تمدن نوین اسلامی؛ ویژگی‌ها و کارکردها
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از تسنیم، در آستانه ولادت با سعادت نبی گرامی اسلام و هفته وحدت قرار داریم. روش، منش و آموزه های پیامبر اعظم (ص) ترویج عملی و نظری وحدت و آرامش برای همه انسان های روی زمین به خصوص مسلمانان است و صفت رحمت العالمین آن حضرت گویای رسالت بزرگ آن حضرت برای تکمیل مکارم اخلاق برای همه انسان های روی زمین است.
رسول گرامی اسلام(ص) با بعثت خود، تمدنی را در جهان پایه گذاری کردند که سعادت دنیا و آخرت انسان را تامین کند و امروز ایران اسلامی در عصر حیرت و آشفتگی بشر پیشرو ترویج آموزه‌های آن حضرت و تبیین اهداف بلند، ویژگی‌ها و کارکردهای تمدن نوین اسلامی در استمرار آن تمدن الهی و انسان ساز است که رهبر معظم انقلاب به عنوان سلاله پاک آن حضرت (ص) در راه احیا و ایجاد آن با هدایت جامعه اسلامی و تئوریزه کردن مبانی آن تلاش شبانه روزی می کنند.
با توجه به آغاز هفته وحدت و اهمیت موضوع تمدن نوین اسلامی به عنوان مهمترین ایده آینده نگرانه جهان اسلام و ساختن آینده روشن برای مسلمین جهان، تلاش داریم درسه بخش به ویژگی ها و کارکردهای تمدن نوین اسلامی نگاهی گذرا داشته باشیم.
نگاه تاریخی به تمدن اسلامی نشان می‌دهد که با آغاز بعثت نبی گرامی اسلام بنیان‌های یک تمدن جدید در جهان بنا نهاده شد که امروزه آن را تحت عنوان تمدن اسلامی می‌شناسیم. این تمدن برخلاف سایر تمدن ها که از طریق فعالیت‌های نظامی و سیاسی در مناطقی شروع به رشد می کنند، از طریق یک ایده بزرگ و با یک سخن نو در منطقه ای از جهان مطرح می‌شود که فاقد آثار تمدنی آنچنانی است.
به عبارت دیگر اگر ما بخواهیم به آغاز تمدن اسلامی از لحاظ جغرافیایی نگاهی مقایسه ای با تمدن های موجود در عصر ظهور اسلام داشته باشیم، ملاحظه خواهیم کرد که منطقه ظهور اسلام از آثار قابل توجهی برخوردار نیست. بنابراین از لحاظ جغرافیایی و سرزمینی، تمدن اسلامی در منطقه ای از جهان شروع به رشد می کند که قرآن کریم آن جامعه را با واژه جاهلیت توصیف می‌کنند. بنابراین می‌توان مدعی شد که از لحاظ استعداد اجتماعی و جغرافیایی، سرزمین حجاز فاقد ویژگی های قابل ملاحظه‌ای برای شکل گیری یک تمدن بزرگ جهانی بود.
در چنین شرایطی آنچه از سوی نبی گرامی اسلام (ص) عرضه می گردد، یک پیام نو و یک ایده بزرگ است به طوری که حتی رسول اکرم (ص) در آغاز رسالت به تنهایی و به صورت مخفیانه فقط به اشخاص خاص و مستعد پیام رسالت بزرگ خود را عرضه می دارد و از طرح علنی آن به جهت نبود ظرفیت در جامعه آن روز مکه خودداری می کند.
اما مرور تاریخ نشان می دهد که پیامبر (ص) با بهره‌گیری از ظرفیت‌های اندک و برنامه‌ریزی‌های دقیق برای ایجاد بنای یک تمدن بزرگ، ابتدا چشم و گوش تمامی ساکنان شبه جزیره را متوجه یک پیام الهی و انسان ساز می‌کنند و با تزریق برنامه ریزی شده اندیشه های وحیانی، هسته‌ای اولیه برای تمدن بزرگ اسلامی بنا می نهد.
