باید مبانی و پایه های پژوهش دقیق باشد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همواره حوزه های علمیه شیعه پیشگام پژوهش های علمی و دینی بوده اند. رسالت عالمان است که به اقتضای هر دوره ای و متناسب با موضوعات مطرح با بهره گیری از منابع غنی اسلامی، در صدد پاسخ به مشکلات علمی و عملی جامعه اسلامی بر آیند. بدون شک آشنایی با روش های دقیق و کارآ در این زمینه به طلاب کمک خواهد کرد. بنا داریم در سلسله گفت و گو هایی با حجت الاسلام سید محمد رضا موسوی نسب عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) و استاد روش تحقیق حوزه، مشکلات پیش روی پژوهش طلاب را بررسی کرده و زمینه آشنایی این عزیزان با روش های کاربردی در تحقیق را فراهم سازیم.

رسا - پیشینه تحقیق و پژوهش در حوزه را چگونه ارزیابی می کنید؟

تاریخ حوزه های علمیه ما بر اساس دین پژوهی، دین شناسی، دین گستری و دین عملی نهاده شده است. هر شخصیتی که وارد حوزه علمیه شیعی می شده، هدفش این بوده که دین را بشناسد، به دین عمل کند و دین را ترویج دهد. عالی ترین مقامی که در حوزه های علمیه مطرح بوده است؛ این بوده که در دین پژوهش کنند و چرخ حرکت علمی، دینی را به حرکت در آورده و بر دانش حوزوی و دینی بیافزاید. محصولاتی که در پس سالیان طولانی تأسیس حوزه های علمی وجود دارد، در مباحث مختلف فقه، اصول، عرفان، اخلاق، تفسیر و تاریخ مخصوصا در گذشته تاریخ حوزه ها و در رشته های پزشکی، طب قدیم، هیأت، ریاضیات و ادبیات عربی و فارسی این است که طلبه ها و حوزویان در همه این ها کار کرده و پیشرفت های خیلی زیادی هم در زمان خودشان به وجود آورده بودند.

پس تاریخ حوزه های ما هیچ گاه از پژوهش خالی نبوده است. در حوزه فقه، هر مسئله و موضوع فقهی که به آن مراجعه می کنید و نگاه می کنید، یک مسئله پژوهشی بوده است؛ مثلا در بحث طهارت و صلات، این همه دقت، ریزه کاری، تحقیق، تجزیه و توصیف، همه نشان دهنده جایگاه پژوهش در حوزه های ما است. علما و بزرگان ما به ویژه مراجع ما، وقتی بر کرسی افتا می نشینند، حاصل یک پژوهش عمیق و دقیقی را در حوزه فقهی ارائه می دهند.

رسا - جایگاه موضوعات مختلف علمی در حوزه چگونه است؟

امروز مفاد مباحث اصول ما،  عمیق ترین مباحث دانش پایه (من نمی دانم این تعبیر درست است یا نه) هرمنوتیک دنیاست. مثلا مباحث الفاظ، بحث های بسیار دقیقی است که به تازگی بعضی متکلمین در غرب به دنبال توسعه این هستند. فضای حوزه های هم علمیه، فضای پژوهش و تحقیق بوده است. البته افت و خیزهایی به جهاتی داشته است. گاهی در بعضی بخش ها و موضوعات قوی تر بوده؛ مثلا در بحث فقه تا حدودی خوب کار کرده بودند؛ پژوهش های علمای ما در اصول خوب بوده است. متأسفانه بعدها تحقیق در بعضی بخش ها ضعیف شد. بعضی از بخش های فقه که حوزه به آن می پرداخت، کاملا غریب شد. اصلا هیأت و طب، حتی ریاضیات در یک دوره ای کاملا از فضای حوزه ها خارج شد. مخصوصا با ورود دانشگاه های جدید و نوین به عرصه جامعه، حوزه این رسالت را بر دوش دانشگاهیان و دانشجویان قرار داد و خودش از این دانش ها تا حدودی محروم شد. البته توسعه و گسترش علم هم، این را اقتضا می کرد که این تخصصی شدن حوزه ها به وجود بیاید.

