کتب درسی باید طلبه را پرسشگر، خلاق و بصیر کند

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از  پایگاه اطلاع رسانی حوزه‌های علمیه خواهران، حجت‌الاسلام حمید محمدی دبیر شورای علمی تربیتی مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران و نمانیده مدیر مرکز در اداره کل برنامه ریزی  و تدوین متون تحصیلی در گفت‌و‌گویی گفت: از مهم‌ترین فعالیت‌های هر سازمان آموزشی تأمین محتوای لازم برای تعلیم و تربیت از طریق گردآوری و انتقال دانش و مهارت های مورد نیاز، گزینش و سازماندهی آنها است.  

متن کامل این گفت‌وگو بدین شرح است:

لطفا در مورد اداره‌کل برنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی توضیحاتی  ارائه بفرمائید.

مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران از نخستین روزهای تشکیل خود، به دلیل بهره مندی از حضور صاحب نظران و کارشناسان زبده و فرهیخته، نیازهای نوپدید در عرصه ابلاغ دین را در زمینه اقتضائات ابلاغ دین در فضای جامعه امروزی و نیروی انسانی متناسب با آن و نیز در زمینه برنامه های آموزشی و تربیتی لازم و همچنین در زمینه تولید محتوای آموزشی یا همان متون و منابع آموزشی را به خوبی درک کرد و با توجه به تفاوت های اساسی برنامه آموزشی حوزه خواهران با حوزه علیمه برادران و برخورداری از مأموریت ها و اهداف متفاوت، به تولید متون درسی و منابع آموزشی مورد نیاز اقدام کرد.

ما در این سالها شاهد تولید کتبی بدیع و کم نظیر در متون درسی حوزه های علمیه بودیم که پیش از آن در حوزه های علمیه سابقه نداشت. اگر مروری بر عناوین کتب تألیف شده توسط مرکز کنیم با کتبی چون؛ قرآن و عهدین، انگلیسی برای دانش پژوهان علوم اسلامی، آداب مناظره، فن خطابه، مشاوره کاربردی، درآمدی بر نظام خانواده، مبانی و معیارهای اخلاق، مدیریت فرهنگی و مدیریت فعالیتهای فرهنگی، تاریخ فرهنگی سیاسی معاصر، نظام سیاسی اسلام، نظام اقتصادی اسلام و دهها عنوان دیگر مواجه می شویم که همه ناظر به نیازهای واقعی طلاب خواهر تألیف شده اند و این موارد، بخش کوچکی از تولیدات مرکز در تمامی حوزه های علوم و معارف اسلامی است.

معیار‌های تألیف کتب درسی و منابع آموزشی حوزه‌‌های علمیه خواهران چیست؟

از مهم‌ترین فعالیت‌های هر سازمان آموزشی تأمین محتوای لازم برای تعلیم و تربیت از طریق گردآوری و انتقال دانش و مهارت های مورد نیاز، گزینش و سازماندهی آنهاست. اهمیت و جایگاه خاص کتاب درسی و منبع آموزشی و ویژگی‌های منحصر به فرد آن نسبت به یک کتاب صرفاً علمی بر کسی پوشیده نیست، به همین دلیل تولید آن، باید مبتنی بر معیارهای صحیح و ساز وکاری بسیار دقیق انجام شود.

