آداب مهمانی و میزبانی از منظر اسلام

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، گنجینه روایات معصومان(ع) سرشار از روایاتی است که به مسائل مهم اجتماعی همچون آداب مهمانی می‌پردازد. مهمانی دادن و به مهمانی رفتن، سبب انس و الفت میان امت اسلامی شده، اتحاد و برادری را ایجاد می‌کند؛ ازاین‌رو، در دین اسلام توصیه‌های فراوانی به مهمانی دادن و دعوت از مهمان شده است. میزبان و مهمان دو طرف این رفتار اجتماعی‌اند و هریک وظایفی در قبال دیگری دارد.

برخی وظایف میزبان، در روایات اسلامی ‌چنین بیان شده است: اکرام و استقبال از مهمان، پذیرایی کافی و مناسب از وی، غذا خوردن با مهمان، پرهیز از به‌کار گرفتن مهمان و بدرقه کردن وی. اما پاره‌ای از وظایف مهمان در برابر میزبان عبارت است: از همراه نبردن غیرمدعو، نشستن در جایگاه تعیین‌شده از سوی میزبان، کوتاه کردن زمان مهمانی، نگاه داشتن چشم، تجسس نکردن و رازداری مسائل خانوادگی میزبان. آنچه در طی 2 بخش تقدیم می‌شود مروری بر برخی آداب مهمانی ومیزبانی ازدیدگاه ائمه طاهرین(ع) است که آن را به نقل از دوفصلنامه معرفت اخلاقی شماره 12، تقدیم خوانندگان عزیزمی کنیم.

یکی از رفتارهای اجتماعی، دید و بازدید از خویشاوندان، همسایگان و به‌طورکلی افراد دیگر جامعه است. این سر زدن و اطلاع از احوال همدیگر در اصطلاح شرع «صله رحم» نام دارد. راه‌های مختلفی برای اجرای این رفتار اجتماعی و صله رحم وجود دارد که رایج‌ترین آنها مهمانی دادن و دعوت کردن از دوستان و آشنایان است. مهمان‌نوازی و پذیرایی خوب و شایسته از مهمانان یکی از خصایل نیکو و ارزشمند دین اسلام شمرده می‌شود.

اسلام پیروانش را به مهمانی دادن دعوت کرده و پاداش‌های‌ بزرگ و ارزنده‌ای برای مهمان‌نوازی تعیین کرده است. پیامبر اکرم(ص) ورود مهمان به خانه را هدیه‌ای الهی می‌دانست و می‌فرمود: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَهْدَى لَهُمْ هَدِیَّةً قَالُوا وَ مَا تِلْکَ الْهَدِیَّةُ قَالَ الضَّیْفُ یَنْزِلُ بِرِزْقِهِ وَ یَرْتَحِلُ بِذُنُوبِ أَهْلِ الْبَیْتِ؛ هرگاه خداوند بخواهد خیر و خوبی به جمعیتی برساند، هدیه‌ای به سوی آنان می‌فرستد. سؤال شد منظور از هدیه چیست؟ فرمودند آن هدیه، مهمان است که با روزی خود وارد می‌شود و هنگام رفتن، گناهان آن خانواده را به همراه می‌برد! (مستدرک الوسائل نوری، 1407ق، ج 16، ص 258).

یکی از علاقه‌های امیرمؤمنان(ع) در دنیا پذیرایی از مهمان بوده است: «حُبِّبَ إِلَیَّ مِنْ دُنْیَاکُمْ ثَلَاثٌ إِطْعَامُ الضَّیْفِ وَ الصَّوْمُ بِالصَّیْفِ وَ الضَّرْبُ بِالسَّیْفِ»؛ از دنیای شما سه چیز محبوب من است: اطعام مهمان، روزه در تابستان، شمشیر زدن [در راه خدا] (همان، ص 259).