رسا - آیا در این عرصه موفق بوده ایم؟

با سابقه ای که دنیا نزدیک به صد و هفتاد سال در عرصه پژوهش های علمی دارد، این نهادهای نوپایه در حوزه با نهایتا بیست و پنج سال سابقه، نمی تواند با آنها رقابت کند؛ ولی حرکت های خیلی خوبی آغاز شده و امیدواریم رو به رشد و تعالی باشد.

رسا - بنابراین شما این تخصصی شدن را ادامه کار قبلی نمی دانید که فرمودید نوپا؟

به صورت تخصصی و با نگاه های علمی و روش مند، تقریبا بسیاری از نظم ها و ساختارها را مدیون دانش نوین هستیم. در طول تاریخ، تربیت به معنای خاص خودش در هر جامعه ای وجود دارد؛ اما در قالب و ساختار خاصی که در دنیا ارائه شد، از این جهت نوپا است. پس فی الجمله این را می پذیریم که آن چه ما به عنوان علوم تربیتی مشاهده می کنیم، به این صورتِ مدوّن، تاکنون ارائه نشده بود.

البته بحث اخلاق همیشه در حوزه بوده؛ اما هیچ گاه به صورت تخصصی روی آن کار نکردیم که بخواهیم طلبه متخلّقی را از نظر علمی و عملی تربیت کنیم. مباحث اخلاقی در حوزه ها معمولا به صورت یکی دو کتاب اخلاقی مثل معراج السعاده، عنوان درسی حوزه ها بوده یا کتاب های آداب، اعمال و امثال اینها که کتاب درسی بوده، اما به صورت نهادی که به طور مستقل به بحث اخلاق از جهت علمی و دینی(این علمی و دینی که می گویم هدف دارم) بپردازد، نبوده است. از این جهت ما می گوییم نوپا. والا این ها به طور ضمنی در حوزه های علمیه صورت می پذیرفته است.

رسا - نقطه تلاقی ما با روش های جدید کجاست؟

سؤالات اساسی در این زمینه باید پاسخ داده شود. آیا علوم انسانی اسلامی داریم؟ نداریم؟ تفاوتشان با علوم انسانی مطلق چیست؟ چه چیزی اسلامی اش می کند؟ موضوعات؟ مفروضات؟ مبانی؟ روش ها؟ هدف ها؟ دوازده نظر در این جا وجود دارد که هر کدام جای بحث جداگانه دارند.

رسا - روش های امروزی چه ویژگی ای دارند؟

پس از آن که در دنیا بعد رنسانس تحولاتی به وجود آمد و نیز در این روش ها و روش های میدانی و استفاده از ابزارهای جدید برای پژوهش، جریان تحقیق عوض شد. در اصطلاحات امروز روش علمی به روشی گفته می شود که مبتنی بر یک ساختار و یک جریان غالباً تجربه ای و مشاهده ای باشد. هر چند روش های اسنادی کیفی و کتابخانه ای هم جای خودش را دارد و دوباره دارد احیا می شود و به روش های عقلی هم شدیدا توجه می شود. روش ها خیلی گسترده شده اند.

رسا - تحقیق چیست؟

تحقیق یک جریان، فرآیند و حرکت منظمی است که ما وقتی با یک مسئله با یک موضوع یا مشکلی مواجه می شویم، می توانیم آن را حل کنیم. بعد از مواجه شدن با مشکل، بدیهی است که ما به دنبال جمع آوری اطلاعات برویم، موضوع را خوب می فهمیم، می شناسیم، تجزیه و تحلیلش می کنیم، متناسب با ریز موضوعاتی که در رابطه با مسئله به وجود آمده اطلاعات جمع می کنیم. این اطلاعات گاهی از دل گزاره های دینی است، گاهی محتوای کتاب هاست و یا از جامعه و میدان است.