یکی از معیارها در تألیف کتاب درسی، اتقان و استحکام محتوایی متن است. بدین منظور برای هر یک از عناوین درسی، توسط گروه های علمی آموزشی مرکز که از برترین صاحب نظران حوزه های علمیه در موضوعات علوم اسلامی هستد، سرفصلی کلی فراهم می شود. این سرفصل به مثابه نقشه و چارچوبی برای تألیف کتاب است.  با توجه به حساسیت امر تألیف کتاب درسی، در اختیار داشتن سرفصل یک عنوان درسی به تنهایی برای مؤلف کافی نیست و او همچنان در انتخاب زیر عناوین، تبویب، فصل‌بندی و درس‌بندی کتاب بر اساس نظرات و سلایق علمی ـ شخصی خویش آزاد است که البته این امر در نگارش یک کتاب صرفاً علمی و نه آموزشی خالی از اشکال است. اما از آنجا که کتاب درسی عهده دار انتقال مسلمات و مشهورات یک علم به دانش پژوهان است، باید خالی از هرگونه سلایق و نگاه خاص به موضوعات علمی باشد، بدین منظور، تبدیل و بازنویسی سرفصل عنوان درسی به سرفصل کتاب درسی نیز تحت نظر گروه علمی آموزشی انجام می شود تا با تکیه بر مشهورات یک موضوع علمی، تمامی مطالب و محتوای لازم در کتاب درسی لحاظ و از زواید و حواشی پرهیز شود چون کتاب درسی تنها به دنبال ارائه مجموعه ای از اطلاعات نیست بلکه هدف از آن ایجاد تغییر هدفمند و روشمند در سطوح دانشی، بینشی و مهارتی آن هم در مخاطب خاص و با محتوا و موضوعی منسجم و برنامه ریزی شده در راستای تحقق اهداف برنامه درسی است.

معیار دیگر در تألیف کتب درسی و منابع آموزشی، تسهیل فرایند یاددهی –یادگیری است تا استاد و طلبه در پیچ و خم متن گرفتار نشوند و محتوای آموزشی به خوبی انتقال داده شود. مقام معظم رهبری فرمودند: «بایستی کاری کرد، که همّ طلبه، فهمیدن مطلب باشد، نه فهمیدن عبارت»، ما نیز از ابتدا این مسئله را به صورت خاص مورد توجه قرار داده و کتاب هایمان را با ادبیات علمی، اما رسا و بدون پیچیدگی های عبارتی تولید کردیم.

معیار دیگر در تألیف کتب درسی و منابع آموزشی، کاربردی بودن و متناسب بودن با نیازهای علمی، معرفتی و مهارتی طلاب و جامعه مخاطب آنها است. به عنوان مثال ما در رابطه با ابلاغ دین که از اهداف اصلی مقطع سطح دو است و تأمین نیازهای علمی و مهارتی طلاب در این بخش، بیش از 50 عنوان کتاب درسی سطح دو، حاوی مباحث محتوایی و علمی و مباحث مهارتی مورد نیاز طلاب است.

وضعیت فعلی کتب درسی و متون آموزشی حوزه‌های علمیه خواهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

در مجموع ما تا به حال توانسته ایم در مقاطع تحصیلی سطح دو و سه بیش از 130 عنوان کتاب درسی و منبع آموزشی تولید کنیم که این موفقیت بزرگ مرهون الطاف خداوند متعال و عنایات خاص حضرت ولی عصر عج الله تعالی فرجه الشریف است. البته لازم می دانم از تمامی مسئولین ذیربط، مؤلفین ارجمند و سایر عزیزان که زمینه ساز و هموار کننده این راه سخت و پر فراز و نشیب بودند، تشکر نمایم.

ما تا رسیدن به وضعیت مطلوب در تولید کتب درسی و منابع آموزشی فاصله داریم اما بحمدالله در یک سال اخیر قدم های بسیار خوبی در جهت رشد کمی و کیفی تألیفات مرکز برداشته ایم که نتایج آن به زودی رخ می نماید.

در حال حاضر عمده کتاب های مورد نیاز طلاب خواهر در مقطع سطح دو توسط مدیریت تألیف و تدوین مرکز تولید شده است. در رابطه با کتب مورد نیاز مقطع سطح سه با توجه به فراوانی رشته های تحصیلی، تولیدات زیادی نداشته ایم که البته در برنامه های آتی به طور جدی به دنبال تأمین کتب در این مقطع هستیم.

همانطور که اشاره شد ما به لحاظ کمیت و کیفیت کتب درسی و منابع آموزشی در بین مراکز حوزوی جایگاه خوبی داریم و جالب است بدانید برخی از کتب ما در حوزه های علمیه برادران، جامعه المصطفی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) و دانشگاه های کشور تدریس می شود.

