علم فقه نباید در زمان خاصی متوقف شود
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام سیدطاها مرقاتی، عضو هیأت علمی دانشکده حقوق دانشگاه تهران و سید رضی موسوی گیلانی، ریاست دانشگاه ادیان و مذاهب با حضور در برنامه شب آسمانی شبکه قرآن و معارف صدا و سیما در موضوع «بررسی کتب معارفی و علوم انسانی در دانشگاه‌ها» به گفت‌وگو پرداختند که مشروح آن را می خوانید:
مجری: با توجه به وضعیت آثار و کتب علوم انسانی در کشور آیا ما در حوزه آثار و تألیفات کتب علوم انسانی دارای شرایط علمی مطلوبی هستیم؟
حجت الاسلام مرقاتی: تألیف کتب، مبتنی بر نیروهایی است که در حوزه و دانشگاه تربیت می‌شوند، تربیت شدگانی که دست به قلم برده و آثاری را به وجود می‌آورند.
کارهای خوبی در زمینه تربیت نیروها انجام شده اما متناسب با نیاز کشور نیست، حوزه علوم انسانی بسیار گسترده تر از حوزه علوم تجربی، فنی و مهندسی است و به تناسب، نیاز در این حوزه نیز بیشتر است، به عنوان مثال باید دید در حوزه‌های علمیه چند درصد فضلایی که تحصیل می‌کنند می‌توانند بنویسند و آثاری تألیف کنند که قابلیت عرضه در سطح جهانی را داشته باشد؟
که در پاسخ به آن باید گفت؛ تلاش‌هایی صورت می‌گیرد اما قابل توجه نیست و آثاری باید تألیف شود که دیگران آن را به زبان‌های دیگر ترجمه کنند همان‌گونه که اکنون کتاب‌هایی از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه می‌شوند.
موسوی گیلانی: اگر از زاویه دیگر به این مسأله نگاه کنیم قبل از صحبت درباره انتشار و تألیف کتب باید بگوییم کتاب نمادی از فربه شدن اندیشه‌ها در یک عرصه است و زمانی که کتابی درحوزه علوم انسانی در ایران نوشته می‌شود روندی را پشت سر گذاشته تا به این موقعیت رسیده است.
بحث ترجمه آثار با بحث تولید و خلق آثار مبتنی بر اندیشه ها و معلوماتی که اندیشمندان به آن رسیده اند با یکدیگر متفاوت است.
امروز ما درجهانی زندگی می‌کنیم که داد و ستد و تعامل میان جهان برقرار است و این طور نیست که علوم انسانی نوشته شده در ایران جدای از آنچه در غرب نوشته می‌شود باشد و در اینجا پرسش مهم این است که علوم انسانی در جامعه ما چقدر وام دار فرهنگ ماست؟ وچه اندازه از عناصر مشترک برخوردار است؟
در پاسخ به این سؤالات باید ابتدا روشن شود که موقعیت ما در حوزه علوم انسانی در چه سطحی است؟ هرجامعه دوره‌هایی پشت سر دارد؛ دوره نخست؛ ترجمه آثار، دوم نقد و ارزیابی و سوم مرحله خلاقیت است؛ حال جامعه ما در حوزه علوم انسانی در کدام موقعیت است؟ در هریک از رشته های علوم انسانی بحث به صورت مستقل می‌طلیبد اما به اجمال باید گفت روش حاکم بر علوم انسانی در مرحله ارزیابی است.
مجری: آیا در حال حاضر شرایط علوم انسانی در کشور ما مطلوب است یا خیر؟
حجت الاسلام مرقاتی: تولید علم یک روند و پروسه است که باید یه آن برسیم و یک پروژه نیست، روند رشد علمی مراحلی دارد که ممکن است تسریع بخشیده شود یا درآن خللی باشد؛ ارزیابی‌های کلان درباره اینکه وضعیت مطلوب است یا نیست دشوار است اما من فکر می‌کنم در عرصه‌های متفاوت علوم انسانی داوری‌های متفاوتی می‌توانیم داشته باشیم.
