نگاهی به نودمین شماره فصلنامه وقف میراث جاویدان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نودمین شماره فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی وقف میراث جاویدان «وقف؛ اقتصاد پویا، رو به جلو» ویژه تابستان 94 به مدیر مسؤولی حجت الاسلام علی محمدی از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه راهی منتشر شده است.

در این شماره از فصلنامه بعد از سرمقاله و استفتائات مقالات زیر ارائه شده است:

نقش وقف در حفاظت از بناهای تاریخی و بافت‌های کهن شهرها(نمونه موردی: بافت تاریخی تهران)

جنبه‌های مختلف اقتصادی موقوفات و چگونگی ارتقای آن‌ها

مؤسسات وقفی در حیات بازار سنتی آمل

شناختی بر موقوفه مستراستد آمریکایی در کرمانشاه

مطالعه موردی حمام موقوفه پاقلعه شهر نهاوند

آیات قرآن مجید و احادیث به کار رفته در مقدمه وقفنامه ربع رشیدی

سیمای وقفنامه در آب انبارهای سرایان در خراسان جنوبی

وقفنامه مدرسه قاسم‌خان

بررسی چند بقعه متبرک مذهبی در شهرستان رامسر

نقش وقف در حفاظت از بناهای تاریخی و بافت‌های کهن شهرها(نمونه موردی: بافت تاریخی تهران)

حسن کریمیان

محمد جعفر حاتمیان

چکیده: متخصصانی که بر مطالعه شهرهای تاریخی کشور تمرکز دارند، وقف را یکی از موثرترین عوامل در شکل‌یابی و حفاظت از بافت تاریخی آنها به شمار آورده‌اند. علاوه بر شهرهای مذهبی که بخش عظیمی از بناهای غیر مسکونی آنها با همت واقفان فرم یافته است، شهرهای بسیار دیگری را می‌توان یافت که تماما و یا شالوده اصلی ان‌ها بر مجموعه‌های وقفی شکل پذیرفته است، به همین سبب است که مطالعه و بررسی کاربری پدیده وقف بر فرم‌یابی و توسعه بافت‌های کهن شهرهای تاریخی ایران می‌تواند دستاوردهای سودمندی در ارائه طرح‌های حفاظتی برای این بافت‌ها همراه داشته باشد.

در این نوشتار تلاش گردیده است تا با بهره‌گیری نتایج مطالعات اسنادی و مدارک تاریخی و نمونه‌های وقفی برجای مانده در بافت قدیم شهر تهران، نقش وقف در حفاظت از این بافت تحلیل و به عنوان الگویی درماندگاری بافت‌های کهن مورد سنجش و استناد قرار گیرد.

بدین منظور، ویژگی‌های شصت بنای وقفی محله بازار شهر تهران در فرم‌های مطالعاتی میدانی ثبت و درقالب جداول و نمودارهایی برای استفاده در تحقق آماده گردیده‌اند.

نتایج این مطالعه روشن ساخت که وقف را می‌توان مؤثرترین عامل در جهت ماندگاری بافت‌های تاریحی کشور محسوب داشت. این بدان سبب است که متعاقب وقف یک بنا، هر گونه دخالتی در اثر(بدن اذن مراجع دینی) محدود می‌گردد. به علاوه در بسیاری از موارد، حسب نظر واقف، بخش‌هایی از درآمد موقوف و رقابت آن‌ها پیوسته در جهت مرمت و نگهداری اثر وقفی می‌شود.

جنبه‌های مختلف اقتصادی موقوفات و چگونگی ارتقای آن‌ها

سید مجتبی سجاد جزی

چکیده: وقف به معنای حبس مال و استفاده از منفعت آن برای اهداف خاص، از رفتارهای بشری در اعصار مختلف بوده که با ظهور اسلام و تأکید دین مبین بر اهمیت آن، در ادوار متأخرتر و در جوامع اسلامی به خصوص ایران، جایگاهی رفیع یافته است. اولین و مهم‌ترین هدف وقف همواره جنیه‌های مختلف اقتصادی و کمک به اقشار ضعیف جامعه می‌باشد.

از این رو است موقوفات زمانی می‌توانند از کارآیی ویژه‌ای برخوردار شوند که یک نهاد متولی بتواند یک جهت یا مسیر خاص بدان‌ها دهد. در غیراین صورت احتمال می‌رود که کارآیی و بهره‌وری آن‌ها در جهت موضوعات مختلف اقتصادی کاسته شود. از این‌روی سازمان اوقاف که نهاد متولی این امر در کشور است همواره سعی می نماید که با استفاده از روش‌های مختلف در جهت ارتقای هرچه بیشتر اقتصادی این موقوفات گام بردارد و با توجه به این تفاسیر، در این پژوهش سعی شده تا ضمن معرفی جایگاه اقتصادی وقف، به بحث در ارتباط با چگونگی ارتقای اقتصادی موقوفات پرداخته شود.

