به بهانه سالروز شهادت سردار جنگل، میرزا کوچک خان؛
ماهیت و هدف نهضت جنگل
خبرگزاری رسا ـ یکی از رشته‌های مهم در علوم اجتماعی و انسانی، تحلیل جنبش‌ها، نهضت‌ها و تشکل‌های اجتماعی و سیاسی است؛ چه این‌که این حوادث و جنبش‌ها خود نماد و نشانه وضعیت واقعی یک اجتماع و سیستم‌های مختلف آن از سیستم سیاسی و اجتماعی گرفته تا فرهنگی، اقتصادی و... هستند.
درآمد
یکی از رشته‌های مهم در علوم اجتماعی و انسانی تحلیل جنبش‌ها، نهضت‌ها و تشکل‌های اجتماعی و سیاسی است؛ چه این‌که این حوادث و جنبش‌ها خود نماد و نشانه وضعیت واقعی یک اجتماع و سیستم‌های مختلف آن از سیستم سیاسی و اجتماعی گرفته تا فرهنگی، اقتصادی و... هستند.
در پزشکی بهترین راه تشخیص وضعیت یک بیمار، توجه به علایم و نشانه‌های بالینی یک بیمار است که هر کدام نشان از وضعیت کلی حاکم بر بدن بیمار است. اجتماعات بشری هم مانند بدن انسان هستند که همه اجزای آن در یک کل واحد در حال تکاپویی رو به جلو هستند. این کل درد‌های درونی خود را توسط نشانه‌های بالینی نشان می‌دهد.
تب در یک بدن نشانه ورود مهاجمی به این سیستم است و تب چون نشانه‌ای از یک پیکار تمام عیار در داخل بدن، نمود خارجی آن است. اجتماعات بشری هم چون بدن انسان هستند. پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) در حدیثی بسیار مهم -که مرحوم شهید مرتضی مطهری آن را مبنای کتاب احیای فکر دینی قرار داده‌اند- اجتماع بشری را به بدن انسانی تشبیه می‌فرمایند که سعدی شیرازی هم به همین حدیث رسول گرامی اسلام(ص) توجه داشته است که می‌سراید:
بنی آدم اعضای یک پیــکرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضـــوها را نماند قـــرار
بنابر این انقلابات اجتماعی، مهمترین نشانه اشکالات عمیق نرم افزاری و سخت افزاری یک سیستم اجتماعی هستند.
برای مثال انقلاب اسلامی ایران که از بزرگترین انقلابات قرن بیستم به شمار می‌رود، در بستر اجتماعی صورت پذیرفت که از نبود آزادی‌ها اساسی رنج می‌برد و مذهب که جزء شاخصه‌های هویتی این اجتماع به شمار می‌رفت، در هجوم بی‌امان نوسازی‌های اجتماعی وارداتی دچار سرکوب بی‌امان می‌گشت.
این سرکوب به تجمیع نیروی اجتماعی ایرانیان مسلمان انجامید و انرژی نهفته اجتماعی خود را در بهمن ماه 1357 هجری شمسی آزاد نمود و یکی از بزرگترین انقلابات دینی را شالوده افکند.
در طول تاریخ ایران بسیار بوده حوادث و نهضت‌هایی که ریشه در همین درد‌های اجتماعی و سیاسی داشته‌اند که نهضت جنگل در اواخر قرن گذشته شمسی و در تیره‌ترین ادوار تاریخ معاصر ایران، به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی نمونه بارز این نهضت‌های اجتماعی و سیاسی است.