مجری: اگر تولید علم یک پروسه است نباید در دوره ای افزایش و گاهی کاهش داشته باشد؛ نوسان رشد علم در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حجت الاسلام مرقاتی: تولید و رشد علم به طور حتم یک پروسه است؛ پیشرفت‌های ما از اوایل انقلاب تاکنون دلیل بر عدم توقف ما در این زمینه است اما نیروها در پیشرفت و تسریع علم از جمله علوم اجتماعی، سیاسی و حقوقی بسیار مؤثر هستند و اگر بخواهیم این پروسه متناسب با نیازها شود باید در تربیت نیروها تلاش کنیم به طور مثال در حوزه فقه پزشکی مسائل مستحدثه‌ای همچون انتقال جنین، مرگ مغزی، تغییر جنسیت و سلول‌های بنیادی وجود دارد و باید دید ما تا چه اندازه در تربیت نیروی انسانی و تولید آثار و تألیفات در این حوزه اقدام عملی داشته‌ایم.
مجری: با توجه به نقد برخی از بزرگان به دروس مرسوم حوزه علمیه چرا حوزه علمیه، آخوند خراسانی و شیخ انصاری عصر حاضر را ندارد که به نسبت نیاز جهان و جامعه امروز به فقه نگاه کند و در فقه، حرکت علمی مناسب با نیازهای امروز جامعه صورت بگیرد؟
حجت الاسلام مرقاتی: دکتر موسوی ارتباط بیشتری با حوزه علمیه دارند.
مجری: با توجه به نگاه طبیبانه و دغدغه‌مندانه علما و همچنین نیاز جامعه به علوم انسانی اسلامی چرا اکثر منابع ما ترجمه‌ای است و اکثر منابعی که در حوزه علوم انسانی همچون علوم سیاسی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود ترجمه نظریات دو دهه قبل است و ما هنوز در مسائل نظری و اندیشه‌ای قرن حاضر، حرکت جدی را مشاهده نمی‌کنیم و بعد از گذشت چندین سال از شهادت شهید مطهری، جای خالی افرادی همچون ایشان پر نشده است و در حوزه نظر و اندیشه به ایشان ارجاع می‌دهیم؟
موسوی گیلانی: من از داوری کردن پرهیز دارم چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمودند «در مدح و مذمت گزیده گوی، بنابراین سزوار نیست به ستایش و مدح علوم انسانی خود بپردازیم.»
علومی همچون فلسفه، کلام، فقه و دیگر عرصه های علوم انسانی اگر بتوانند با تکیه بر فرهنگ، جهان و زیسته خود به پرسشهای دوران خویش پاسخ دهند در وضعیت مطلوبی قرار دارند به عنوان مثال اگر در حوزه علوم انسانی ایران با 1400 سال تمدن اسلامی و 700 سال تمدن ایرانی به پرسشهای زمان خود براساس فرهنگ، زیست و جهانی که آدم‌ها درآن سلوک می‌کنند پاسخ مناسبی بدهد وضعیت در حد مطلوب است.
مجری: با توجه به جامعیت اسلام آیا تولید علم، تئوری و نظریه جدید با اسلام منافات دارد؟
موسوی گیلانی: من میان متون اسلامی و سعی و تلاش عالمات تفاوت قائل هستم، شهید مطهری پس از سالها مطالعه بر روی متون دینی توانست پرسشهای دوران و نسل خود را پاسخگو باشد که کوششهای ایشان در دوران خود دفاع عقلانی از حریم دین بود واکنون نیز مجموعه کارهای شهید مطهری کارکرد دارد.
در بسیاری موارد از متون ترجمه‌ای استفاده می‌کنیم و هنوز به مقام خلاقیت، نقد و ارزیابی اثری که 70 سال پیش یک گروه علمی در غرب نوشته اند برنیامده‌ایم و آن را به عنوان منبع به دانشجویان معرفی می‌کنیم بنابراین برای پاسخ به اینکه وضعیت ما مطلوب است یا خیر باید در یک تحقیق میدانی این مسأله را به طور دقیق ارزیابی کنیم.
