عاشورا و هنر هزار و چهار صد ساله

بی‌شک درک ابعاد نهضت عاشورا نه امروز بلکه در همیشه تاریخ و حیات انسان، برای عقل ناقص بشری ممکن نیست. تنها کافی است نگاهی به ابعاد تأثیر نهضت عاشورا در حوزه‌های مختلف بیندازیم تا عظمت این حرکت را درک کنیم.

هنوز چندی از قیام و شهادت امام حسین‌(ع) نگذشته بود که تأثیرات سیاسی و اجتماعی آن در قالب قیام‌های انتقام خود را نشان داد. از سویی امام به عنوان پیشوای دینی و شرعی مسلمانان با حرکت جاودانه خود مهم‌ترین مبانی اجتماعی و فرهنگی امر به معروف و نهی از منکر را که به تصریح قرآن کریم از خصایص اصلی امت مسلمانان است، تبین کرد و خود الگوی جامع و کامل این مسأله است.

از جمله تأثیرات قیام عاشورا تأثیر در حوزه هنر است. هنر آیینی بیش و پیش از همه چیز رنگ و بوی نهضت حسینی را دارد و در تاریخ هزار و چهارصد ساله پس از قیام عاشورا هنرمندان همواره ارادات خود را به آستان شهید کربلا عرضه داشته‌اند.

در این مقاله می‌کوشیم نگاهی کوتاه داشته باشیم به آن‌چه در این هزار و چهار صد سال بر هنر عاشورایی گذشته است و انواع قالب‌های هنر عاشورایی را مورد مداقه و بررسی قرار می‌دهیم. البته ناگفته پیداست که بررسی همه ابعاد هنر عاشورایی و همه قوالب آن، مجالی بسیار بسیار بیشتر از این وجیزه مختصر می‌طلبد و نگارنده امیدوار است که این تحقیق از سوی دیگران انجام گیرد.

تعزیه

عاشورایی‌ترین هنر را در زمینه معارف نهضت حسینی باید تعزیه بدانیم؛ زیرا که این قالب هنری تنها درباره حادثه عاشوراست و در موارد مشابه تاریخی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. از سوی دیگر تعزیه تنها نمایش نیست، بلکه همزمان شعر و مداحی و خطابه را نیز در خود دارد.

تعزیه مجموعه‌ای از هنرهاست که در دوران حکومت قاجاریه مورد توجه سلاطین قاجار واقع شد و هر ساله در تکیه دولت، مراسم تعزیه در حضور شاه قاجار انجام می‌شده است.‌(رک: تاریخ تعزیه در ایران)

این هنر که در دوره سلطنت رضاشاه ممنوع شد، پس از کنار رفتن او از قدرت، دوباره رونق گرفت و مورد توجه مردم واقع شد و امروزه نیز از جمله هنرهای فاخر در یاد و ذکر عاشوراست.

تعزیه بر خلاف هنرهای دیگر فاقد انواع و اقسام است و در واقع انواع آن را بر حسب نام شهدای کربلا تقسیم بندی کرده‌اند که این نوع نگرش به یک مقوله هنری هم خود قابل تحقیق و بررسی است. به هر حال باید تعزیه را یک هنر ناب عاشورایی بدانیم که همه مؤلفه‌های ساختاری آن مبتنی بر واقعه عاشوراست.

خطابه و سخنرانی

دیگر هنری که بیش از هر چیزی وامدار عاشوراست، هنر خطابه و سخنرانی است. البته خطابه در اشکال دیگری نظیر خطبه جمعه و... هم مرسوم و از سنت‌ها است؛ اما شکی نیست که خطابه در رثای امام حسین‌(ع) و ذکر حادثه کربلا تفاوت اساسی با دیگر خطابه‌ها دارد.

این تفاوت هم به جنبه قدسی و معنوی فوق العاده آن است؛ همان‌طور که مورد تأکید علمایی نظیر مرحوم میرزای نائینی و آیت الله بهجت نیز قرار گرفته است(رک: در محضر بهجت) و هم به این جهت که منبر عاشورایی بیش از سایر منابر مخاطب دارد و این مطلب که از مؤلفه‌های اساسی خطابه و سخنرانی است، در این زمینه هم اثرگذار است.