در مقطع سطح چهار با توجه به اینکه به تازگی راه اندازی شده هنوز به مرحله تولید محتوا نرسیده ایم اما با توجه به اقتضائات این مقطع به دنبال تولید کتاب درسی نیستیم بلکه در برنامه ریزی ها به دنبال تولید منابع آموزشی هستیم.

چشم انداز، اهداف و سیاست های این مرکز در تدوین کتب درسی حوزه‌های علمیه خواهران چیست؟

با توجه به ظرفیت های عظیم حوزه های خواهران، چشم انداز ما تبدیل شدن به مرجع اصلی در تولید کتب درسی و منابع  آموزشی در زمینه علوم و معارف اسلامی است. نگاه ما این است که برای تمام مراکز حوزوی و دینی در داخل و خارج از کشور و نیز برای دانشگا ها، مؤسسات و مراکز آموزش عالی کشور می توانیم به عنوان سفارش پذیر تولید محتوای علمی و آموزشی باشیم. به منظور تحقق این امر، تألیفات مشترک با مراکز علمی آموزشی معتبر همچون پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، جامعه المصطفی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، سازمان سمت و دیگر مراکز همچون گذشته در دستور کار جدی ما است.

یکی از هدف های اساسی ما، تأمین کامل کتب مورد نیاز مقاطع مختلف تحصیلی حوزه های علمیه خواهران است.

به نظر ما متن درسی هر چند بسیار مهم است اما همه آنچه استاد و طلبه به آن نیاز دارد، کتاب درسی به تنهایی نیست. از ابتدا اعتقاد داشتیم که در کنار متن درسی نیاز به محتوایی داریم که امروز از آن با نام بسته آموزشی می کنند.

یکی از اهداف مهم ما در اداره کل برنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی تولید بسته آموزشی برای عناوین درسی است. بسته آموزشی شامل: کتاب درسی، کتاب کار، کتاب استاد، کتاب مکمل آموزش، منابع مکمل آموزش، نرم افزارهای آموزشی می باشد. کتاب درسی یکی از اجزای این بسته است و ما باید بقیه این اجزاء را متناسب با عناوین درسی آماده کنیم.

از جمله اهداف تولید بسته آموزشی، جذاب و آسان سازي فرايند يادگيري، توسعه و تعميق يادگيري فراگيران از طريق استفاده از رسانه هاي مختلف آموزشي، ايجاد ارتباط فعال اساتید و طلاب در فرایند یاددهی و يادگيري محتواي برنامه درسی، گسترش استفاده از  IT در فرايند ياددهي و يادگيري می باشد.

سیاست ما در تولید کتب درسی، کیفیت افزایی روز افزون همراه با به روزآوری علمی و ساختاری است. کتاب درسی باید طلبه را پرسشگر، خلاق و بصیر کند و علاوه بر رشد بعد دانشی طلبه به رشد ابعاد بینشی و مهارتی او نیز توجه کند.

یکی دیگر از سیاست های ما تولید کتب هم عرض برای برخی عناوین درسی است تا استاد با توجه به علاقه، سطح توانمندی و سطح علمی طلاب، خودش نسبت به انتخاب کتاب اقدام نماید. این امر ضمن افزایش انگیزه و رغبت اساتید و طلاب موجب افزایش بهره وری آموزشی شده و سنت دیرینه نظام آموزشی حوزه نسبت به انتخاب آزادانه متن درسی را احیاء می کند. سیاست دیگر ما، تألیفات مشترک با سایر مراکز علمی آموزشی است تا ضمن بهره برداری طرفین از تجارب یکدیگر، زمینه معرفی و حضور حوزه های علمیه خواهران در مجامع علمی کشور فراهم شود.