مؤسسات وقفی در حیات بازار سنتی آمل

شهرام یوسفی‌فر

معصومه یدالله‌پور

چکیده: وقف از نظر اجتماعی اقتصادی کارکرد بسیار مهم زندگی روزانه و فعالیت شهری دارد و نقش بسیار مؤثری در شکل‌دهی ساخت فضایی ایران داشته است و شهر آمل از شهرهای سنتی ایران است که قدمت و ویژگی‌های اجتماعی آن سبب شده تا بسیاری از نهادهای اقتصادی و مذهبی در بازار آن که مرکز شهر در گذشته به شمار می‌رفت به صورت موقوفه قرار گیرد و از لحاظ کارکردی نقش مهمی را ایفا نماید به گونه‌ای که یکی از بنیادی‌ترین عوامل در تدوام مؤسسات دینی و اقتصادی شهر آمل به خصوص بازار آن، وقف است.

از این رو در ساختار فضایی شهرهای سنتی ایران، بازارهای از مراکز مهم شهری هستند که تعدد روابط در ان به شکل بارزی مشاهده شود. در این مقاله سعی بر آن است تا نقش وقف در پایداری بازارهای سنتی ایران بررسی کارکردهای آن در تأمین کردن نیازهای مختلف شهر و مردم آن بیان کرد و روش کار بدین  گونه است که پس از بازنویسی بیست و چهار سند وقفی، آن‌ها را جداگانه بررسی و به همراه مطالعه کتابخانه‌ای و تکنیک مصاحبه با اجاره‌داران اماکن وقفی در بازار آمل و نهادهای ذی‌ربط، کارکردهای این‌گونه مؤسسات در شه و بازار آمل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

شناختی بر موقوفه مستراستد آمریکایی در کرمانشاه

ستار کرمی

چکیده: وقف نه تنها بعد اقتصادی و اجتماعی دارای کارکرد می‌باشد بلکه در بعد فرهنگی نیز بسیار حائز اهمیت است که یکی از مصادیق بارز آن ساخت مدارس دارالایتام توسط واقفین می‌باشد. این مرکز فرهنگی، علاوه بر نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، به تعلیم و تربیت آنان پرداخته و آن‌ها را با سواد نموده‌اند.

 مستر فرانس نورلی استد آمریکایی که در حدود سال 1200 ش در استان کرمانشاه فعالیت داشته، در روستای قلعه از توابع دهستان درود فرامان کرمانشاه اقدام به خریداری اراضی و باغات روستا نموده و وقف در جهت تأمین مخارج پرورشگاه دارالایتام که توسط وی در روستا احداث شده می‌نماید و در این نوشتار، موقوفه مستر استد، پیشنیه واقف و شرح فعالیت‌های او هرچند به صورت گذرا بررسی می‌شود.

مطالعه موردی حمام موقوفه پاقلعه شهر نهاوند

نسرین بیک محمدی

محسن جانجان

خلیل الله بیک محمدی

چکیده: از دیرباز شستشو، آرایش و پاکی از اهمیت به خصوصی برخوردار بوده است، در این از روزگاران کهن، شتسوی بودن از دو منظر اهمیت داشته است: نخست از جهت پاکی و بهداشت بدن و دیگر از نظر آیینی و مذهبی (تطهیر و غسل).

حمام‌ها در ساختار کالبدی خود دو دسته: حمام‌های عمومی و حمام‌های خصوصی تقسیم می‌شوند. در دوران اسلامی، با توجه به تأکید دین اسلام بر نظافت، اصول و موازین شرعی، مخصوصا غسل و ضرورت وجود حمام در نزدیکی اماکن مقدس و به ویژه زیارتگاه‌ها، حمام‌های عمومی باتوجه به سنت حسنه وقف، جایگاه ویژه و نقش حیاتی ر فضای معماری ـ شهرسازی داشته است؛ به طوری که یکی ازعناصر اصلی و کلید ساختار شهر به شمار رفته و از ساختار و معماری مشخصی تبعیت کرده است.

به دلیل اهمیت ویژه حمام‌ها در شهر نهاوند؛ چهار نمونه از حمام‌ها عمومی از دوران اسلامی مـتأخر (قاجار) به جا مانده که در بافت قدیمی این شهر با توجه به وسعت آن در این دوره، تعداد آن قابل توجه است. حمام پاقلعه از جمله این حمام‌ها به شمار می‌آید که دارای وقفنامه سنگی و تاریخ احداث مشخص بر سردر ورودی می‌باشد.

در این نوشتار به دنبال بازشناسی وقفنامه، کالبد، بن‌مایه، مواد و مصالح، سازندگان و دوره ساخت حمام با تأکید بر تحلیل؛ مقایسه و توصیف پلان‌ها متداول با اصول حمام‌سازی دوران قاجار رایج ر سهر نهاوند، به مطالعه حمام مذکور پرداخته می‌شود.