معمولاً مردان بزرگ را رسم است که در لحظات آخر زندگی خود، امور مهم‌تر را سفارش می‌کنند. امام زین‌العابدین و امام محمدباقر(ع) یکی از توصیه‌های حضرت علی(ع) در لحظات پایانی عمر شریفشان را اکرام مهمان نقل می‌کنند: «خدا را خدا را در مورد مهمان، او را راهی نکنید مگر با احترام و راضی، این وصیت [من] به شما است» (همان، ص 260).

مهمان‌نوازی و دوست داشتن مهمان چنان جایگاه و منزلتی دارد که امیرمؤمنان(ع) فرموده‌اند: مؤمنی نیست که مهمان را دوست داشته باشد، مگر اینکه در روز قیامت، از قبر خود درحالی خارج ‌شود که صورتش چون ماه شب چهارده، نورانی است؛ جماعت به او نگاه می‌کنند و می‌گویند: او کیست؟ آیا پیامبری مرسل است؟ فرشته‌ای می‌گوید: او مؤمنی است که مهمان را دوست می‌داشت و اکرامش می‌کرد و راه او غیر از بهشت نیست (جامع الاخبارشعیری،1363، ص 136).

امام صادق(ع) پاداش اطعام مؤمن را برای انسان‌ها بی‌شمار بیان کرده‌اند: «هرکس مؤمنی را طعام دهد تا سیر شود، هیچ‌کس از مخلوقات خداوند نمی‌داند چه مقدار پاداش در آخرت دارد، نه ملک مقربی و نه نبی مرسلی، به‌جز خداوند، پروردگار عالمین» (اصول کافی، 1388، ج 2، ص 201).

پیامبر اکرم(ص) ‌نیز درباره ثواب اطعام مهمان و به‌طورکلی اطعام مسلمان، می‌فرمایند: «هرکس سه نفر مسلمان را طعام دهد، خداوند او را [از طعام‌های] سه بهشت در ملکوت سماوات: جنت فردوس، جنت عدن و جنت طوبی طعام دهد و از [میوه] درختی در بهشت عدن که خداوند خود به دستش آن را کاشته است، به او دهد» (همان، ص 200).

ترغیب به مهمانی دادن

نخستین نکته مهم که در روایات دینی با آن روبه‌رو می‌شویم اهمیت و ارزش مهمانی دادن و پذیرایی از دیگر مؤمنان است. این اصل مهم اجتماعی را می‌توان در قالب اصول اجتماعی مهمتر و عالی‌تر دیگری مانند اصل اخوت و برادری مؤمنان و اصل صله رحم تبیین کرد. براساس آیه: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» بنای شارع مقدس در امت اسلامی ‌ایجاد اتحاد و برادری میان امت اسلامی ‌است. اتحاد و برادری میان امت اسلامی ‌در سطح کلان، جز با ارائه راهکارهای عملی در سطح خرد به‌دست نمی‌آید. برخی راهکارهای ایجاد برادری و اتحاد در سطح خرد، توصیه به ادای صله رحم در سطح فامیل و خویشاوندان و نیز رسیدگی به همسایگان هم‌محله‌ای است. توصیه به مهمانی دادن و رفتن را نیز می‌توان در همین جهت تفسیر کرد. با این تفاوت که توصیه به مهمانی دادن سطح بالاتری از دو سطح فامیلی و همسایگی را دربر می‌گیرد؛ زیرا مهمان کردن دیگران، هم شامل خویشاوندان، هم همسایگان می‌شود و هم افراد غریبه و ناآشنا. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «هر خانه‌ای کـه مهمان وارد آن نـشود، فرشتگان واردش نمی‌شوند» (همان).

امام علی(ع) نیز یکی از وظایف ثروتمندان را برپایی مهمانی بیان فرموده‌اند: «هرکه خداوند به او ثروتی دهد، باید با آن به خویشانش رسیدگی کند و مهمان‌داری کند» (نهج‌البلاغه، خ 142).