تحلیل نهضت‌ها
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، برای تحلیل نهضت‌های اسلامی در قرن اخیر، فاکتور‌های تحلیلی به دست می‌دهند، که به خوبی می‌توان در پرتو این شاخصه‌ها نهضت جنگل را به روشنی تحلیل نمود. استاد شهید برای تحلیل یک نهضت، شاخصه‌های تحلیلی زیر را ارائه می‌دهند:
1. ماهیت نهضت
2. هدف نهضت
3. رهبری نهضت
4. آفات نهضت
در پرتو این شاخصه‌ها می‌توانیم به خوبی با تکیه بر روایت‌های تاریخی، ماهیت اسلامی و ملی نهضت جنگل را نشان دهیم و ارج و ارزش انسان‌هایی که جان خود را در طی این نهضت از دست دادند، نشان دهیم. چه این‌که این شاخصه‌ها، به تمام زوایای یک نهضت انسانی نظر می‌دوزد و هم پوشانی کاملی نسبت به تمام ساختار و محتوای آن پیدا می‌کند که خود راه‌گشای آینده حیات اجتماعی و سیاسی یک اجتماع است.
ماهیت و هدف نهضت جنگل
استاد شهید مطهری در ابتدا به تفاوت ماهیت نهضت‌های اجتماعی می‌پردازند و می‌گویند: «وقایع و حوادث اجتماعی و تاریخی همانند پدیده‌های طبیعی احیانا از نظر ماهیت با یکدیگر اختلاف دارند.
همه نهضت‌های تاریخی را نمی‌توان از نظر ماهیت یکسان دانست. هرگز ماهیت انقلاب کبیر فرانسه و یا انقلاب اکتبر روسیه یکی نیست. تشخیص ماهیت یک نهضت از راه‌های مختلف ممکن است صورت گیرد: از راه افراد و گروه‌هایی که بار نهضت را به دوش می‌کشند، از راه علل و ریشه‌هایی که زمینه نهضت را فراهم کرده است، از راه هدف‌هایی که آن نهضت تعقیب می‌نماید و از راه شعارهایی که در آن نهضت قدرت و حیات و حرکت می‌بخشد».(ن.ک: نهضت های اسلامی در صد سال اخیر)
بنا‌براین گفته‌ها و نیز تأکیدی که استاد شهید در جای دیگر این کتاب به آن اشاره دارد، مبنی بر این‌که تمامی نهضت‌های صد سال اخیر در ایران دارای سرشتی دینی و اسلامی و آزادی خواهانه هستند، می‌توان نتیجه گرفت که نهضت جنگل به رهبری روحانی روشن‌ضمیر یعنی "میرزا کوچک جنگلی" نیز دارای چنین ماهیتی است.
تاریخ نهضت جنگل گواه این واقعیت است که تحرک میرزا کوچک خان و اعلام نهضت در فضایی صورت پذیرفت که خاک ایران در اشغال نیروهای استعماری روس و انگلیس بود و شمال ایران به صورت بسیار وحشیانه‌ای زیر چکمه روس‌های تزاری آرامش و امنیت و استقلال خود را از دست داده بود و هر روز این سرزمین شاهد ظلم این اجانب به مردم این دیار بود.
ماهیت این قیام وقتی به روشنی رخ می‌نماید که میرزا و یارانش پس از اعلام نهضت، تشکلی انقلابی با نام "هیأت اتحاد اسلام" به راه انداختند که در بیانیه خود هدف از تشکیل این هیأت و این نهضت را "اخراج نیروهای بیگانه، رفع بی عدالتی، مبارزه با خودکامگی و استبداد و برقراری دولتی مردمی" اعلام کردند. این بیانیه به خوبی ماهیت اسلامی و ملی این جنبش را نشان می‌دهد.(ن.ک: سردار جنگل)
این شاخصه ملی و دینی تا آخر این نهضت با آن همراه بود؛ چه این‌که رهبری این نهضت افکاری کاملا ملی و دینی داشت. به طوری که "ژنرال دنسترویل"، فرمانده نیروهای انگلیسی در جنگ با قوای جنگل، بعد‌ها وطن‌خواهی و عزت میرزا کوچک را ستود.(ن.ک: همان)
رهبری نهضت جنگل
رهبری یک نهضت از جمله مهمترین شاخصه‌های یک نهضت است. استاد شهید مرتضی مطهری در این رابطه می‌گوید: «هر نهضتی نیازمند به رهبر و رهبری است؛ در این جهت جای سخن نیست. یک نهضت که ماهیت اسلامی دارد و اهدافش همه اسلامی است، به وسیله چه کسانی و چه گروهی می‌تواند رهبری شود و باید رهبری شود؟
بدیهی است که به وسیله افرادی علاوه بر شرایط عمومی رهبری، واقعا اسلام شناس باشند و با اهداف و فلسفه اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و معنوی اسلام کاملا آشنا باشند و به جهان بینی اسلام، یعنی بینش و نوع دید اسلام درباره هستی و خلقت و مبدأ و خالق هستی و بینش اسلام درباره انسان و جامعه انسانی کاملا آگاه باشند.
