چند سالی است که علوم عقلی در حوزه های علمیه با اقبال و توجه بیشتری مواجه شده است؛ فعالیت مراکز و مؤسسات تخصصی درباره علوم عقلی در حوزه علمیه قم را باید تاییدی بر این مدعا دانست. هرچند در مورد کارکرد و کیفیت و نحوه عملکرد این مؤسسات، ان قلت هایی وجود دارد که می بایست مورد ارزیابی و مداقه کارشناسان و صاحبنظران قرار گیرد.

اما اقبال صورت گرفته و فعالیت های انجام شده را باید به فال نیک گرفت و امیدوار بود نهادها و مراکز حوزوی بیش از پیش اهمیت علوم عقلی را به منظور پاسخگویی به نیازهای جهان اسلام و نظام اسلامی درک کنند و به نظریه پردازی و تولید علم در این زمینه بپردازند.

برگزاری همایش های کتاب سال حوزه بهانه ای است برای این که پژوهش های حوزوی مورد توجه قرار گیرد؛ در همین زمینه داوران مهم ترین رویداد پژوهشی حوزه نیز نیم نگاهی به علوم عقلی دارند و از آثار تولید شده در این زمینه تقدیر و تجلیل می کنند.

یکی از افرادی که در هجدهمین همایش کتاب سال حوزه در سال گذشته با معرفی کتاب «چیستی و نقش قضایای تحلیلی و ترکیبی در منطق و معرفت شناسی» حائز رتبه برگزیده شد، حجت الاسلام والمسلمین احمد ابوترابی از اساتید برجسته حوزه و عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) است که با تدوین این اثر نوآوری های جدیدی را در عرصه پژوهش های فلسفی رقم زده است.

به همین مناسبت خبرنگار خبرگزاری رسا با یکی از برگزیدگان همایش کتاب سال حوزه در سال گذشته یعنی حجت الاسلام والمسلمین احمد ابوترابی عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، رییس مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی و از اساتید و پژوهشگران علوم عقلی به گفت‌وگو نشسته است که متن آن در ادامه تقدیم می شود.

رسا - با عرض سلام و خسته نباشید و تشکر از وقتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید؛ در ابتدا کمی از خودتان و توضیح کارهای علمی که داشته اید برای ما بگویید.

من هم خدمت شما و عزیزان در خبرگزاری رسا عرض سلام و ادب دارم و حلول ماه ضیافت الهی را هم تبریک عرض می کنم.

بنده احمد ابوترابی عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) هستم که حوزه تخصصی فعالیت های من در موضوعات فلسفه تطبیقی و معرفت شناسی است و در این مرکز علمی به کارهای علمی، تدریس و پژوهش مشغول هستم و همچنین مدیریت مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی که وابسته به مؤسسه امام است نیز به عهده بنده گذاشته شده است.

انتشار بیش از 20 مقاله علمی در علوم عقلی و استفاده از محضر بزرگان

من در موضوعات مختلف مرتبط با علوم عقلی تا کنون بیش از 20 مقاله نوشته ام که غالب آنها در مجلات علمی و پژوهشی نیز منتشر شده است و کتاب هایی هم نوشته ام و برخی از آثار اینجانب نیز در شرف چاپ و انتشار قرار دارد.

بنده همچنین این افتخار را داشته ام که عمده مباحث فلسفی و علوم عقلی همچون اسفار و شفاء را از محضر بزرگانی از جمله حضرت آیت الله جوادی آملی، آیت الله مصباح یزدی و آیت الله فیاضی فراگرفته ام و هنوز هم با این بزرگان در ارتباط هستم و از آنها بهره می برم.

البته در گذشته در گروه های علمی مجمع عالی حکمت اسلامی فعالیت می کردم و هنوز هم جزو گروه فلسفه این مرکز علمی هستم ولی با توجه به مشغله زیاد در مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی کمتر به مجمع عالی حکمت اسلامی می رسم و ارتباط بنده با این مرکز نیز تقریبا قطع شده است.

رسا – از مرکز پژوهشی دائرة المعـارف علوم عقلی نام بردید؛ در مورد این مرکز هم توضیح بفرمایید.

مرکز پژوهشی دایرةالمعارف علوم عقلی وابسته به مؤسسه پژوهشی و آموزشی امام خمینی(ره) در زمینه فعالیت‌های بنیادی علوم عقلی و با هدف نهایی تألیف دایرة‌المعارف‌های رشته‌های علوم عقلی فعالیت می‌کند.