همچنین، در روایت آمده است که روزی امام علی(ع)‌ را غـمگین یافتند. سبب را جـویا شدند. حضرت فرمود: «هفت روز است که مهمانی بر ما وارد نشده است» (ارشاد القلوب دیلمی، 1412ق، ج 1، ص 136).

البته برپایی مهمانی باید به قصد قربت و در راه خدا باشد. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «کـسی را که برای خدا دوستش دارید، به غذای خود مهمان کنید» (وسائل الشیعه حر عاملی، 1409ق، ج 24، ص274؛ کنزالعمال متقی هندی، 1389ق، ح 25881).

بنابراین مهمانی دادن با نیت‌هایی غیرالهی مانند کسب شهرت، فخرفروشی به دیگران و... آثار و برکات مهمانی با قصد قربت را نخواهد داشت.

تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمن

ترغیب و تشویق به مهمانی دادن و مهمان کردن دیگران، با هدف ایجاد برادری و دوستی میان امت اسلامی تنها با ترغیب و تشویق دعوت‌شدگان به پذیرش دعوت دعوت‌کنندگان به مهمانی امکان‌پذیر است؛ ازاین‌رو، در روایات اسلامی، به پذیرش دعوت میزبان تشویق شده است و نپذیرفتن دعوت دیگران نقض آداب اجتماعی شمرده می‌شود. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «از ادب به دور است... که مردی به مهمانی دعوت شود و نپذیرد یا بپذیرد و غذا نخورد» (قرب الاسناد حمیری، 1413ق، ص 160، ح 583).

در تبیین این مطلب می‌توان گفت دعوت دیگران به مهمانی، نشانة توجه دعوت‌کننده به مدعو و بیانگر علاقه، اظهار دوستی و محبت او به مدعو است، ازاین‌رو، نپذیرفتن دعوت، به‌معنای بی‌توجهی به دعوت‌کننده و رد کردن رابطه دوستی و محبت اوست و این با اصول دینی و اخلاقی مخالف است. ازاین‌رو، در روایات دینی، پذیرش دعوت دیگران و غذا خوردن با آنان نشانه علاقه‌مندی و دوستی بیان شده است. هشام‌بن‌سالم می‌گوید: با عبدالله‌بن ابی‌یعفور وارد خانه امام صادق(ع) شدیم؛ ما گروه فراوانی بودیم و من در میانشان از همه جوان‌تر بودم. امام ما را به صرف غذا دعوت کردند؛ همه سر سفره نشستیم و با حضرت غذا خوردیم. حضرت رو به من کرده، فرمودند: «هشام! مگر نمی‌دانی دوستی مسلمان با برادر مسلمانش وقتی ثابت می‌شود که با کمال علاقه از غذای او میل کند؟» (بحارالانوار، 1403ق، ج 15، ص 239).

پذیرفتن دعوت دیگران چندان اهمیت دارد که در روایاتی از پیامبر اکرم(ص)، حتی در صورت دور بودن منزل میزبان و با وجود زحمت ایاب و ذهاب برای مهمان، به پذیرش دعوت سفارش شده است: «به حاضران و غایبان امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را، حتی اگر از فاصله پنج میل باشد، بپذیرند؛ زیرا این کار بخشی از دین است» (المحاسن برقی، 1413ق، ج 2، ص 180، ح 1510).

اما با وجود توصیه‌های مؤکد برای پذیرفتن دعوت میزبان، در برخی شرایط از پذیرفتن آن نهی کرده‌اند؛ از جمله، نپذیرفتن دعوت فاسق است. پیامبر اکرم(ص) در اندرزی بــه ابوذر می‌فرمایند: «از غذای مردمان فاسق تناول مکن» (وسائل الشیعه ،ج 24، ص 274). مورد دیگر، مهمانی ثروتمندانی که فقرا را به مهمانی خود دعوت نمی‌کنند: «پـذیرفتن دعـوت کـسی کـه ثروتمندان بر سر سفره مهمانی او هستند و فقیران حضور ندارند، کراهت دارد» (الدعوات راوندی، 1407ق، ص 141، ح 358).

