نگاهی به طرح‌های جدید اصلاح نظام آموزشی حوزه

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا به نقل از ماهنامه فرهنگی اجتماعی حاشیه، اصلاح نظام آموزشی سطح عالی حوزه‌های علمیه، از دوازدهم خرداد ماه سال1389 با درج اطلاعیه‌ای در تارنمای مرکز مدیریت حوزه علمیه قم کلید خورد.

در این اطلاعیه آمده بود:

« استاد حوزه همواره از مواضع پدرانه و شفقت آمیز، به رشد علمی و اخلاقی طلبه عنایت داشته و طلبه نیز استاد را پدر معنوی خود شمرده، راه حل مشکلات و مسائل خویش را از او جویا شده است. رشد کمی طلبه‌های حوزه‌های علمیه، به ویژه حوزه مقدسه قم، در سال‌های اخیر اقتضا می‌کند نسبت به حفظ این روابط تاریخی و ارزشمند دقت بیشتری شود. طرح حاضر، تلاشی است در این مسیر».

این تغییر که به طرح «استاد محوری» موسوم واکنش‌هایی را در پی داشت. در طرح استاد محوری آمده بود: نظارت استاد محترم بر حضور مستمر طلبه در درس ( شیوه عملی این امر با نظر خود استاد محترم خواهد بود)؛ امتحان و ارزشیابی علمی طلبه در نیم سال اول، توسط استاد محترم و با نظارت معاونت آموزش و در نیم سال دوم، توسط معاونت آموزش با همکاری اساتید محترم ( در آینده ارزشیابی هر دو نیم‌سال به اساتید ارجمند واگذار می‌شود)؛ اختصاص بخشی از امتیاز ارزشیابی نهایی به فعالیت‌های کلاسی همچون تحقیقات درسی، امتحانات هفتگی، حضور مؤثر در جلسات درس و... حسب تشخیص استاد محترم.

زمزمه‌هایی که پیش از اعلام رسمی طرح در مخالفت با اجرای آن شنیده می‌شد، دیگر به صورت آشکار و حتی در موضع گیری‌های رسانه‌ای، خود را آشکار کرد و موافقان و مخالفان به تبیین آرای خود در حمایت یا نقد طرح استاد محوری اقدام کردند. سرانجام پس از یک سال، با برکناری معاون وقت آموزش مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه کشور و اطلاعیه‌ای مبنی بر اجرا نشدن طرح استاد محوری، این طرح از دستور کار خارج شد. در این اطلاعیه آمده بود: « احتراماً، همان گونه که در اطلاعیه مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، در تاریخ 16/3/1390 اعلام گردید، در سال تحصیلی 90 ـ 91 طرح و دروس استاد محوری اجرا نخواهد شد. لذا مدارس علمیه به هیچ وجه نسبت به تشکیل دروس سطوح عالی به عنوان برنامه درسی مدارس علمیه اقدام ننمایند».

سرانجام در دی‌ماه سال 1390 طرح جدید معاونت آموزش با عنوان «طرح جامع آموزشی سامان دهی دروس سطوح عالی حوزه علمیه قم» با همراهی موافقان و مخالفان طرح استاد محوری به اجرا در آمد. اجرای این طرح در نیمه سال، مشکلاتی را برای دست‌اندرکاران و طلبه‌های حوزه‌های علمیه به وجود آورد. طرح جدید یک اصل بدیهی را رعایت نکرده بود. تغییر در نظام‌های آموزشی همواره با برگزاری دوره‌های آزمایشی یک ساله یا چند ساله به صورت محدود در یک یا چند مرکز آموزشی انجام می‌شود تا کاستی‌های احتمالی طرح، بر طرف شده و عملکرد و نتایج آن مورد سنجش قرار گیرد.

اجرای طرح جدید از میانه سال، باعث سرگردانی برخی طلبه‌ها شد و حتی مراجعه آن‌ها به مرکز مدیریت، چندان سودمند نبود؛ چرا که هنوز دست‌اندرکاران طرح، تبصره‌ها و جزئیات کامل آن را برنامه‌ریزی نکرده بودند و آینده‌ای نزدیک را برای مشخص شدن جزئیات وعده می‌کردند و هم زمان با اجرای طرح، کاستی و تبصره‌های مورد نیاز، تصویب و ابلاغ می‌شد.

از سویی، برگزاری امتحانات متمرکز میان سال، آن هم در کمتر از یک ماه مانده به تاریخ برگزاری این امتحانات، سردرگمی طلبه‌ها را بیشتر کرد. از سوی دیگر برنامه‌ریزی برای امتحاناتی که به جای پنج ماه، در کمتر از یک ماه دیگر برگزار می‌شد، خود دشواری دیگری بود. اجرای ناگهانی طرح، بدون توجیه طلبه‌ها و استادان، واکنش‌هایی را به وجود آورد، ولی پس از برگزاری امتحانات خردادماه، مخاطبان طرح خود را با نظام جدید آموزشی هماهنگ کردند و فحوای کلی طرح که تقسیم حجم درس‌ها و امتحانات به دو نیم سال و تاکید بر نقش استادان و حضور طلبه‌های سطح عالی در کلاس‌های تحت نظارت مرکز مدیریت بود، رضایت‌ها و امیدواری‌هایی را برانگیخت. ولی این آرامش چندان طول نکشید و اطلاعیه بیست و یکم شهریور امسال تارنمای معاونت آموزش مرکز مدیریت، شرایط جدید طرح ساماندهی دروس سطوح عالی را برای طلبه‌های حوزه علمیه اعلام کرد و به فاصله گذشت یک نیم سال تحصیلی، این نوبه نو شدن ادامه یافت.