ویژگی های متون و کتاب‌های آموزشی حوزه‌های علمیه خواهران چیست؟

کتاب های حوزوی عهده دار انتقال تراث علمی علمای سلف در گستره علوم و معارف اسلامی هستند، لذا کتب درسی حوزه های علمیه  برای تحقق صحیح این امر، باید با نگارشی واضح، مستقیم و بدون اشاره به نظرات شاذ در آن علم تدوین شوند و محتوای آن از نظر زمانی، منظم و از نظر سطح مفهومی از آسان به دشوار و از علت به معلول و با جغرافیای مفهومی روشن و همراه با انسجام درونی باشد.

از عمده ویژگی های اساسی کتب حوزه های علمیه خواهران روزآمد بودن، ضمن توجه به محتوای اصیل علمی است. توجه به قالب ارائه محتوای علمی به منظور تسهیل فرایند آموزش و افزایش بهره وری آن با استفاده تدوین آموزشی متون مبتنی بر دستاوردهای علم تکنولوژی آموزشی از ویژگی های مهم و برجسته کتب حوزه های علمیه خواهران است. مروری بر کتب مرکز و مقایسه آن با کتب دیگر مراکز حوزوی نشان می دهد، از همان ابتدا تکنولوژی آموزشی در تدوین کتب درسی مورد توجه بوده است.

کاربردی بودن و ناظر بودن به نیازهای فردی و وظایف اجتماعی طلاب از دیگر ویژگی های بارز کتب حوزه های علمیه خواهران است.

نسبت به گذشته، کتب حوزه‌های علمیه خواهران چه پیشرفت و تغییراتی داشته است؟

در این سالها تلاش شده با اصلاح و به روزرسانی فرایندها و مراحل سه گانه تولید کتب درسی یعنی تألیف، تدوین و آماده سازی، کتاب های خوبی را عرضه نماییم. همچنین با استفاده از ظرفیت گروه های علمی و با بهره گیری از مؤلفین توانمند و صاحب نام، کتب قابل توجهی از نظر غنای علمی تولید کنیم. البته ما اعتقاد داریم مسیر بلندی در راه رسیدن به وضعیت مطلوب در پیش داریم.

تفاوت‌ها و اشتراکات متون آموزشی حوزه‌های علمیه خواهران با متون حوزه علمیه برادران چیست؟

با توجه به تفاوت برنامه درسی مقطع سطح دو حوزه های علمیه خواهران با حوزه علمیه برادران، بالطبع عمده کتاب های درسی ما متفاوت است اما در موارد محدودی مثل کتاب های تاریخ اسلام و سیره پیشوایان تألیف آقای پیشوایی و کتاب روانخوانی و تجوید قرآن تألیف آقایان شهیدی و حبیبی کتاب های ما مشترک است. البته کتاب المنطق مرحوم مظفر و کتاب هدایه نیز با اصلاحات و تغییراتی در برنامه درسی ما وجود دارد.

حوزه‌های علمیه خواهران به عنوان پیشتاز در همه عرصه ها از جمله در تولید کتب درسی به عنوان الهام بخش حوزه های علمیه برادران و دیگر مراکز حوزوی بوده است و این برای ما افتخار آفرین است. ما از حدود 18 سال قبل تألیف کتب درسی را به صورت منسجم و برنامه ریزی شده و با توجه شاخصه های علمی تألیف و تدوین کتاب درسی، شروع کردیم، اما حوزه های علمیه برادران -اگر از چند کار محدود بگذریم- از سال گذشته تولیدات خود را توانستند عرضه کنند.  

در مقطع سطح سه نیز با توجه به تفاوت ها در برنامه درسی، عمده کتب حوزه های خواهران و برادران متفاوت است و هر چند برخی کتب درسی نیز مشترک است.