پس از بیان فلسفه سفارش به مهمانی دادن و رفتن و نیز اهمیت این موضوع در دین اسلام، به بیان آداب و وظایف میزبان و مهمان در قبال یکدیگر می‌پردازیم.

آثار و برکات مهمان برای میزبان

برخلاف تصور برخی که مهمان را مایه زحمت و دردسر می‌دانند، در روایات دینی برکات دنیوی و اخروی فراوانی برای مهمان شمرده شده است. امام‌رضا(ع) به نقل از پدران خود و آنان به نقل از رسول خدا(ص) اکرام مهمان را در یک جامعه، ضامن خوشی و سلامت آن دانسته‌اند: «همیشه امتم در خوشى و خوبى هستند تا زمانى که با هم دوستى کنند و امانت را بپردازند و از حرام دورى کنند و از مهمان‏ پذیرایى کنند و نماز را برپا دارند و زکات بدهند، چون‏ انجام ندهند گرفتار قحطى و خشکسالى شوند» (مستدرک الوسائل ،ج 16، ص 258).

امام صادق(ع) نیز اجر و ارزش مهمان‌داری را از آزاد کردن بنده بالاتر دانسته و فرموده‌اند: «اگر مؤمنی دو نفر مؤمن را با غذا پذیرایی کند، بالاتر از این است که برده‌ای را آزاد کرده باشد» (کافی، ج 2، ص 201).

برکات مهمان برای میزبان، هم شامل دنیا و هم شامل آخرت است. مهمان، باعث ریزش گناهان میزبان و حرام شدن جهنم بر او و راهنمای او به بهشت برین است. پیامبر اکرم(ص) نگاه محبت‌آمیز به مهمان را مانع آتش جهنم بیان کرده‌اند: «هیچ بنده‌ای نیست که مهمان برایش بیاید و به صورت او نظر کند مگر اینکه چشم او بر آتش جهنم حرام گردد» (مستدرک الوسائل، ج 16، ص 258).

همچنین پیامبر اکرم(ص) در روایت دیگری مهمان را راهنمای بهشت خوانده‌اند: «الضَّیْفُ دَلِیلُ الْجَنَّةِ»؛ مهمان، راهنمای بهشت است (همان، ص 257).

حضرت علی(ع) مهمان‌نوازی را سبب آمرزش گناهان بیان کرده‌اند:«هر مؤمنی که صدای مهمانی را بشنود و خوشحال شود، گناهانش آمرزیده می‌شود، اگرچه گناهان او به اندازه زمین تا آسمان باشد» (همان).

ازآنجاکه دراین احادیث سیاق کلام مطلق است، هم شامل مهمان دعوت‌شده و هم مهمان دعوت‌نشده می‌شود؛ از‌این‌رو، این پاداش‌های الهی، می‌تواند انگیزه‌ای برای تکریم بیشتر، همراه با گشاده‌رویی، نسبت به مهمان ناخوانده برای کسانی باشد که به مهمانان ناخوانده چندان روی خوش نشان نمی‌دهند.

وظایف میزبان

1. اکرام مهمان

نخستین وظیفه میزبان در قبال مهمان تکریم او است. پیامبراکرم(ص) به دختر خود، حضرت فاطمه(ع)،درباره لزوم اکرام مهمان چنین می‌فرمایند: «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید مهمانش را گرامی دارد» (کافی، ج 6، ص 285).

پیامبر(ص) در حدیث دیگری اکرام مهمان را برابر با اکرام انبیاء بیان کرده‌اند:«هرکس مهمان‏ را گرامى دارد گویا هفتاد پیامبر را گرامى داشته و هرکس درهمى به مهمان انفاق کند گویا یک میلیون دینار در راه خدا انفاق کرده‏ است» (ارشادالقلوب، ص 138).