این مسأله سالیانی است که مورد توجه زعما و علمای شیعه قرار گرفته است. اهمیت منبر حسینی باعث شده است که هم از سویی سوء استفاده از این منابر بسیار شود، به طوری که در جریان انقلاب اسلامی رژیم پهلوی به فکر مصادره منابر به نفع خود افتاده بود(رک: نهضت امام خمینی، جلد اول، صفحه‌253) و در خاطرات مستر همفر انگلیسی نیز این مطلب تأکید شده است(رک: خاطرات مستر همفر) و هم از سویی بزرگان مذهب شیعه در صدد اصلاح انحرافات در این زمینه برآیند.

امام خمینی‌(ره) در این باره بسیار حساس بوده و نقل شده است که وقتی در بیت ایشان مجلس روضه‌خوانی برقرار بوده است، سخنران را به طرح مسایل روز که مبتلا به مسلمین است تشویق می‌کرده‌اند.‌(رک: پا به پای آفتاب، جلد دوم، صفحه 67) نیز باید از استاد شهید مطهری یاد کنیم که در مقابل تحریفات عاشورا ایستادگی کرده و کتاب گران‌قدر حماسه حسینی را از خود به یادگار گذاشته است.

مداحی

مداحی هم از هنرهایی است که در واقع، زاده نهضت عاشوراست. اگر چه این سنت از سنت‌های اصیل اسلامی است، لکن با وقوع نهضت عاشورا این هنر نیز نضج و تکامل یافت.

مداحی به دلیل این‌که مستقیم با خیل مردم تماس دارد، جنبه‌های والای هنری‌اش نادیده گرفته می‌شود؛ در حالی که این هنر با داشتن تاریخ مستمر هزار و چند صد ساله خود، بیش از هر هنری در گردونه تکامل رفته و اکنون به قوام و ساختاری منحصر به فرد دست یافته است. به طوری که بعضی محققان از محققان موسیقی به تالیف و تدوین کتبی در باب ردیف‌های مداحی پرداخته‌اند.‌(رک: ضمیمه ادب و هنر روزنامه اطلاعات، 14/8/1392)

البته باید توجه داشت، همان خطراتی که منبر و خطابه را تهدید می‌کند، مداحی را نیز تهدید می‌کند و نباید از این مسأله غافل بود. همان‌طور که دغدغه همیشگی زعمای مذهب شیعه اصلاح این قبیل انحرافات بوده که متأسفانه در طول تاریخ موجب پیدایش مذاهب انحرافی در شیعه هم شده است.(رک: الملل و النحل، فصل غلات شیعه)

شعر عاشورایی

شعر عاشورایی که این روزها بیش از پیش مورد توجه واقع شده است، قدمتی به تاریخ عاشورا دارد. مرثیه سرایان اهل بیت(ع) از همان روز ستم به اهل بیت(ع)، به ذکر اشعاری در مدح ایشان پرداختند و این سنت تا به امروز ادامه دارد. شعر عاشورایی در تعزیه و مداحی مورد استفاده قرار می گیرد و امروزه نیز علاوه بر این‌ها در هنرهای دیگر نظیر سینما و... نیز استفاده می‌شود.

در کنار اشعار اصیلی که به نهضت عاشورا می‌پردازد، نوعی شعر حماسی نیز با عنوان "بحر طویل " نیز شکل گرفته است که در ترکیبی از تخیل و حماسه به ذکر موضوعات حماسی آیینی می‌پردازد. از جمله این نوع اشعار باید از حمله حیدری اثر طبع "باذل مشهدی" نام ببریم.