حجت الاسلام مرقاتی: اگر بتوانیم به نیازهای جامعه در حوزه علوم انسانی به خوبی پاسخ دهیم نمره خوبی می‌توانیم به خودمان بدهیم و سؤالات را براساس فرهنگ و عقاید دینی پاسخ دهیم؛ سؤال به خودی خود نیز نیاز است و سؤالی که در ذهن یک دانشجو یا طلبه صرف نظر از سؤالات رایج در جامعه ایجادمی‌شود اگر به خوبی پاسخ داده شود وضعیت مطلوبی خواهیم داشت و در مجموع نیاز به پاسخ و نیاز به پرسش اگر خوب جواب داده شود در وضعیت مطلوبی قرار گرفته‌ایم.
یکی از ویژگی‌های کتاب «المبسوط شیخ طوسی» این بود که در زمان خود فروعی را مطرح کرد که تا آن زمان هنوز اتفاق نیافتاده بود و دانشمندان و حقوقدان‌های ما نیز باید به آنچه درآینده اتفاق می‌افتد بیاندیشند و منتظر نباشند تا دیگران این نیاز را برآورده سازند، به عنوان مثال علم پزشکی فضایی ایجادکرده است درآینده از طریق سلول‌های بنیادی احتمال ایجاد جنین وجود دارد و علوم انسانی که موضوعش انسان است واز این حوزه خارج نمی‌شود برای این سؤالات جدید باید پاسخ‌ها و مواضع قانع کننده‌ای داشته باشد و این مسأله نه تنها در پزشکی بلکه در اقتصاد و بانکداری، علوم سیاسی و دیگر علوم اجتماعی و روانشناسی مطرح است.
بنابراین در یک جمع‌بندی همان گونه که برای ارتباطات به تلفن اکتفا نشد و اینترنت ایجاد شد نخبگان جامعه ما نیز نباید به وضعیت فعلی قناعت کنند بلکه باید برای رساندن جامعه به افق‌های روشن بسیار جلوتر از جامعه حرکت کنند.
مجری: مراد از بومی سازی علم و دانش چیست؟
موسوی گیلانی: در ابتدا باید بین مفاهیم علوم انسانی، علوم تجربی و حتی صنعت و تکنولوژی که محصول علوم تجربی است تمایز قائل شویم، کار در عرصه علوم تجربی مبتنی بر آزمون و خطا است و تاحدودی مشترکاتش بیشتر از علوم انسانی ،عمومی تر و همگانی است.
فرهنگ، بافت و ساخت فرهنگی بخشی از شخصیت ما است، علوم انسانی به سمت ویژگی‌های منطقه‌ای می‌رود و بدون اینکه فرقی بین انسانها در مناطق مختلف قائل باشیم نمی‌توانیم در عرصه متفاوت علوم انسانی کتابی بنویسیم؛ به عنوان مثال اگر کتابی درهند یا جامعه کاتولیک راجع به مدیریت نوشته شود نمی‌توان آن را در ایران عرضه کرد و به کار برد، بنابراین علوم انسانی اگر مبتنی بر این باشد که تفسیری از انسان را درآن بافت ارائه دهد متفاوت می‌شود اما می‌تواند عناصر مشترکی نیز داشته باشد.
حجت الاسلام مرقاتی: دانش‌هایی که به فکر انسان ارتباط دارد رنگ و بوی همان انسان و فرهنگ را به خود می‌گیرد، بومی کردن به این معناست که دانشی را دریک جامعه وارد می‌کنیم، خروجی آن با کشور و اقتضائات دیگر فرق می‌کند به عنوان مثال کتاب حدیثی که مالک در عربستان می‌نویسد با کتاب حدیثی کلینی و شیخ طوسی در ایران متفاوت است با اینکه حدیث یکسان است اما هنگام تبیین اندیشه انسانی درآن دخالت کرده و هرکدام براساس فهم خود از قرآن و حدیث به طریقی آن حدیث را تبیین می‌کنند که نقد ما به حوزه و دانشگاه در همین مسأله است که دانش علوم انسانی بدون پالایش و دگرگون شدن به گروه بعدی ارائه می‌شود و قابلیت اجرا ندارد و اگر اجراشود آثار منفی به دنبال خواهد داشت.