تکریم، مفهومی کلی است که در برخورد توأم با گشاده‌رویی و لبخند، گفتار و رفتار توأم با احترام و ارزش‌گذاری مصداق می‌یابد. آگاهی از زمان رسیدن مهمان، پیشواز رفتن برای او، گرفتن چمدان و وسایل همراه مهمان و حمل آنها، مقدم داشتن در ورود به منزل، جفت کردن کفش‌های او، راهنمایی و معین کردن بهترین جای منزل برای نشستن و اقامت او، تهیه غذاهای لذیذ و متنوع و... می‌تواند مصادیق اکرام به مهمان باشد.

ممکن است برای برخی افراد جفت کردن کفش مهمان سخت بیاید و آن را کسر شأن خود بشمارند؛ ولی پیامبر اکرم(ص) از حیا کردن و خجالت کشیدن در خدمت رساندن به مهمان نهی کرده‌اند (مستدرک الوسائل، ج 16، ص 260).

یکی از مصادیق اکرام مهمان که در روایات به آن اشاره شده است آوردن خلال دندان برای او پس از صرف غذا است. امام صادق(ع) از جد خود، رسول اکرم(ص) نقل می‌کنند که: «إِنَّ مِنْ حَقِّ الضَّیْفِ أَنْ یُکْرَمَ وَ أَنْ یُعَدَّ لَهُ الْخِلَالُ»؛ حق مهمان آن است که اکرام شود و برایش خلال آماده گردد (کافی، ج 6، ص 285).

تکریم مهمان فقط به مهمانان با شأن بالای اجتماعی مختص نیست، هر مهمانی را باید اکرام کرد، حتی اگر سطح اجتماعی پائینی داشته باشد. امیرمؤمنان(ع) فرموده‌اند: «مهمان خود را اکرام کن، گرچه او حقیر و کوچک باشد» (مستدرک الوسائل، ج 16، ص 260).

2. پذیرایی بدون سؤال

همان‌گونه که گفته شد نخستین و اصلی‌ترین وظیفه میزبان، اکرام مهمان است. از مصادیق اکرام، تهیه غذا و نوشیدنی‌ برای مهمان است. مهمانی که در گرمای تابستان یا سرمای زمستان از راه می‌رسد، انتظار پذیرایی با غذا و نوشیدنی گرم یا سرد، بر حسب زمان مهمانی، دارد. نکته بسیار ظریفی که در روایات دینی درباره پذیرایی از مهمان نقل شده، این است که میزبان نباید از مهمان خود حتی اگر ناخوانده و سرزده باشد، بپرسد که چیزی میل دارد یا نه؟ متأسفانه گاه در جامعه ما دیده می‌شود که میزبان، مخصوصاً اگر مهمانش سرزده باشد و پس از صرف شام یا نهار رسیده باشد، برای اینکه زحمت تهیه غذا برای مهمان را به خود ندهد، با پرسش‌هایی مانند: «آیا غذا خورده‌اید؟»، «اگر میل دارید غذا تهیه کنم؟» مهمان را به رودربایستی انداخته و از او این اعتراف را می‌گیرند که «بله، غذا خورده‌ام، زحمت نکشید».

3. پذیرایی کافی و مناسب از مهمان

همان‌طور که گفته شد ازآنجاکه دعوت به مهمانی، نشانه دوستی و علاقه است، بنابراین، نزد مهمان انتظاری برای احترام دیدن و تکریم شدن از سوی میزبان ایجاد می‌شود؛ چراکه دعوت دیگران به مهمانی و برخورد سرد و بی‌روح با آنان، چیزی غیر از یک تناقض درونی درک‌شدنی نیست. راه‌های تکریم مهمان، با توجه به شأن و منزلت او نزد میزبان، می‌تواند گوناگون باشد؛ یکی از آنها برخورد توأم با گشاده‌روی و احترام زبانی و عملی است و دیگر پذیرایی مناسب و کافی از مهمان.