آیا در تألیف متون آموزشی حوزه‌های علمیه خواهران از تألیفات طلاب خواهر نیز استفاده می‌شود؟ اگر استفاده می‌شود در چه سطحی؟

آرزوی دیرینه ما مشارکت فعال فرهیختگان و اساتید حوزه های علمیه خواهران در امر تألیف کتب درسی و منابع آموزشی بوده است. در حال حاضر یکی از کتب درسی حوزه خواهران توسط سرکار خانم علاسوند که از اساتید برجسته حوزه های علمیه خواهران هستند، تألیف شده است و چند کتاب دیگر نیز با همکاری اساتید خواهر در حال تألیف است. امیدواریم روزی اکثر کتب درسی حوزه های علمیه خواهران با مشارکت اساتید وطلاب خواهر تولید شود. ما در اینجا اعلام آمادگی می کنیم تا از ظرفیت علمی فرهیختگان، اساتید و طلاب حوزه های علمیه خواهران در تولید کتب درسی و منابع آموزشی استفاده کنیم لذا تقاضا داریم افرادی که در این زمینه صاحب اندیشه و قلم هستند با اداره کل برنامه ریزی و تدوین متون تحصیلی همکاری کنند.

چه‌ برنامه‌هایی برای ارتقای سطح علمی متون آموزشی حوزه‌های علمیه خواهران دارید؟

صرفاً ارتقای سطح علمی کتب درسی به معنای رایج هدف ما نیست! شاید شما از چرایی آن بپرسید. در جواب می گوییم: هدف کتب درسی بر خلاف کتبی علمی و پژوهشی، ارائه بالاترین سطح در یک موضوع علمی نیست و نمی خواهد به تحلیل و تبیین همه مسائل بپردازد. هدف ما در کتب درسی، ارائه محتوای علمی متناسب با 1. اهداف کلی و جزئی آموزشی2. اهداف مرحله ای برنامه درسی 3. نیازهای مخاطبان 4. سطح توانمندی و رشد ذهنی مخاطبان 5. اصول و مراحل یادگیری می باشد، لذا عمده تلاش ما ارتقای کتاب درسی در همه این موارد است هرچند توجه به غنای کتب متناسب با اهداف و سرفصل های آموزشی نیز مورد توجه ما می باشد.

ما برای کیفیت بخشی به کتاب درسی چند گام اساسی را دنبال می کنیم. اولاً به دنبال بهره گیری از مؤلفان صاحب نام در هر یک از گروه های درسی هستیم. ثانیاً به بررسی، به روزآوری و اصلاح مداوم فرآیندهای تولید کتاب پرداخته ایم. ثالثاً با ارزیابی های مستمر، زمینه ارتقا و اصلاح کتب درسی را پیگیری می کنیم و رابعاً مسئله تدوین آموزشی و بهره گیری از جدید ترین روش ها در این امر مورد توجه جدی ما می باشد.

در رابطه با بررسی وبه روزآوری و اصلاح مستمر فرایندهای تولید کتاب، باید بگویم یکی از نقایصی که در فرایند تولید کتاب وجود داشت، وجود فرآیندهای ناکارامد و نامتناسب با شرایط روز بود که این نقیصه را برطرف و این فرایندها در بازه زمانی مشخص مورد بازنگری قرار می گیرد. عدم وجود اسناد بالادستی و الگوها و شیوه نامه های قابل قبول و منسجم در تولید کتاب نقیصه دیگر بود که با لطف خداوند و همت صاحب نظران و تشکیل کارگروه های تخصصی لازم بخشی از این موارد تولید شد. الگوی تألیف و تدوین حوزه های علمیه خواهران اولین محصول این تلاش است که مشابه قابل توجهی در هیچ یک از مراکز حوزوی و دانشگاهی کشور ندارد. انشاءالله در آینده ای نزدیک، دیگر اسناد و الگوها و شیوه نامه های لازم نیز تولید می شود.

البته از آنجا که پشتیبان علمی و محتوایی کتب مرکز باگروه های علمی است، سرمایه گذاری جدی و حمایت شایسته در این خصوص لازم است تا با حضور اساتید و کارشناسان زبده و صاحب قلم و آشنا به فضای آموزشی حوزه های علمیه خواهران در این گروه ها، مسیر پر صعوبت تولید کتب درسی به شایستگی پیموده شود و کتبی فاخر و قابل ارائه به تمامی محیط های علمی و آموزشی و در شأن اساتید و طلاب حوزه های علمیه تولید شود./998/د101/ق