رسا - از چه نوع روش هایی استفاده می شود؟

کار مهمی که پژوهشگر انجام می دهد این گزاره ها و اطلاعات به دست آمده را باز هم در میدان یا جامعه و... با روش های مختلف پرسشنامه، مشاهده و مصاحبه و داده هایی به دست می آید، به تجزیه و پردازش اطلاعات می پردازد. البته متناسب با هر رشته و هر موضوع و مسئله ای نوع پردازش ما خیلی متفاوت می شود.

از این جهت هم حوزه و حوزویان باید با روش های جدید به صورت دقیق و علمی آشنا شوند و یکی از بحث های خیلی ضروری برای کسانی که می خواهند کار علمی انجام دهند، همین آشنایی با انواع و اقسام روش هاست و نباید اکتفا به روش های سنتی خودمان کرده و در این زمینه کار را یک مقداری توسعه بدهیم.

ما در علوم انسانی نزدیک به ده، دوازده نوع پردازش داریم. در حوزه علوم تجربی ترکیب های متعددی داریم؛ کار مهم پژوهشگر همین جا است که حالا که من این همه اطلاعات جمع کردم، چطوری این ها را پردازش کنم که من را به پاسخ سؤالاتم برساند؟ ماهیت پژوهش این مواجهه با سؤال است.

رسا - در این زمینه چه ضعف هایی پیش روی محقق است؟

یک اشکال که ما در فضاهای علمی داریم؛ این است که ما موضوع تحقیق مان و سوال پژوهش مان یک مقداری ضعیف است. وقتی تجزیه و تحلیل می کنیم، از دل این تجزیه و تحلیل ها ما باید پاسخ سوال مان را و پاسخ مشکل مان را دریابیم و ارائه دهیم. که اگر روند و مسیر، دقیق، علمی و حساب شده باشد؛ ما می توانیم پاسخ های محکمی ارائه دهیم.

رسا - در این صورت ممکن است تحلیل های متفاوتی به وجود بیاید؟

 بدیهی است که در حوزه علوم انسانی ما نمی توانیم همیشه  برای یک پرسش، پاسخ واحدی انتظار داشته باشیم. در کارهایی علمی که انجام می شود؛ به جهت این که روش ها، روش های دقیقی اند، گاهی ریاضی و آماری اند؛ لذا می گویند نتیجه این تحقیق باید قابل تکرار و پیش بینی باشد؛ البته گاهی ممکن است ما به جواب واحد هم برسیم. اما در بعضی تحقیقاتی که در علوم انسانی انجام می شود، به دلیل تفاوت فهم ها و دخالت برداشت ها ما همیشه یک جواب واحدی نداریم و این چیز بدی نیست.

رسا - روح پژوهش چیست؟

 باید مبانی و پایه های کار و پژوهش دقیق باشد که نتایج هم، نتایج درستی از کار در بیاید. این واقعیت و روح هر پژوهشی است. حالا بسته به هدف، نوع، موضوع، سوال و روشی که اتخاذ و انتخاب می شود خیلی می تواند متفاوت باشد که در طراحی تحقیق به آن می پردازند. 

رسا - بحث روش شناسی چه جایگاهی داشته است؟

این طور نبوده است که حوزه های علمیه با توجه به دانش و آموزه های خودش روش مند نبوده باشد. اتفاقا حوزه علمیه از روش بسیار محکم و مستحکمی در فقاهت به معنای روش اجتهاد برخورددار بوده و هست و امروزه هم به عنوان یکی از روش های مهم قابل بررسی و دقت است. مثلا روش های متعددی که در تفسیر وجود دارد؛ اینها روش های علمی و دقیق هستند. در لغت شناسی و در کتابشناسی، روش

های ما در پژوهش های کتابخانه ای، اسنادی و تاریخ، سابقه طولانی داشته و حوزه ها هم پیشرو بوده اند. هر چند ممکن است ما این ها را قبلا مدوّن نکرده باشیم؛ اما سینه به سینه از طریق اساتید به دانش پژوهان و طلاب منتقل می شده و روش مند عمل می کردند؛ منتها تدوین شده نبود.

976/401/ر