امام صادق(ع) با تفکیک دو نوع مهمان، آنان را به ناخوانده و خوانده دانسته، وظایف میزبان در قبال هریک را به‌خوبی بیان می‌کنند: «هرگاه بـرادرت ناخوانده بر تو وارد شد، همان غذایی که در خانه داری برایش بیاور و هرگاه او را دعوت کردی در پذیرایی از او زحمت بکش» (المحاسن،ص 179، ح 1506).

بنابراین، میزبان در پذیرایی از مهمان دعوت‌شده، باید همه توان خود را صرف کرده و در خانه هر غذای لذیذی که دارد، برای او مهیا کند و چیزی دریغ ننماید. اما در پذیرایی از مهمان ناخوانده لازم به تکلف و در سختی ‌انداختن خود و خانواده نیست و مهمانان ناخوانده باید به این نکته توجه داشته باشند. ازاین‌رو، پیامبر اکرم(ص) فرموده‌ا‌ند: «اگر کسی هزار درهم صرف سفره کند و مؤمنی از آن غذا بخورد اسراف نیست» (حلیه المتقین، ص 66).

اما حد و اندازه تلاش میزبان در تکریم مهمان و پذیرایی او چه اندازه باید باشد؟ آیا جایز است بیش از توان، خود و خانواده‌اش را به زحمت اندازد و مانند برخی مردم برای حفظ آبروی خود پیش مهمانان، خود را با انواع مشکلات مانند قرض گرفتن فرش و مبل از همسایه و سفارش غذاهای گران و متنوع از رستوران به زحمت اندازد؟ پیامبر اکرم(ص) پاسخ این پرسش را چنین می‌دهند: «هیچ‌کس نباید بیش از توانش، خود را برای مهمان به زحمت اندازد» (کنزالعمال، ح 25876).

بنابراین، حد و اندازه تلاش برای پذیرایی کافی از مهمان، توان و استطاعت میزبان است. دین اسلام، هیچ‌گاه مؤمنان را به امری خارج از توانشان مکلف نساخته است، چه در عبادات و امور فردی و چه در معاشرت و امور اجتماعی. امام رضا(ع) وظیفه میزبان در پذیرایی از مهمان را با توضیح بیشتری بیان فرموده‌اند. ایشان داستانی درباره جد بزرگوارشان، امیرمؤمنان(ع) نقل می‌کنند که روزی مردی ایشان را به مهمانی دعوت کرد. امیرمؤمنان(ع) به او فرمودند: «دعوت تو را می‌پذیرم به شرط اینکه سه قول به من بدهی. آن مرد گفت: چه قولی؟ ای امیرمؤمنان! حضرت فرمود: از بیرون خانه، چیزی برای من تهیه نکنی، آنچه در خانه‌ات آماده داری از من دریغ نکنی و به زن و فرزندانت اجحاف ننمایی. مرد گفت: قبول می‌کنم ای امیرمؤمنان. پس علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) دعوت او را پذیرفت» (عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 42، ح 138).

ابورافع، یکی از اصحاب پیامبر اکرم(ص)، نقل می‌کند که روزی برای پیامبر مهمانی رسید. ایشان مرا برای خرید کالایی نزد فردی یهودی فرستاد و فرمود که از آن شخص یهودی به نسیه چیزی بخر؛ تا پایان ماه رجب پول آن را می‌پردازم. یهودی نپذیرفت مگر به رهن گذاشتن چیزی؛ نزد پیامبر برگشتم و ایشان زره خود را رهن دادند (مستدرک الوسائل، ج 13، ص 418).

در اینجا ممکن است تصور شود که پیامبر برای مهمان ،خود را به زحمت‌ انداخته‌ و رهن و بیع سلف کرده‌اند؟ پاسخ آن است که بیع سلف(نسیه) یکی از بیع‌های جایز است که در زمان پیامبر رایج بود؛ گرچه در زمان ما کمتر کاربرد دارد. بنابراین، وقتی میزبان می‌داند که در آخر ماه درآمدی دارد، بیع سلف یکی از بیع‌های مجاز و رایج است؛ ازاین‌رو انجام این کار خارج از طاقت محسوب نمی‌شود. همچنین، وقتی چیزی در خانه است که می‌توان به رهن گذاشت، پس در این قسمت زحمتی نیز وجود ندارد. بر این اساس، ایشان خارج از طاقت خود رفتار نکرده‌اند.