آیات قرآن مجید و احادیث به کار رفته در مقدمه وقنامه ربع رشیدی

مریم ثقفی

چکیده: وقف در ایران، قدمت دیرینه‌ای دارد و در طول تاریخ، تأثیر شگرفی بر گسترش نهادها و مؤسسات آموزشی و علمی برجای گذارده است و وقف، از یک سوی جنبه کاملا مذهبی دارد و از سوی دیگر نقش مهمی در سیاست و کشورداری ایفا می‌کند به گونه‌ای که از دوره سامانیان، دیوانی به نام اوقاف، در تشکیلات دیوان سالاری کشور وجود داشت که به امور وقفی کشور رسیدگی می‌کرد، کاربرد وقف نیز همچون بنیان آن جنبه‌ای دوگانه داشت، به گونه‌ای که هم بر اقتصاد و گردش مالی کشور اثر می‌گذاشت و هم بخش اعظم وقف در جهت بهره‌روی و توسعه مدارس، مساجد، خانقاه‌ها، اماکن خیریه همچون بیمارستان‌ها، کارونسرا و آب انبارها به کار می‌رفت.

وقف، شرایط و اصولی به همراه داشت که اغلب از سوی در طومار و اسناد وقفنامه درج شد. یکی از این اسناد، درج می‌شود. یکی از اسناد، وقفنامه ربع رشیدس است که می‌توان را طولانی‌ترین و جامع‌ترین سند وقفی دانست که به صورت نسبتا کامل و با حفظ واقف به صورت اصیل باقی مانده است.

در این پژوهش تلاش شده است با بررسی مقدکه وقفنامه ربع رشیدی، دلایل ذکر شد از سوی رشیدالدین فضل الله در وقف اراضی وسیع ربع رشیدی و آیات قرآن مجید و احادیث مورد استناد مورد ارزیابی قرار گیرد.

سیمای وقفنامه در آب‌انبارهای سرایان در خراسان جنوبی

بهرام عنانی

فخرالدین محمدیان

خدیجه شریف کاظمی

چکیده: در مناطق کویری همواره عوامل طبیعی مانند کمبود، منابع آبی از جمله رودخانه دائمی، جشمه‌های طبیعی و زیرزمینی و دمای بالای محیط، موجب گردیده تا ساکنان این مناطق علاه بر ارزش نهادن به این عنصر حیاتی، سیستم‌هایی را برای بهره‌برداری بهتر از آب به کار گیرند. بذای این منظور، در منطقه سرایان واقع در استان خرسان جنوبی، آب انبارهای متعددی مضامین وقفنامه‌های آن‌ها که اغلب به صورت سنگ نوشته ظاهر شده‌اند علاوه بر معرفی پژوهش سعی دارد با مطالعه و بررسی وقفنامه آب انبارها و حوض انبارهای منطقه سرایان، به کیفیت چگونکی سنت وقف در فرهنگ این نواحی، از دوره صفوی تا زمان متأخر بپردازد.

این تحقیق از نظر هدف بنیادی و با روش تاریخی ـ تحلیلی صورت پذیرفته است.

همچنین روش جمع‌آوری داده‌ها به صورت میدانی و کتابخانه‌ای است و نتایج مطالعات نشان می دهد که در منطقه سرایان سنت وقف مختص به یک زمان خاص نبوده و این سنت به صورت یک فرایند در زندگی و فرهنگی مردم در جریان بوده است.

وقفنامه مدرسه قاسم‌خان

حمیده عبدالهی علی بیک

احسان فتاحی اردکانی

چکیده: یکی ازمدارس علمیه تهران(در عصر قاجار)، مدرسه قاسم خان است که به دست امیر قاسم خان ساخته شد و بعدها دختر وی مهد علیا (مادر ناصرالدین شاه) آن را توسعه داد و به مدرسه مادرشاه نیز معروف شد.

این توسعه در سال 1264 شروع و در سال 1272 به پایان رسیده است. تاریخچه وقف مدرسه، تعیین مکان مدرسه، شناخت افراد ذکر شده در وقفنامه و اطلاعاتی راجع به آنان و تصحیح وقفنامه مذکور مطالبی است که دراین مقاله آمده است.

بررسی چند بقعه متبرک مذهبی در شهرستان رامسر

احمد شورمیچ

چکیده: بقاع متبرکه و زیارتگاه‌ها در ایران از مراکزی هستند که پس از مساجد بیشترین تأثیر را در آرامش و رشد معنوی جامعه دارندو اماکن مذکور با پذیرفتن خیل عظیمی از علاقه‌مندان و مریدان، تأثیرات بسیاری را دز زندگی مردم مسلمانان گذاشته ودست کم ایجاد کننده برخی زیرساخت‌های گردشگری مذهبی نیز هستند. به همین دلیل در این پژوهش به شناسایی چند بقعه متبرکه در شهرستان رامسر پرداخته می‌شود.

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد، تعدادی از بقاع متبرکه رامسر قابلیت گردشگری مذهبی دارند که باروش کتابخانه‌ای و میدانی، به معرفی آن‌ها پرداخته می‌شود.

گفتنی است هشتاد و نهمین شماره فصلنامه وقف میراث جاویدان ویژه تابستان  94 در 240 صفحه از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه منتشر شده است./998/ن601/ق