در این اطلاعیه اعلام شده بود:«افزون بر دروس فقه و اصول در پایه‌های هفت تا ده، درس تفسیر پایه‌های هفت و هشت نیز در طرح ساماندهی، اجرایی خواهد شد و نمره قبولی طلبه‌ها در این دروس با حضور در کلاس، دوازده و در صورت غیبت، نمره قبولی آن‌ها، شانزده لحاظ می‌شود».

بر اساس طرح مصوب جدید ساماندهی محدوده‌های درسی فقه و اصول در پایه‌های هفت تا ده ( رسائل، مکاسب، و کفایتین )، طلبه‌های جدیدالورود به این پایه‌ها ( کسانی که تا کنون در هیچ یک از مواد درسی فقه و اصول این پایه‌ها شرکت نکرده و امتحان نداده‌اند یا امتحان داده و نمره قبولی را نگرفته‌اند ) لازم است تمامی بخش‌های تعریف شده این کتاب‌ها را منطبق با جدولی که در این اطلاعیه آمده، گذرانده و با حضور فعال در این دروس و درس تفسیر پایه‌های هفت و هشت، در امتحانات نیم سال شرکت کنند. در این طرح آمده است: « مشکل عدم اتمام محدوده‌های درسی در هر سال تحصیلی برطرف شده و طلبه‌ها و محصلین پایه های هفت تا ده می‌توانند بخش‌های کتب فقه و اصول مذکور را متناسب با استعداد و توان خود از مدت چهار تا شش سال بگذرانند».

اصلاح نظام آموزشی حوزه، آن هم تنها یک نیم سال پس از اصلاح پیشین، موجب سردرگمی بیشتر طلبه‌ها و کارمندان مرکز مدیریت در پاسخ گویی به مراجعان شد. جالب آنکه پس از اجرای طرح در شهریور ماه، جزئیات بیشتر آن به آینده موکول شد، چنانکه در پایان این اطلاعیه آمده بود:«ضمناً، بقیه شرایط و جزئیات، متعاقباً از طریق سایت معاونت آموزش اطلاع رسانی خواهد شد» و پاسخ گویی به مراجعات موردی طلبه‌ها تا آذرماه و اعلام برگزاری امتحانات نواقصی طلبه های سطح عالی ادامه یافت.

سخن گفتن از تغییر در نظام آموزشی حوزه سال‌ها است که سکه رایج همه گعده‌های طلبگی شده است. برخی بازگشت به گذشته را انتظار می‌کشند و برخی با نارضایتی از وضعیت موجود، انتظار تغییر اساسی‌تری دارند. این هر دو نظر، میان مراجع عظام ، استادان و فضلای حوزه علمیه و طلبه‌ها و محصلان حوزه‌ها طرفدارانی دارد. سخن از نحوه این تغییرات یا ضرورت داشتن یا ضرورت نداشتن انجام تغییرات در نظام آموزشی حوزه های علمیه، مجالی دیگر را می‌طلبد، ولی در این مختصر، نحوه اجرای چنین تغییراتی مورد نظر قرار گرفته است.

برای مثال، دوگانگی موجود در ارزیابی امتحانات که دو نمره دوازده و شانزده برای گروه حاضر در کلاس‌ها و گروه غیرحضوری در نظر گرفته شده است، آیا اهداف برنامه‌ریزان را تأمین خواهد کرد؟ آیا اجبار کردن به حضور در برخی کلاس‌های جنبی-با فرض اینکه لازم است هر طلبه دو ساعت در روز را صرف حضور در درس‌های اصلی فقه و اصول و دو ساعت را به مباحثه این دروس اختصاص دهد- زمانی را برای رسیدگی به خانواده، فعالیت نیمه وقت برای تأمین معاش زندگی یک طلبه جوان، تبلیغ و... باقی خواهد گذاشت؟ آیا برنامه‌ریزانٰ شرایط خانوادگی و اقتصادی طلبه‌ای را در نظر گرفته‌اند که از هجده سالگی وارد حوزه شده و اکنون برای آغاز تحصیلات در دوره سطح به سن ازدواج رسیده است؟

فارغ از پاسخ گویی به این پرسش‌ها، اجرای شتاب‌زده اصلاحیه‌ها بدون هرگونه اجرای آزمایشی و بدون دقت‌های جزئی مورد نیاز، ممکن است اعتماد استادان و طلبه‌ها را به کارایی این طرح‌ها کاهش دهد. به راستی چه ضرورتی وجود دارد که اجرای طرح جدید از میانه سال تحصیلی انجام شود و وقت و انرژی برنامه‌ریزان را به جای کامل کردن طرح، به پاسخ گویی درباره جزئیات و تبصره‌های پیش آمده مشغول کند؟ چه لزومی دارد طرحی که هنوز جزئیات و شرایط آن به دقت و با مطالعه مشخص نشده است، ابلاغ و اجرایی شود و هنگام اجرا، کاستی آن برطرف شود؟ آیا نوبه نو شدن نیم سال به نیم سال نظام آموزشی حوزه‌های علمیه، این گمان را به ذهن متبادر نخواهد کرد که طرح جدید پیشین، با شتاب و بدون مطالعات و تحقیقات لازم ، برنامه‌ریزی شده بود؟ حاشیه، آماده بازتاب پاسخ مسئولان محترم و برنامه‌ریزان و اصلاح گران محترم نظام آموزشی جدید در شماره آینده است./971/پ201/ن