در همین راستا است که رهبر معظم انقلاب نیز با تمسک به روش پیامبر اعظم (ص) به عنوان الگوی حسنه امت اسلامی، تمدن نوین اسلامی را به عنوان یک ایده و طرح برتر معرفی می‌کند که توانایی جلب توجه و جذب ملت های مسلمان را به سوی خود و در نهایت تاثیر گذاری نرم برای ایجاد اتحاد و حرکت جوامع اسلامی برای ساخت یک قدرت بزرگ جهان را دارد. در این ارتباط معظم له می فرمایند: " تمدن اسلامی کشورگشایی نیست بلکه به معنای تأثیر پذیرفتن فکری ملت ها از اسلام است. 6/2/95" و در تشریح بیشتر راهبرد تشکیل تمدن نوین اسلامی، ضمن اشاره ملیح به تاریخ اولیه اسلام و حرکت رسول گرامی آن برای تشکیل جامعه اسلامی و در نهایت تمدن بزرگ اسلامی، هشدار می‌دهند که ماندن در تاریخ و عدم توجه به مقتضیات روز و ایجاد حرکت تاثیرگذار، کاری از پیش نخواهد برد، لذا می‌فرمایند: "امروز وظیفه امت اسلامی تنها این نیست که به یادبود ولادت پیامبر یا بعثت پیغمبر جشن برپا کنند. این کار کوچک و کمی است نسبت به آنچه وظیفه او است. دنیای اسلام امروز وظیفه دارد مثل خود اسلام و مثل خود پیغمبر (ص)، روحی در این دنیا بدمد، فضای جدیدی ایجاد کنند، راه تازه ای را باز کنند ما به این پدیده هایی که در انتظار آن هستیم می‌گوییم تمدن نوین اسلامی... این به معنای تصرف سرزمینی نیست."
بنابراین با توجه به اینکه امروز جوامع مدرن در همه جای جهان تشکیل شده و شهرنشینی و ساختارهای اجتماعی با نظام مندی و ساختارهای پیچیده شکل گرفته و اداره می شوند، لذا نه تنها با مراجعه به معنا و تعریف مصطلح "تمدن" راه به مقصود نخواهیم برد، بلکه راهگشای تحقق "تمدن نوین اسلامی" نیز نخواهد بود. به عبارت ساده و خلاصه تر، همانطور که از فرمایشات رهبر معظم انقلاب نیز به عنوان مبدع و طراح ایده تمدن نوین اسلامی بر می آید، ایجاد تمدن نوین اسلامی یک حرکت فکری و اندیشه‌ای است که از طریق تاثیرگذاری در امت اسلامی مسیر خود را برای ساخت تمدن نوین اسلامی باز خواهد کرد.
برای اینکه بتوانید تصویری روشن تر از شکل‌گیری این تمدن ارایه دهیم، یکی از بهترین راه‌ها تبیین ویژگی‌های ساختاری و درونی آن است که در نهایت منجر به ایجاد یکسری ظرفیت‌ها در کارکردهای جوامع اسلامی می شود که در این مجال به مواردی چند اشاره می کنیم.
ویژگی های تمدن نوین اسلامی
برای اینکه بتوانیم ویژگی های تمدن نوین اسلامی را برشماری کنیم، ابتدا باید مروری بر تعاریف تمدن از لحاظ لغوی و اصطلاحی داشته باشیم. البته همانطور که می دانیم در حوزه واژگان علوم انسانی، تعاریف به اندازه ای گسترده و متنوع می‌باشند که جمع‌آوری آنها به تنهایی حجمی بیشتر از یک مقاله را در بر می گیرد و از آنجایی که این تعاریف به صورت مکرر در کتاب ها و یادداشت های مختلف تکرار شده است، ما هم به جهت رعایت سنت ارائه تعریف، با رعایت حداکثر ایجاز به تعاریف مختصری اشاره و بسنده کنیم تا بتوانیم به سرعت وارد مبحث ویژگی های تمدن نوین اسلامی شویم.