در حقیقت با توجه‌ به‌ نقش‌ اساسی‌ انتقال‌ معارف‌ اسلامي‌ در رشد اسلام‌ و گسترش‌ فرهنگ‌ دينی و پذيرفته‌ شدن ‌باورهای آن‌، اهميت‌ اثری‌ جامع‌ كه‌ بتواند فرهنگ‌ عظيم‌ اسلامی‌ را بهتر معرفی كند امری‌ غيرقابل‌ ترديد است‌ و همچنین با توجه به به‌ تأكيد بی ‌نظير اسلام‌ بر ضرورت‌ توسعه‌ دانش‌ و ابتنای مستقيم‌ و غيرمستقيم‌ معارف‌ اسلامي‌، به ويژه‌ مذهب‌ تشيع‌، بر انديشه‌های‌ بنيادين‌ و باورهای‌ عميق عقلی، سنگ ‌زيرين‌ حركت‌ در جهت‌ معرفی‌ اين‌ فرهنگ‌، فراهم‌ آوردن‌ اثری‌ جامع‌ است كه‌ معرف‌ انديشه‌های‌ بنيادين‌ اسلام‌ باشد.

تأمين‌ اين‌ هدف،‌ تنها به‌ وسيله‌ دائره‌المعارفی ‌در علوم‌ عقلي اسلامي‌ انجام‌ مي‌پذيرد كه ‌در مهد اسلام‌ نگاشته‌ شود و به صورت‌ تخصصی‌ و عميق‌ در حوزه اين علوم به جمع‌آوری و تنظيم حاصل انديشه‌های عالمان‌ بزرگ‌ اسلامی در طول تاريخ بپردازد.

معنا و مفهوم علوم عقلی

مراد از علوم عقلي اسلامي، دانش ‌هايي مرتبط با حوزه معارف اسلامي است كه با روش عقلاني به بررسي مباحث خويش مي‌پردازند، منطق، فلسفه، كلام، عرفان و بخش‌ هايي از علم اصول و زيرشاخه‌های اين علوم، مصاديق روشن آنها است امّا علوم نقلی، علوم تجربی و رياضيات خارج از آن حوزه به حساب می آيد.

فراهم‌آوردن‌ چنين‌ اثری، علاوه برتبيين‌ مبانی انديشه‌هاي‌ دينی‌، مي‌تواند زمينة تحقيق‌ را برای‌ پژوهشگران‌ مختلف‌ ايجاد كند و نواقص موجود در مجموعه‌هايي‌ از اين‌ قبيل‌ را روشن‌ سازد و سد بزرگی‌ در برابر شرق‌شناسانی باشد كه‌ آگاهانه‌ يا ناخودآگاه‌ به‌ تحريف‌ معارف‌ و باورهاي‌ دينی اسلام‌، بويژه‌ انديشه‌های‌ شيعی‌ پرداخته‌اند.

هرچند در ضمن‌ دائرة المعارف‌های‌ ديگری كه‌ به‌ نام‌ اسلام‌ و تشيع‌ نوشته‌ شده‌ گام‌های‌ خوبی‌ در معرفي‌ فرهنگ‌ اسلام‌ و تشيع‌ برداشته‌ شده‌ است،‌ اما با توجه‌ به‌ فقدان‌ مجموعه‌ای‌ تخصصی‌ در موضوع‌ علوم‌ عقلی‌، كه‌ مجال‌ كافی‌ براي‌ بررسی‌ مبانی‌ فرهنگ‌ اسلامی‌ داشته‌ باشد و با توجه‌ به‌ قصور و تقصيرهايی‌ كه‌ گاه‌ در چنين‌ مجموعه هايي‌ در معرفي‌ اسلام‌ و تشيع‌ ‌بويژه‌ در مورد باورهاي‌ بنيادين ‌دينی‌‌، در سطح ‌بين‌المللي صورت گرفته‌ است‌، ضرورت‌ انجام‌ این مهم‌ با وضوح بيشتري ‌احساس می ‌شود.

از اين رو مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خميني (ره) درصدد برآمد با استعانت‌ از الطاف ‌لايزال‌ الهي‌ و با استفاده‌ از انديشمندان‌ اسلامي‌ اين‌ خلأ را برطرف‌ ساخته و اين‌ تكليف‌ را ادا كند؛ در راستای تحقق اين هدف، مركز پژوهشی دائرة ‌المعارف علوم عقلی اسلامی در اين مؤسسه تشكيل و عهده ‌دار انجام اين وظيفه بزرگ شد.