مجری: آیا اقتضائات فرهنگی و بومی در مناطق مختلف سبب خواهد شد که اسلام متفاوت تفسیر شده و از جامعیت و یگانگی خود فاصله بگیرد؟
موسوی گیلانی: بخش اعظم دین پاسخ به بخش مشترک انسانها است، در تاریخ ادیان می‌خوانیم که ادیان در هرجایی که ظهور کرده‌اند در جایی دیگر رواج یافته‌اند مثلاً بودا در هند ظهور کرده است اما در تبت رواج دارد و مسیح در لبنان آمد اما در اروپا رایج شد.
حقایق دینی و علوم انسانی فرا زمان و فرا مکان هستند و در بخشی از علوم انسانی تفاوتی میان انسان امروز و انسان 1400 سال پیش در ایران و اروپا نیست.
بخشی از مؤلفه های شخصیتی و سرشتی انسانها مشترک است اما در بخشی پاسخ‌ها می‌تواند متفاوت باشد اگر در حوزه علوم انسانی کتابی نوشته یا ترجمه شود باید بینیم کدام بخش آن با فرهنگ ایرانی سازگاری دارد، به عنوان مثال در آشپزی اگر کتابی نوشته می‌شود باید با ساختار فرهنگی و ذائقه مرم متناسب باشد یا در معماری آن نوع معماری که در غرب است معماری اسلامی برنمی‌تابد.
در حوزه مدیریت شهری در کشوری مثل هند باید فرقه‌هایی همچون بودائیسم و دیگر فرقه ها را لحاظ کرد، در هند با اینکه بخش زیادی از مردم گرسنه‌اند اما حیوانات مصونیت دارند بنابراین علوم انسانی مبتنی بر جهان‌بینی و اندیشه است و با علومی مثل دندان پزشکی قابل مقایسه نیست زیرا دندان یک فرد درشرق با دندان فرد دیگر در غرب از نظر ساختار تفاوتی ندارد.
مجری: آیا علوم انسانی موجود در ایران با استانداردهای جهانی مطابقت دارد؟
حجت الاسلام مرقاتی: با توجه به تجربه‌ای که در حوزه نشر و انتشارات سمت دارم ، و در کشورهای مختلفی حضور پیدا کردم ، آثار تولید شده در ایران کارهای خوبی بوده است اما یکی از مشکلات ما در عرضه این قابیلت‌ها از نظر سیاست جهانی بود که به دلیل ایران‌هراسی القا شده از طریق رسانه ها به وجودآمده است.
در همین اواخر انتشارات سمت کتاب‌هایی را به زبان‌های انگلیسی، روسی و عربی ترجمه و به کشورهای اروپائی و عربی ارسال کرد که دانشگاهیان آنجا از آن استقبال کردند و گفتند ما در این زمینه ها خلأ داشتیم، بنابراین ما باید حرکت جدیدی را برای عرضه کارهای اندیشمندان کشور شروع کنیم و قوای مختلف از جمله صدا و سیما، رایزنی علمی وزارت علوم و رایزنی‌های فرهنگی در انعکاس و عرضه اندیشه ها و فکرهای قوی از قبیل مالکیت فکری باید با یکدیگر همکاری کنند.
مجری: با توجه به اتمام وقت برنامه از مباحث مطرح شده جمع بندی بفرمائید؟
موسوی گیلانی: ما ناگزیر هستیم که داد و ستد و تعامل را در موضوعات علوم انسانی با کشورهای دیگر داشته باشیم که یا مطلوب ما نیست یا پایین تر از آنچه که ما داریم هستند؛ علوم انسانی باید پیوسته در حال داد و ستد با دیگر فرهنگ‌ها باشد و امروز سرعت علم آنقدر زیاد است که به صورت هفتگی دریک عرصه کتاب نوشته می‌شود بنابراین علوم انسانی نمی‌تواند کناره‌گیری کرده و ارتباط خود را با جهان پیرامون خود قطع کند.
حجت الاسلام مرقاتی: فقه ما سرمایه عظیمی است که فقها از گذشته تاکنون آن را به وجود آورده‌اند که اگر به زبان امروزی در قالبی جدید و به خوبی تبیین شده و به جهان عرضه شود سرمایه عظیمی خواهیم داشت./908/پ201/ف