رهبر نهضت می‌بایست ایدئولوژی اسلام را یعنی طرح اسلام را درباره این‌که انسان چگونه باید زیست نماید و چگونه باید خود و جامعه خود را بسازد و چگونه به حرکت خود ادامه دهد و با چیزها باید نبرد کند و بستیزد و خلاصه چه راهی را انتخاب کند و چگونه برود و چگونه بسازد و چگونه زیست نماید و... را درک نماید.
بدیهی است افرادی می‌توانند عهده‌دار این رهبری بشوند که در متن فرهنگ اسلامی پرورش یافته باشند و با قرآن و سنت و فقه و معارف اسلامی آشنایی کامل داشته باشند و از این رو تنها روحانیت است که می‌تواند نهضت اسلامی را رهبری کند».(ن.ک: نهضت های اسلامی در صد سال اخیر)
تمام این شرایطی که استاد شهید برای رهبر یک نهضت اسلامی بر می‌شمرند، در رهبر نهضت جنگل، میرزا کوچک خان نمود آشکاری دارد.
"یونس" مشهور به میرزا کوچک، فرزند میرزا بزرگ، در سال 1257 در محله استاد سرای شهر رشت در یک خانواده مذهبی به دنیا آمد. میرزا کوچک خان تحصیلات حوزوی و دینی خود را در شهر رشت با ورود به مدرسه علمیه حاج حسن و سپس مدرسه جامع رشت، با خواندن صرف و نحو و مقدمات فقه و اصول آغاز نمود و سپس برای ادامه تحصیلات دینی به قزوین رفت و در مدرسه صالحیه به ادامه تحصیل در علوم دینی پرداخت و سپس به تهران رفت و مدتی در مدرسه محمودیه تحصیلات خود را پی گرفت.
چنان‌چه که از این اطلاعات بر می‌آید، تربیت و تحصیلات میرزا، یکسر دینی بوده است و این خود بر ماهیت دینی نهضت جنگل صحه‌ای تمام می‌نهد. میرزا تحت تأثیر معارف دینی و سرشت فردی خود شخصتی مهربان و آزادمنش و اخلاقی داشت که ظلم و ستم را بر نمی‌تابید و یاوری مظلومین را جزئی از وظایف اخلاقی و دینی خود می‌دانست و همین روحیه بود که او را با نهضت مشروطه همراه کرد و پس از مدتی در دوران سلطنت احمد شاه قاجار، به قیام بر ضد استعمار و ظلم روس‌ها در ایران وا داشت.
این روحیات میرزا در همه جا نمود بارزی داشت؛ برای مثال زمانی که تحت تأثیر افرادی که مرام بلشویکی داشتند، مانند احسان الله خان میرزا که تحت فشار برای همراهی با بلشویک‌ها قرار گرفت، زیر بار این اتحاد نرفت و برای لنین پیام فرستاد که: «ملت ایران حاضر نیست برنامه بلشویک‌ها را قبول کند».(ن.ک: سردار جنگل)
میرزا کوچک خان از خواستاران نزدیکی به کمونیست‌ها جدا شد و به صومعه‌سرا رفت و این جدایی، روشن‌بینی و روحیه اسلامی و ملی میرزا را به خوبی نشان می‌دهد.