بنابراین، دین مبین اسلام گرچه به تکریم مهمان، سفارش فراوان کرده، از زیاده‌روی و اسراف در این زمینه نیز منع کرده است و به‌هیچ‌وجه به زحمت انداختن خارج از طاقت خود و خانواده را جایز نشمرده است.

وقتی میزبان همه تلاش خود را کرد و هرچه داشت پیش روی مهمان خود گذاشت، مهمان چه وظیفه‌ای در قبال آن دارد؟ پیامبر اکرم(ص) این وظیفه را چنین بیان کرده‌اند: «مرد (میزبان) را همین گناه بس، که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد کم شمارد و مهمانان را همین گناه بس، که آنچه را برادرشان در برابرشان می‌گذارد کم شمارند» (المحاسن، ح 1533).

مهمان نباید آنچه را میزبان پیش روی او نهاده است، کم شمارد و اگر از میزبان سطح اجتماعی بالاتری دارد و آنچه میزبان برایش تدارک دیده است، پایین‌تر از سطح اجتماعی اوست، نباید رفتار میزبان را بی‌توجهی بداند؛ چراکه او هرچه داشته صادقانه پیش او نهاده است. میزبان نیز نباید عمل خویش را کم‌ارزش بشمارد.

معنای روایت فوق در داستانی از شیعیان ائمه به‌خوبی بیان شده است. صفوان می‌گوید: روزی عبداللّه‌بن‌سنان به خانه من آمد؛ گفت چیزی در خانه داری؟ گفتم: آری، پسرم را فرستاده‌ام که گوشت و تخم مرغ بخرد. (ظاهراً صفوان، عبداللّه را دعوت کرده یا از آمدن او اطلاع داشته است). عبداللّه ناراحت شد و گفت: او را کجا فرستادی؟ هرچه زودتر او را برگردان، مگر در خانه سرکه و روغن زیتون نداری؟ گفتم بله سرکه و روغن زیتون هست. گفت: هرچه موجود است بیاور، بی‌سبب خود را به زحمت مینداز، زیرا امام صادق(ع) فرموده‌اند: «نابود باد کسی که چیزی در خانه دارد برای برادرش نیاورد و آن چیز را کوچک و بی‌ارزش شمارد و نابود باد کسی که چیزی برایش ‌آورند، آن را سبک شمارد» (سفینه البحارشیخ عباس قمی، ج 2، ص 76).

ممکن است افرادی از مهمانی دادن به سبب اینکه سرمایه و روزی‌ای که می‌توانند برای خانواده‌شان خرج کنند، باید خرج دیگران کنند، پرهیز کنند یا ممکن است میزبانی تصور کند اگر هرچه در خانه دارد برای مهمان بیاورد، ممکن است خود دچار فلاکت شود، پس در پذیرایی از مهمانش همه تلاشش را نکند. احادیث فراوانی در رد این‌گونه پندارهای غلط نقل شده است. از منظر دین اسلام، روزی مهمان تضمین شده است و میزبان نباید نگران آن باشد. پیامبر خدا فرموده‌اند: «مهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد» (بحارالانوار، ج 72، ص 461).

همچنین ایشان در روایت دیگری فرموده‌اند: «کسی که اطعام می‌کند، رزق و روزی برای او سریع‌تر از سرعت فرو رفتن کارد در کوهان شتر می‌رسد» (المحاسن، ح 1533).

