مبانی کلامی و شاخصه‌های حکومت امام علی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «مبانی کلامی و شاخصه‌های حکومت حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)» پژوهشی از «عباس شیرود علیخان» به بررسی ضرورت و مشروعیت حکومت و عدالت و دشمن شناسی و مردم گرایی از دیدگاه حضرت علی (ع) اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
این رساله در سه بخش؛ مفاهیم و کلیات، مبانی و شاخصه‌های حکومت حضرت علی (ع) به بحث و بررسی پرداخته است که در بخش مبانی به بحث از ضرورت و مشروعیت حکومت از دیدگاه حضرت علی (ع) و در بخش شاخصه، به بحث از عدالت و دشمن شناسی و مردم گرایی مباحثی ارائه شده است. در بحث از ضرورت حکومت دو جهت اساسی از دیدگاه حضرت (ع) مورد بررسی قرار گرفته است که آن عبارت است از؛ اول اینکه ضرورت حکومت برای تأمین معاش و برای تأمین حق آزادی است دوم اینکه ضرورت حکومت به دست صالحان است تا اینکه در سایه آن حکومت، انسان به سعادت و کمال برسد.
مشروعیت حکومت اسلامی عمدتاً در قالب دو نظریه انتصاب و انتخاب است. مشروعیت از دیدگاه حضرت (ع) مشروعیت الهی و انتصابی است که طی مقدماتی در این رساله بحث شده است که آن مقدمات عبارت است از: حق حاکمیت حق اختصاصی خداوند است و اجازه چنین حق حاکمیتی از طرف خداوند به افراد مشخصی داده شده است. حق حاکمیت در خصوص حضرت (ع) توسط آیه و حدیث ولایت اثبات می‌شود. نقطه مقابل مشروعیت الهی و انتصابی حکومت حضرت (ع)، غصب قرار دارد.
هرگز مشروعیت چنین حکومتی با مقبولیت مردم به دست نخواهد آمد زیرا مقبولیت مردم در چنین حکومتی فقط جنبه حمایتی و پشتیبانی دارد و اینکه مقبولیت در چنین حکومتی، قابل برگشت نیست یعنی مردم نمی‌توانند در هر زمانی از این مقبولیت دست بکشند بلکه فقط در مواقعی که حاکم شرایط رهبری خود را از دست داده باشد، عدم مقبولیت مردم از حکومت کارساز خواهد بود. مطلب دیگری که در ادامه بحث از مشروعیت حکومت به آن پرداخته شده این است که در هر حکومتی با دو نوع عقلانیت روبرو هستیم.
اول: عقلانیت فطری که عقلانیت ناب، خالص و دور از اوهام و امیال سرکش نفسانی می‌باشد، دوم: عقلانیت تجربی که عقلانیت معاش و زندگی و اکتساب و تجربه است. عقلانیت فطری در دین یکی از منابع اثباتی دین است و هیچ گونه تعارضی با دین ندارد بلکه عقلانیت تجربی که عقلانیت فنی و ابزاری است نمی‌تواند منبع اثباتی دین و حکومت دینی باشد و لذا تصور می‌شود با آن در تعارض و ناسازگاری است. اما در بخش شاخصه، مهم‌ترین شاخصه حکومت حضرت(ع) عدالت محوری است.
در عدالت محوری حضرت(ع)، به همه ابعاد آن یعنی به عدالت فردی و عدالت اجتماعی پرداخته شده است و در عدالت اجتماعی نیز همه ابعاد آن یعنی عدالت اقتصادی، عدالت سیاسی و عدالت قضایی مورد توجه قرار گرفته است. مهم‌ترین عامل در برقراری عدالت کامله و همه جانبه حضرت(ع)، توجه عمیق و دقیق ایشان به عدالت فردی و شایستگی فردی است که دنیای امروز، کمتر به این بعد از عدالت توجه دارد در حالی که تنها عامل برقراری عدالت دقیق و صحیح، توجه به عدالت فردی در افراد است. از دیگر شاخصه‌های حکومت حضرت(ع)، مسأله شناخت دشمن و دشمن شناسی است.
در هر حکومتی، با دو نوع دشمن داخلی و خارجی روبرو هستیم که خطرات دشمن داخلی به مراتب از دشمن خارجی بیشتر است. حضرت(ع) در طول دوران زمامداری خود عمدتاً با چهار گروه از مخالفین یعنی قاعدین، ناکثین، قاسطین و مارقین روبرو شدند که همه آن‌ها از نوع دشمن داخلی بودند. در نگاه حضرت(ع)، اصلاح اوضاع دشمن داخلی، از دشمن خارجی به مراتب دارای اهمیت بیشتری است و این بدان جهت است که غفلت از دشمن داخلی، راه نفوذ دشمن خارجی را فراهم می‌کند.
