امام سجاد و شیوه نوین هدایت با ابزارهای خاص خود

امام سجاد(ع) متولد سوم شعبان سال 38 هجری در شهر مدینه  است که در سال 61 هجری پس از شهادت پدرش در حادثه عاشورا، به امامت رسید و به مدت 34 سال هدایت و زعامت شیعه را بر عهده داشت که این زمان مصادف با حکومت افرادی همچون  یزید بن معاویه، عبد الله بن زبیر، معاویه بن یزید، مروان بن حکم، عبد الملک بن مروان و ولید بن عبد الملک بود و در سال 94 یا 95 در مدینه به شهادت رسید و در قبرستان بقیع در کنار عمویش حسن بن علی به خاک سپرده شد.

هدایت فکری مردم در آن خفقان به چند صورت محقق شد یکی از آن موارد تعلیم و تربیت شاگردانی مستعد، درعلم دین و دیگر علوم بود تا از طریق آنها به تبلیغ اسلام واقعی بپردازد و افزون بر آن به افشای ماهیت حکومت ظالمان وقت، و رسوایی عدم مشروعیت آنها و نیز حفظ دستاوردهای قیام عاشورا برسد.

تربیت شاگرد

شیخ طوسی شمار شاگردان حضرت را تا 179 نفر نقل می کند که نامی همچون ابوحمزه ثمالی در این میان شهرت بسیار دارد ابوحمزه ثمالی در علم حدیث و تفسیر مورد توجه امام بود و در حقیقت رهبری شیعیان کوفه را بر عهده داشت چنان اعتماد حضرت را جلب کرده بود که برای اولین بار امام سجاد(ع) قبر امیر مؤمنان علی(ع) را که تا آن زمان مخفی بود به وی نشان داد رساله حقوق امام سجاد که  ۵۱ حق و وظیفه برای انسان در آن بیان شده از حقوق خداوند بر انسان و سپس حقوق اعضاء و جوارح شروع و به حقوق اهل ذمه ختم شده  در کنار دعای شریف و پرمضمون ابوحمزه ثمالی از ثمرات شاگردی وی بود که از حضرت فرا گرفته است.

مُبلغی شجاعی همچون یحی بن ام طویل از شاگردان امام بدون ترس در مجامع عمومی به بیان کلام و فرمایشات  حضرت می پرداخت که در نهایت دستگیر و دست و پای وی قطع شد و به شهادت رسید از سوی دیگر شخصی همچون محمدبن مسلم بن شهاب زهری از علمای اهل سنت نیز با معاشرت فراوان با حضرت، بهره فراوانی از علم ایشان برد که حکایت از جامعیت کرسی درس امام و اهمیت دادن به مباحث وحدت و حفظ اتحاد مسلمانان دارد. او با این که از علمای دربار عبدالملک مروان از مخالفین اهل بیت به شمار می رفت درباره حضرت می گفت احدی را فقیه تر و دانشمندتر از علی بن الحسین(ع) ندیدم

فرزدق شاعر شهیر عرب هم از شاگردان امام سجاد(ع) بود که حضرت با آموزش معارفی دین به وی، از ذوق شعری او در جهت تبلیغ اسلام راستین و معارف شیعی بهره می برد محدث معروفی همچون جابربن عبدالله انصاری هم از شاگردان وی محسوب می شود.

دعا و نیایش

یکی دیگر از ابزار هدایت فکری و فرهنگی جامعه توسط امام سجاد(ع) جدای از تربیت شاگردان، انتشار مجموعه ای از دعاها در غالب عرفان و اندیشه اسلامی با رویکردهای سیاسی اجتماعی، فرهنگی عقیدتی و بطور کلی محتوی و مضمونی بر اساس سبک زندگی اسلامی بود که با گذشت سالیان طولانی، هنوز همچون چشمه ای جوشان، معارفی ذلال از آن بیرون می طراود.

در باب توحید و معرفت الهی مناجات معروف خمس عشر که شامل 15 دعا و مناجات است دریایی از علم و معرفت است کتاب شریف صحیفه سجادیه مجموعه ای از دعاهاست که شامل امور معنوی و دنیوی می شود به عبارتی از توحید الهی گرفته تا دعایی مربوط به همسایه یا مرزداران که حکایت از جامعیت آن دارد.

به عبارت دیگر امام سجاد(ع) با توجه به محدودیت و عدم جواز طرح مسائل و معارف دین از سوی حاکمان وقت، فرصت نیایش با خدا را مغتنم شمرده و در غالب آن به طرح مسائل مورد نیاز جامعه پرداختند و از این طریق هدایت و ولایت خود را در جامعه تسری دادند.

خطبه های آتشین

در کنار تربیت شاگردان، نشر دعا و حمایت غیر مستقیم از قیام هایی همچون مختار و توابین تربیت غلام و کنیزان و پس از آن آزادی آنها می پرداخت که در لایه های مختلف جامعه آن زمان نفوذ می کردند و نقل و بیان معارف را از سوی امام به خوبی انجام می دادند.