شاید بتوان گفت که قالب حماسی و نیز قالب قصیده مناسب‌ترین قالب‌ها برای سرودن شعر آیینی هستند؛ اما وجود برخی تفاسیر از غزل‌های حافظ شیرازی که مبین معنایی عاشورایی است، نشان می دهد که قوالب دیگر هم ظرفیت سرودن اشعار آیینی را دارا هستند؛ هر چند معلوم نیست به چه دلیلی مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند.(رک: حافظ نامه، جلد اول)

نقاشی عاشورایی

نقاشی عاشورایی که اوج آن را در تابلوی "ظهر عاشورا" اثر استاد فرشچیان می‌بینیم، کمتر از سایر هنرها سابقه دارد. دلیل این امر شاید موضع منفی فقهای شیعه نسبت به نقاشی بوده است. اما مقارن دوران سلطنت قاجاریه که هنرهای دیگر رشد کرد، نقاشی هم بیش از پیش مورد توجه هنرمندان واقع شد.(رک: زندگانی استاد کمال الملک) از این رو نقاشی آیینی به طور کلی و نقاشی عاشورایی به خصوص رواج یافت و آثار ماندگاری در این زمینه خلق شد.

تقریبا تمامی قوالب نقاشی پذیرای نقاشی عاشورایی شدند و میراث نقاشی اسلامی مشحون از سبک‌های مختلف نقاشی در این زمینه است.‌ از جمله عواملی که نقاشی عاشورایی را بیش از پیش مورد توجه نقاشان قرار داد، سنت نقالی بوده است که زمانی برای شاهنامه‌خوانی مورد استفاده بوده و با امعان نظر هنرمندان در نقل تواریخ عاشورا هم استفاده شده است.

سایر هنرها

اگر چه درباره سایر هنرها نمی‌توانیم پسوند عاشورایی را به نحوی که تا‌کنون در این نوشتار ذکرش رفته استفاده کنیم، اما نباید از تأثیر عاشورا در سایر هنرها غافل بمانیم. در زیر اشاره مختصری به هنرهای متأثر از نهضت حسینی می‌کنیم.

هنر کتیبه نگاری: کتیبه نگاری که کاربردش بیش از هر چیز در اماکن مقدسه است، به نحو غیر قابل انکاری متأثر از عاشوراست. کتیبه نگاری به سبک پرچم‌های عزاداری امام حسین(ع)، مؤید این معناست. رسم الخط و نیز رنگ کتیبه‌ها و... همگی بر اساس سنت عزاداری امام حسین(ع) است.(رک: سنت عزاداری و منقبت خوانی امام حسین)

هنر ضریح سازی: اولین زیارتگاه اختصاصی شیعیان مزار مطهر امام حسین(ع) بوده است که از همان زمان شهادت امام مورد توجه شیعیان بوده و به تکریم مزار ایشان پرداخته‌اند و اولین ضریح زیارتی را هم بر مزار ایشان ساخته‌اند.(رک: تاریخ کربلا) از جمله هنرهای دیگری که کم و بیش متأثر از نهضت حسینی هستند، می‌توان به هنر تهذیب و طراحی، هنر قالی بافی، هنر طراحی لباس و... اشاره کرد.

خاتمه

این اشاره مختصر به گذشته هنر عاشورایی بود و جا دارد که در نوشتاری دیگر به بررسی هنر در عصر مدرن بپردازیم و جایگاه و کارکرد هنر عاشورایی در عصر مدرن را نیز مورد کنکاش قرار دهیم.

منابع

1- تاریخ تعزیه در ایران، انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی
2- در محضر بهجت، محمد حسین رخشاد، نشر معروف
3- نهضت امام خمینی(ره)، سید حمید روحانی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
4- خاطرات مستر همفر، انتشارات انقلاب اسلامی
5- پا به پای آفتاب، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌(ره)
6- الملل و النحل، شهرستانی، انتشارات دارالمعرفه بیروت
7- زندگانی استاد کمال الملک، نشر نی
8- حافظ نامه، بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات سروش
9- سنت عزاداری و منقبت خوانی امام حسین‌(ع)، موسسه شیعه شناسی
10- تاریخ کربلا، موسسه نشر اسلامی

هادی شاملو

/979/702/ر