حضرت(ع) در خصوص رویارویی با دشمن، سه مرحله گفتگو، مدارا و قاطعیت و جنگ مسلحانه را راه روبرو شدن با دشمن می‌دانستند زیرا چه بسا دشمنی که امید اصلاح با گفتگو یا با مدارا را داشته باشد، در برخورد قاطعانه، این فرصت از او گرفته خواهد شد و چه بسا، گفتگو و مدارای بیش از حد با دشمن هم موجب عدم امنیت و سستی حکومت خواهد شد. از دیگر شاخصه‌های حکومت حضرت(ع) مردم گرایی است که در آن از دو جهت، جایگاه مردم در حکومت حضرت(ع) نوع نگاه حضرت(ع) به مردم و مردم گرایی است.
مبانی کلامی حکومت
مراد از مبانی حکومت، آن دسته از اموری است که در یک حکومت به عنوان پایه و اساس حکومت محسوب می‌شود به طوری که وجود و عدم آن، تأثیرات بنیانی در حکومت می‌گذارد و مراد از مبانی کلامی حکومت، آن دسته از اموری است که یک حکومت مبتنی بر آن‌ها است. از باب مثال، ضرورت حکومت که یکی از مسائل اساسی حکومت است در آن دارای مباحثی است که به لحاظ مبنای کلامی باید مورد بررسی قرار گیرد مثل اصل اجتماعی بودن انسان یا ضرورت قانون برای جلوگیری از هرج و مرج یا وجود طبیعت مستخدم در انسان.
ضرورت حکومت از دیدگاه امام علی
در سخنان حضرت (ع) بر ضرورت حکومت تاکید شده است تا آنجا که اگر زمامدار صالح و نیکوکار پیدا نشود و امر جامعه دایر مدار این باشد که یا زمامداری ناصالح عهده دار تدبیر نظام جامعه گردد؛ یا نظام سیاسی بر جامعه حکم‌فرما نباشد و جامعه به دست افراد ناصالح به هرج و مرج سپرده شود، فرض نخست رجحان دارد چنان که حضرت (ع) می‌فرمایند: وجود حاکم ظالم بیدادگر از فتنه و ناامنی مستمر بهتر است.
شاخصه‌های حکومت امام علی
1ـ عدالت:
عدالتی که در این فصل به عنوان شاخصه حکومت حضرت علی (ع) مورد بحث و بررسی است، عدالت اجتماعی است. حضرت (ع) در تعریف عدالت چنین می‌فرمایند: به درستی که عدل ترازوی خدا است، آن چنان ترازویی که میان خلق گذاشته و آن را برای برپاداشتن حق نصب کرده است پس مخالفت مکن با خدا در ترازوی او و برابری نکن با او در پادشاهی او.
2ـ دشمن شناسی:
به طور کلی در هر حکومتی، حاکم با دو نوع مخالفت یا دشمن روبرو است؛ یکی دشمن خارجی و دوم دشمن داخلی است که از این دو نوع دشمن، پیچیدگی شناخت دشمن داخلی به مراتب از دشمن خارجی بیشتر است. به طوری که این پیچیدگی دشمن داخلی را از توجه حضرت (ع) در حکومتشان به دشمن داخلی فهمیده می‌شود و اساساً سر منشأ دشمنی‌های دشمنان خارجی بیشتر از مخالفت و دشمنی‌های داخلی است.
3ـ مردم گرایی:
توجه به مردم در حکومت حضرت (ع) از دو منظر قابل بحث و بررسی است، اول اینکه اساساً مردم در حکومت حضرت (ع) چه جایگاهی دارند؛ دوم اینکه نگاه حضرت (ع) به مردم و مردم گرایی چگونه است. توجه به مردم گرایی در حکومت حضرت (ع) از نوع مردم گرایی همراه با عمل گرایی است که در آن مستقیماً و بدون واسطه به مردم نظر دارد.
نتیجه گیری:
در این رساله سعی شده است بر اساس منبع عظیم کلام علوی با نگاه نظریه پردازانه به حکومت پرداخته شود تا از این طریق زوایا و جهات حکومت، مورد بررسی قرار گیرد. ان شاءالله دیگران هم در ابعاد دیگر از نیازهای جامعه با استفاده از منبع سرشار یعنی نهج البلاغه بتوانند با نگاه نظریه پردازانه به این گونه مباحث بپردازند.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «مبانی کلامی و شاخصه‌های حکومت حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)» پژوهش پایانی «عباس شیرود علیخان»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم است که در سال 1387 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام دکتر عسکر دیرباز» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام علی ربانی گلپایگانی» است. /9193/ت301/ی