معرفی اندیشه های بنیادین اسلامی در مرکز دائره المعارف

مرکز در فعالیت‌های خود به سوی هدف نهائی و بلند‌مدت یعنی تدوین دایرة المعارفی تخصصی که معرف علوم عقلی اسلامی به ویژه اندیشه‌های بنیادین اسلامی و شیعی و قابل عرضه در سطح بین‌المللی باشد پیش می رود و همچنین در اهداف میان مدت تهیه فرهنگ ‌نامه‌های علوم عقلی اسلامی مشتمل بر فرهنگ نامه های مصطلحات منطق، فلسفه، کلام، عرفان، فرهنگ فرق و مذاهب کلامی و مکاتب عرفانی و فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی تعریف شده است.

بنیادی بودن، فراملی بودن، منطقی بودن سیر اهداف و استقلال اهداف از جمله ویژگی های این مرکز است؛ در اهداف مرکز، بنیادی بودن و تأثیر گسترده، طولانی و عمیق بسیاری از دستاوردهای فعالیتهای مرکز و زمینه‌سازی آنها برای آسان‌سازی و دقت بخشیدن به تحقیقات، در پژوهش‌های مختلف علوم عقلی به صورت جدّی مورد توجه بوده است.

اهداف مرکز، اهدافی فرا ملی است زیرا اولا علوم عقلی اسلامی را با همه گستردگی ‌اش در طول تاریخ در بر می گیرد و اختصاص به علوم عقلی در بخشی از  جهان اسلام ندارد، بلکه منابع همه مذاهب و فرق اسلامی در علوم عقلی را در بر می گیرد و ثانیا دستاوردهای آن برای همه پژوهشگران علوم اسلامی در سطوح مختلف و گرایشات متفاوت و انواع تحقیقات با رویکردهای مختلف در سراسر جهان قابل استفاده خواهد بود.

استفاده از کارشناسان و متخصصان برتر

یکی از امتیازات دیگر تحقیقات مرکز، استفاده از برترین‌ کارشناسان و مشاوران متخصص در حوزه علمیه برای کنترل کیفیت تحقیقات است یکی از شیوه‌های استفاده از کارشناسان و مشاوران ایجاد شوراهای علمی تخصصی برای هر یک از رشته‌های علوم عقلی است.

این کمیته‌ها به صورت هفتگی یا هفته‌ای دو بار و در تابستان‌ها در مأموریتی تحقیقاتی جلساتی دارند که در این جلسات موضوعات تخصّصی از قبیل ساماندهی اصطلاحات علوم و استخراج مدخل‌ها و انتخاب منابع برای انواع تحقیقات، انجام می‌گیرد این راهکارها، هرچند، زمان دستیابی به محصولات را طولانی می‌کند اما از سوی دیگر، دقت لازم را در آنها تضمین و امکان خطا را کاهش می‌دهد.

ما در این مرکز کتابخانه تخصصی داریم که در اين کتابخانه غير از تصاوير نسخ خطی، حدود50 هزار عنوان کتاب به زبان‌های فارسی، عربی و انگليسی در اختيار محققان قرار گرفته است و اين کتابخانه از جهت غنا در برخی رشته‌های علوم عقلی برای آن مشابهی نیست؛ حتی برای دستيابی به بعضی نسخ خطی به هند و ترکيه رفته‌ايم.

رسا – در مورد کتاب «چیستی و نقش قضایای تحلیلی و ترکیبی در منطق و معرفت شناسی» که در همایش هجدهم کتاب سال حوزه حائز عنوان برگزیده شد برای ما بگویید.

در این کتاب یکی از مسائل و موضوعات زیربنایی که از مبانی منطق و معرفت شناسی است بحث می شود و آن تقسیم قضایا به تحلیلی و ترکیبی است که معروف است نخستین بار «کانت» فیلسوف آلمانی آن را مطرح کرده است و ما از این مسأله در فلسفه اسلامی هم استفاده کرده ایم، چراکه این مسأله را کسی از فلاسفه اسلامی مطرح نکرده است.

دقت فلاسفه اسلامی در منطق و مبانی معرفت شناسی

اما مسأله مهم دیگر آن است که ما در این کتاب ثابت می کنیم که فلاسفه اسلامی اتفاقا با دقت بیشتری به مبانی منطق و معرفت شناسی نظر کرده اند و اصلا تقسیم کانت تقسیمی ناکارآمد است و تقسیم های دیگری در بین فلاسفه مسلمان هست که می تواند جایگزین آن بشود که عبارت اند از: بدیهی و نظری؛ اوّلی و ثانوی؛ ذاتی (ایساغوجی) و عرضی؛ ذاتی (برهان) و عرض غریب؛ حمل ذاتی اوّلی و شایع؛ شخصیه، محصوره، مهمله و طبیعیه؛ خارجیه و حقیقیه؛ تجربی و عقلی.