خطبه های آتشین امام در فرصت های مقتضی هم از دیگر شیوه های هدایتگرانه امام بود که لرزه بر اندام سست حکومت وقت انداخته بود و افزون بر موارد نام برده، روضه خوانی و عزاداری سید وسالار شهیدان کربلا شیوه ای دیگر از روشنگری ایشان بود که تا به حال ادامه دارد این مورد تا جایی پیش رفت که امام در هر مجلسی حاضر می شد یادی از این مصیبت کرده  و می گریست همین موضوع سبب اعتراض برخی از افراد شد که تا چه هنگام به  نوحه و شیون می پردازی حال آنکه سالها از این ماجرا می گذرد در مقابل این اعتراض پاسخ حضرت به آنها چنین بود:«مگر شما نشنیدید یعقوب پیامبر و پیامبر زاده، وقتی یکی از فرزندان او ناپدید شد، آن قدر گریست که کمرش خمیده و چشمانش سفید شد؟ اما من در مقابل چشمان خود دیدم پدرو  برادر و هفده تن از خانواده ام مظلومانه کشته و بر زمین کشیده شدند، پس چگونه توقع دارید اندوه من کم شود؟!»

صحیفه کامله سجادیه کلامی بالاتر از نطق بشری و پایین تر از بیان الهی است این کتاب که به اخت القران، انجیل اهل بیت، زبور آل محمد و نیز صحیفه کامله معروف است و کامله از آن جهت گویند که در دست فرقه زیدیه نسخه ای از صحیفه که فقط نیمی از این ادعیه را در خود جای داده رایج است بنابراین به این صحیفه به  جهت عدم نقص و کامل بودن، در مقابل صحیفه آنها کامله می گویند.

امام زمان در صحیفه

ادعیه این کتاب زمابندی دارد برخی دعاها برای شبانه روز برنامه ریزی شده برخی هفتگی و قسمی دیگر ماهانه بیان شده مثل دعای دیدن هلال ماه، و برخی دیگر از دعاها سالانه است مثل دعای عرفه و وداع ماه رمضان که بیان شده است.جدای از فصاحت و بلاغت صحیفه که اهل فن برآن معترفند با بررسی دعاهای آن به غالب موضوعی آن هم پی می بریم به عنوان مثال به امام زمان(عج) در صحیفه  سجادیه  با مضامین مختلفی یاد شده است.

در باب وجود امام و حجت الهی که در هر زمان و روزگاری وجود دارد، اشاره به یاوران امام عصر و دعا برای آنها، اشاره به دستاوردها و نعمت های عصر ظهور، اشاره به اطاعت از ولی عصر(عج)، بیان و تصویری از اوصاف منتظران و شیعیان امام و نیز دعا برای فرج امام زمان(عج) از مضامین عالی موجود در صحیفه کامله سجادیه است.

زین العابدین

قطعا شناخت مقام منزلت امام سجاد(ع) ودرک فضائل ایشان برای ما آسان نیست اما با سیر در گفتار و رفتار منقول از حضرت می توانیم به سیره اخلاقی امام پی برده و از سبک زندگی او بهره بجوییم نسبت به شخصیت وجودی ایشان در باب علم حضرت آمده است که احاطه علمی امام به اصول اعتقادی و احکام اسلامی به گونه ای بود که در مقابل هر سؤالی که از او می شد، پاسخی دقیق و اعجاب انگیز، بیان می نمود. این ویژگی منحصر به فرد دانشمندان دیگر مذاهب را به تحسین و اعجاب واداشته بود.

کثرت عبادت امام سجاد(ع) از ویژگی های شاخص ایشان بود تا جایی که بر اثر سجده زیاد سجاد نام گرفته بود امام محمد باقر(ع) درباره عبادت پدر خود می فرماید به حدی عبادت کرده بود که دیگران به آن حد عبادت نمی کنند و از شب زنده داری رنگش زرد گشته بود و از گریه چشمانش سرخ شده بود و از سجده پیشانی اش برجسته شده بود و از ایستادن برای نماز، پاهایش ورم کرده بود.

مالک بن انس رئیس مذهب مالکی اهل سنت می گوید علی بن الحسین(ع) در شبانه روز، هزار رکعت نماز می خواند و این کار تا زمان وفات او ادامه داشت. ابن ابی الحدید هم می گوید علی بن حسین(ع) نهایت در عبادت کردن است به همین خاطر بود که به زین العابدین یعنی زینت عبادت کنندگان شهرت یافت.

جدای از کثرت عبادت، خشوع ایشان در عبادت بود که نقطه تمایز امام بود چرا که وی مقام الوهیت را درک کرده بود و عباد او به سوی معبود بی نیاز از سر شوق و عشق وافر بود نه عادت و جبر که آفت است. بر همین اساس ابونعیم اصفهانی از علمای اهل سنت که همیشه شاهد لرزش امام در زمان وضو تا ایستادن به نماز بوده، از ایشان در جواب دلیل لرزش چنین می شنود که، مگر شما نمی دانید به درگاه چه کسی می ایستم و با چه کسی می خواهم مناجات کنم.

سیادت و عظمت امام در کنار تواضع  دستگیری ایشان از ستمدیدگان و نیازمندان هم از دیگر جنبه های شخصیت وجودی حضرت بود که در هر باب انبوهی از کلام قابل گفتن و نوشتن است اما زمان در این جا محدود است./933/704/ب3