اخلاق عملی میرزا نیز تماما انسانی و اسلامی بود. مثلا میرزا در حالی که پس از شکست قیام برای تجدید نیروها با هم رزم آلمانی خود به سوی خلخال می‌رفت، گرفتار بوران شد و زمانی جسم بی‌جان او را یافتند که هم‌رزم آلمانی خود را به دوش گرفته بود.
این خود نمودار اخلاق انسانی میرزا است. در همین حادثه بود که میرزا کوچک جنگلی به شهادت رسید و سر او که هنوز در بدن جان داشت، از تنش جدا شد و توسط خالو قربان، از خائنین به نهضت، برای رضا خان میر‌پنج به تهران فرستاده شد.(ن.ک:همان)
آفات نهضت جنگل
استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب خود، مواردی را به عنوان آفت‌های نهضت‌های اسلامی بر می‌شمرند؛
1. نفوذ اندیشه‌های بیگانه
2. تجدد گرایی افراطی
3. نا تمام گذاشتن
4. رخنه فرصت طلبان
5. ابهام طرح‌های آینده
6. انحراف از اهداف اصلی
با نگاه به تاریخ نهضت جنگل و نیز با عطف توجه به موارد بالا، به این نتیجه می‌رسیم که هر چند شاید برخی از این موارد به صورت نسبی آفت نهضت جنگل شدند، ولی مطمئنا دلیل اصلی شکست ظاهری نهضت جنگل، مورد چهارم است.
رخنه افراد فرصت طلب و قدرت طلبی مثل احسان الله خان، باعث شد که آنها با افکار التفاطی و غیر اسلامی خود باعث تحمیل و نفوذ اندیشه‌های بلشویکی و بیگانه در عده‌ای از یاران جنگل شوند.
هر چند میرزا با جدا شدن از این افراد، از آنها برائت جست، اما همین افراد در نهایت ضعف و زوال نهضت جنگل را باعث شدند و در نهایت احسان الله خان پس از حمله قوای دولتی، به شوروی فرار کرد و خالو قربان نیز سر سردار جنگل را به نشانه سرسپردگی برای رضا خان هدیه فرستاد!
جالب این‌جاست که یکی از افراد جنبش بلشویکی در گیلان، جعفر پیشه‌وری بود که در آینده نه چندان دور، در ابتدای سلطنت محمد رضا پهلوی زمینه جنبش جدایی آذربایجان و پیوستن به شوروی را به راه انداخت که نماد حرکتی ضد تمامیت ارضی ایران و تقدیم خاک میهن به بیگانه بود. میرزا کوچک خان با بیدار دلی، از این افراد تبری جست و قیام ملی و دینی خود را تا هنگام شهادت، قهرمانانه ادامه داد.
نتیجه
نهضت جنگل به رهبری روحانی بیدار دل و شجاع خود، برگ زرینی در تاریخ نهضت‌های دینی ضد استعماری است. میرزا کوچک خان و یارانش نماد و سرمشقی شدند برای تمامی انسان‌هایی که دل در گرو دین و میهن خود داشتند و در همین راه مقدس جان باختند.
مزار میرزا کوچک خان در محله سلیمان داراب رشت، نماد دفاع و دلاوری فرزندان این آب و خاک است که در راه دین و آزادی جان خود را در طبق اخلاص نهادند و به آینده این مرز و بوم شرافت و سر بلندی را تقدیم کردند. درود بر همه شهیدان راه دین، استقلال، میهن و شرافت.
منابع
1. سردار جنگل- ابراهیم فخرایی
2. نهضت های اسلامی در صد سال اخیر- مرتضی مطهری
3. احیای تفکر دینی- مرتضی مطهری
4. جنبش های اسلامی معاصر- جان وال- ترجمه شجاع احمدوند
هادی شاملو
/979/702/ر
ارسال نظرات