4. غذا خوردن همراه مهمان

یکی دیگر از وظایف میزبان آن است که پس از تهیه غذا برای او، خود نیز همراه مهمان غذا بخورد. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «هرکس دوست دارد خدا و رسولش او را دوست داشته باشند، با مهمانان خود غذا بخورد» (نهج‌‌البلاغه، خ 176).

امام صادق(ع) سنت و روش پیامبر در غذا خوردن با قوم و مهمانان خود را چنین بیان کرده‌اند که ایشان پیش از همه، دست به غذا می‌برد و شروع به غذا خوردن می‌کرد و آخر از همه دست از غذا می‌کشید تا همه مهمانان غذای کافی خورده باشند (کافی، ج 6، ص 285).

سبب این دستور در روایات دیگر، شرم و حیای مهمان از غذا خوردن به‌تنهایی بیان شده است. روشن است که اگر میزبان زودتر از مهمان دست از غذا بکشد، مهمان در ادامه غذا خوردن دچار مشکل می‌شود و از اینکه دیگران دست از غذا کشیده‌اند او هنوز مشغول غذا خوردن است، شرم کند و با وجود گرسنگی مجبور به ترک سفره شود.

5. پرهیز از به‌کار گرفتن مهمان

میزبان باید توجه کند که مهمان خود را به‌کار نگیرد؛ زیرا این کار خلاف اصل تکریم مهمان است. ابن ابی‌یعفور می‌گوید: «در خانه امام صادق(ع) مهمانی را دیدم؛ روزی او برای انجام کاری برخاست، حضرت به او اجازه نداد و شخصاً آن کار را انجام داد و فرمود: رسول خدا(ص) از به‌کار گرفتن مهمان، نهی فرموده است» (همان، ص 283).

در روایت دیگری از امام محمد باقر(ع) آمده است که ایشان فرموده‌اند: «به‌کار گرفتن مهمان، جفا [در حق او] ست...» (همان، ص 284).

6. وانداشتن مهمان به کاری که دوست ندارد

وظیفه دیگر میزبان که در جهت وظیفه اصلی او یعنی اکرام و پذیرایی شایسته از مهمان است، وانداشتن او به انجام کارهایی است که تمایل به انجامشان ندارد. گاه میزبان، کاری را که خود به انجامش علاقه دارد، به گمان آنکه مهمانش نیز آن را دوست دارد، از او می‌خواهد و بدین‌ترتیب او را در رودربایستی قرار می‌دهد. پیامبر اکرم(ص) دراین‌باره فرموده‌اند: «هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید مهمانش را اکرام کند و... می‌فرمودند: مهمانت را به انجام چیزی که برای او سخت است، وادار نکن» (مکارم الاخلاق طبرسی، 1412ق، ص 135).

7. بدرقه مهمان

وظیفه آخر میزبان، بدرقه مهمان با احترام و گشاده‌رویی است. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «یکی از حقوق مهمان، این است که او را از اتاق تا درب خانه، همراهی و بدرقه کنی» (سفینه البحار، ج 2، ص 76).

در روایت زیبایی از امام محمد باقر(ع) آمده است که ایشان فرموده‌اند: «... وقتی مهمانی بر شما وارد شد، او را (در حمل وسائلش)کمک کنید و وقتی خواست از پیش شما برود، کمکش نکنید، چراکه مایه حقارت و بی‌ارزش شدن مهمان است؛ و برای او زاد و توشه بگیرید و توشه‌اش را پاک گردانید که این، سخاوت است» (‌کلینی، 1388، ج 6، ص 284).

نکته زیبا و ظریفی که در این حدیث وجود دارد آن است که کمک کردن به مهمان هنگام ورود و گرفتن چمدان‌ها و وسایل همراه او نشانه علاقه میزبان به ورود مهمان و نشانه تکریم اوست؛ ولی هنگام رفتن مهمان، کمک کردن در جمع‌کردن وسایل و بردن آنها ممکن است برای مهمان این سوءتفاهم پیش آید که میزبان از دست او خسته شده و مشتاق رفتنش است./907/د101/ح

منبع: کیهان