ما در این اثر هشت تقسیم را مطرح کرده ایم که می تواند مبانی منطق و معرفت شناسی قرار بگیرد و دقیق تر از تقسیم کانت است، جدای از اینکه ما به این نتیجه رسیده ایم تقسیم معروف اصلا برای کانت نیست و اولین بار آن را گوتفرید لایبنیتس استاد کانت مطرح کرده است.

به هر صورت ما در این کتاب سعی کرده ایم دیدگاه های جدیدی ارائه بدهیم و نوآوری هایی داشته باشیم و جا دارد در این مجال از حجت الاسلام آقای احمد احمدی تشکر ویژه داشته باشم که ایشان در تهیه و تدوین این کتاب با ما همکاری بسیار خوبی داشتند.

رسا – به طور کلی شما اهمیت علوم عقلی بویژه منطق و فلسفه را در چه سطحی می بینید؟

عقل ذاتی انسان و فصل ممیز انسان با موجودات دیگر است که این مسأله با آیات قرآن هم قابل اثبات است و در آموزه های تشیع هم به آن بهای زیادی داده شده است، ولی مسأله مهم استفاده از ظرفیت بزرگ عقل است که نیاز به آموزش دارد و ما باید شیوه بهره گیری از عقل را بدانیم.

عقل معیار مشترک همه انسان ها با هر دین و مذهب و زبانی است و ما اگر بخواهیم با همه مردم دنیا گفتگوی رو به پیشرفتی داشته باشیم باید با زبان عقل وارد شویم، بله زبان قرآن لسان حق و حقیقت است ولی برای فراهم شدن زمینه بیان آیات و روایات برای مردم نمی توانیم مستقیم وارد شویم.

لسان قرآن هم با عقل و استدلال است

حتی لسان قرآن هم اینگونه نیست که ابتدا بگوید به خدا ایمان بیاورید و از دستورات او تبعیت کنید بلکه با معیار عقل به میدان می آید و از آنها می خواهد برای شناخت خدا اندیشه خود را به کار بیاندازند و به همین دلیل می بینیم بارها خداوند در قرآن فطرت را میدان کشیده یا برای مردم استدلال عقلی می کند.

ما امروز با مردمی مواجه هستیم که وحی و خدا را قبول ندارند بنابراین باید زبان عقل پرورده شود که منطق و فلسفه این رسالت را برعهده دارد؛ شاید برخی بگویند ما باید به معارف الهی مثل قرآن تعبد داشته باشیم نه عقل دارحالی که عقل هم نعمتی از جانب خداوند است و و این مسائل عقلی را چه یک مسلمان پرورش داده باشد یا یک کافر قابل استفاده است.

بله کسی که با زبان دین وارد فلسفه می شود بسیار بهتر قابلیت بهره گیری دارد ولی نمی توان گفت ما نمی توانیم از معارف عقلی غیر مسلمان ها استفاده کنیم و در غیر این صورت مثل این می شود که بگوییم گندمی که یک کافر کاشته باشد اصلا گندم نیست.

عقل همه حقایق را درک نمی کند

باید توجه داشته باشیم وقتی می گوییم عقل معیار است به این معنا نیست که عقل می تواند همه حقایق را درک کند، عقل تنها با مفاهیم کار می کند که با علم حضوری یافت می شود، چراکه حقایق قطعی و در صد و با علم حصولی به دست می آید، بنابراین این که در روایات گفته است هیچ معرفتی به غیر از راه وحی قابل درک نیست به این معنا نیست که نتوانیم از ظرفیت عقل استفاده کنیم.

علوم عقلی این زمینه را فراهم می کنند که بتوانیم با دنیا تعامل کنیم به علاوه این که اصلا فهم مبانی دینی بدون عقل دقیق نیست و به همین جهت است که قرآن همواره دستور تأمل می دهد، بنابراین با نگاه سطحی و عرفی نمی توان همه حقایق را درک کرد و همین نگاه های سطحی و عرفی به دین است که داعش ها را پدید می آورد.

