روحانی را بگیرد، این پدیده اکنون در صدا و سیما زیاد شده است، همچنین باید بررسی شود که نحوه حضور روحانی در صدا و سیما چگونه باید باشد.
حجت‌الاسلام بیات افزود: قواعد فقهی و اصول عملیه بسیار کارساز هستند اما باید نگاه خود را به این موضوع بازتر کنیم، باید فرزند زمان خویشتن باشیم، ما که تنها برای علما و فضلا نمی‌توانیم سخن بگوییم، البته اصول را نباید زیر سؤال برد بلکه باید بازتعریف داشته باشیم.
وی با اشاره به این‌که اصول زمان و مکان تغییر کرده است، تصریح کرد: اگر اکنون بایستیم و کاری صورت ندهیم وضع از گذشته بدتر خواهد شد، نهاد دین به اندازه کفایت در عرصه رسانه عمل نکرده است، به عنوان اولین کار می‌توان به این سمت حرکت کرد که با تغییر نگرش این موضوع امکان دارد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث خاطرنشان کرد: امام خمینی(ره) در جلد دوم کتاب بیع خود می‌گوید که کسانی که خرید و فروش کتاب‌های مقدس را به دلیل این که احتمالا به آن بی‌احترامی شود، حرام دانسته‌اند خلاف ذائقه شارع سخن گفته‌اند، زیرا اسلام به دنبال توسعه و گسترش معارف است و این اصل را به دلیل احتمال یک بی‌احترامی نادیده نمی‌گیرد و این موضوع نشان‌دهنده بینش صائب امام(ره) است.
وی افزود: اکنون باید نظام اخلاقی ما تغییر یابد، زیرا دیگر نمی‌توان گفت نبین و نشنو، رسانه‌های در خلوت مردم راه یافته‌اند، حرکت سلبی تنها درست نیست و ما به حرکت سلبی عادت کرده‌ایم./914/ز503/ن