رسا – وضعیت و جایگاه علوم عقلی را در حوزه امروز چگونه ارزیابی می کنید؟

به طور کلی امور مدیریتی حوزه نیاز به اصلاح و تحول دارد و نظام حوزه در عین پیشرفت های چشم گیری که داشته است نیاز به تغییر و تحول دارد؛ باید نظام حوزه به گونه ای تعریف شود که طلبه وقتی وارد حوزه می شود از ابتدا تا  انتهای کار خود را بداند و مشخص باشد این فرد می خواهد به کجا برسد.

به همین دلیل است که اعتقاد بسیاری این است که باید نخبگان و نوابغ به حوزه بیایند، ولی به طور کل در حوزه کارهای متعددی وجود دارد که همین مسأله سطوح مختلفی از استعداد را می طلبد به عنوان نمونه میزان استعداد لازم برای یک نخبه کشوری که می خواهد پژوهش های بنیادین در دین داشته باشد با یک مبلغی که در یک روستا به بیان احکام می پردازد مسلما فرق می کند.

هدف ما از این سخن به هیچ عنوان پایین آوردن جایگاه مبلغان نیست چراکه تبلیغ و رساندن حرف دین به گوش مردم وظیفه اصلی ما است ولی هدف این است که همه طلاب نمی توانند در یک سطح از استعداد باشند؛ بنابراین آنچه مهم است یک برنامه ریزی دقیق برای طلبه از ابتدای ورود او به حوزه تا انتها است.

بیکاری طلاب را هم ببینیم

مسؤولان و مردم ما وقتی سخن از بیکاری به میدان می آید جوان ها را می بینند و کسی به حوزه توجه ندارد که چه تعداد طلبه بیکار در آن وجود دارد و بسیاری از اوقات زمینه برای تبلیغ، تدریس و تحقیق برای کسانی که استعداد این مسأله را دارند فراهم نمی شود.

در مسائل علوم عقلی هم همینطور است که باید هدف مشخص شود که برای تبلیغ و تحقیق و تفسیر چه مقدار از علوم عقلی نیاز است و باید برنامه ریزی برای میزان آموزش فلسفه در حوزه صورت بگیرد، چراکه فلسفه در استنباط فقهی و مسائل اجتماعی هم تأثیر دارد و صرف آموزش بدایه و نهایه نمی تواند کافی باشد.

امروز فلسفه های مضاف مثل فلسفه حقوق، فلسفه دین، فلسفه سیاست و فلسفه های مضاف دیگر بسیار می تواند کمک کار طلاب باشد که البته اهمیت به علوم عقلی بویژه فلسفه در دستور کار مدیریت جدید حوزه قرار گرفته است.

رسا – در پایان اگر نکته ای را لازم می دانید بیان کنید.

بنده جا دارد در این مجال این نکته را یادآوری کنم که رهبر معظم انقلاب در ارتباط با حوزه های علمیه صحبت های جامعی دارند که باید در دستور کار مدیران قرار بگیرد؛ ایشان هیچگاه خودشان را جدای از حوزه ندیده اند و دلسوزی های ایشان برای حوزه و حوزویان هم قابل انکار نیست.

ایشان بویژه در سفر به قم در سال 89 نکات بسیار مهمی را مطرح کردند و در دیدار با اساتید فلسفه و کلام همه که بنده حضور داشتم اصول و مبانی را برای حوزه بویژه در مسائل علوم عقلی بیان کردند که مورد شگفتی حاضران قرار گرفت ولی یکی از مهمترین سخنان ایشان در مورد انقلابی بودن حوزه ها بود که در پایان سال 94 در دیدار با اعضای مجمع نمایندگان طلاب مطرح کردند.

حوزه انقلابی، انقلابی در مبانی علمی است

بخشی مهمی از انقلابی ماندن حوزه ها مربوط به برنامه ریزی های علمی است و اینکه مدیران و حوزویان ما برخورد هیجانی و احساسی نداشته باشند؛ اساس انقلابی بودن حوزه مبانی علمی است و امام راحل هم در منشور روحانیت هم تأکید می کند که مجتهد جامع الشرایط کسی است که مسائل سیاسی، اقتصادی و مسائل روز دنیا را هم بداند که این مسأله باید در مدیریت حوزه نیز مورد توجه قرار بگیرد.

دوام توفیقات همه شما عزیزان را از خداوند متعال خواهانم. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

رسا ـ تشکر می کنم از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.

بنده هم از شما عزیزان و خبرگزاری رسا تشکر می کنم و برایتان آرزوی موفقیت دارم. /۱۳۳۰/گ۴۰۳/ج