از گذشته تعاریف مختلفی بر تمدن ارائه کردند که در واقع با معنای لغوی این واژه نیز همخوانی دارد. در فرهنگ فارسی تمدن به "شهر نشین شدن، خوی شهری گزیدن و بااخلاق مردم آشنا شدن، زندگی اجتماعی، همکاری مردم با یکدیگر در امور زندگانی و فراهم کردن اسباب ترقی و آسایش خود تعریف شده است. (عمید،ج1 ، 1389 : 530) و در زبان انگلیسی نیز "civis"به معنای شهروند و شهرنشین گرفته شده و برای دلالت بر ویژگی‌های مانند لطف، کیاست و لیاقت مورد استفاده قرار گرفته است که دستاورد شهرنشینی است یا برای پیشرفت و ترقی افراد و جمعیت هایی که در شهرها زندگی می‌کنند (سپهری، 1385 :35) و فرهنگ های عربی روی واژه تمدن (حضاره) متفق اند و حضاره (شهر) را عکس بداوت می دانند. حاضره به شهرها، روستا ها و ده ها گفته می شود و حضاره به معنای اقامت در حضر است. (سپهری، 1385 :30-27)
همچنین از لحاظ اصطلاحی نیز تمدن ناظر به ویژگی هایی است که غالباً در اجتماع بزرگ انسانی اتفاق می افتد، که و اندکی معنای لغوی واژه تمدن را توسعه داده است، لذا ابن خلدون تمدن را مولفه های مدنیت، جمعیت، ثروت، کار، صنعت، دانش، هنر، جغرافیا، شهرنشینی، دین و عصبیت دانسته است. (آدمی 1387 :39)
به اعتقاد علامه جعفری "تمدن عبارت است از برقراری نظم و هماهنگی در روابط انسان های یک جامعه که تصادم ها و تزاحم های ویرانگر را منتفی ساخته و مسابقه در مسیر رشد و کمال را قائم مقام آنها بنماید، به طوری که زندگی اجتماعی افراد و گروه های آن جامعه موجب بروز و به فعالیت رسیدن استعدادهای سازنده آنها باشد. (جعفری، ج6، 1373 : 233) تمدن نوین اسلامی عبارت است از بکارگیری مظاهر، نمادها و دستاوردهای تعالی بخش بشر در حوزه های مادی و معنوی متناسب با آموزه های اسلام در جهان اسلام برای ارتقای امت اسلامی در تمامی زمینه ها؛ بنابراین آنچه از مفهوم تمدن نوین اسلامی در شرایط حاضر باید فهم کرد این است که تمدن نوین اسلامی می کوشد روش و اندیشه‌ای جهت هم مسیر کردن جوامع اسلامی برای قرار گرفتن در یک روند کلی هم افزا در جهت منافع تمام جهان اسلام است، به طوری که بتوان از جوامع اسلامی به یک امت که فعالیت های آنها در نهایت موجب رشد و شکوفایی جوامع اسلامی در تمامی عرصه ها و تولید اقتدار برای جهان اسلام گردد، یا شود. این تمدن باید بتواند خود را به صفات مهمی متخلق سازد که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم.
1- دین محوری
واضح است که تمدن نوین اسلامی بر اساس یک شناخته عمیق و پیاده‌سازی درست آموزه‌های دین اسلام استوار است، چرا که اصولاً این تمدن بنای رشد خود را بر محور دین قرار خواهد داد.
طبیعتاً برای آنکه تمدن نوین اسلامی بتواند قدرت مادی و معنوی خود را در کنار هم داشته باشد، باید به مقوله دین یک نگاه جامع و البته پالایش شده از انحرافات رخوت آور نگاه کند. ابتنای این تمدن بر اسلام ناب محمدی (ص) و بدور از قرائت‌های خرافه گونه مخرب است.
چنین برداشتی از دین، همانطور که در صدر اسلام توانست جامعه جاهلی را به سمت ایجاد یک تمدن بزرگ جهانی سوق دهد، بی‌تردید در عصر پیشرفت های بشری نیز توان تاثیرگذاری خود را دارد.
آنچه مسلم است همانطور که از عنوان تمدن نوین اسلامی نیز بر می آید، شاخص های مهم و اصلی تمدن نوین اسلامی، نشان دادن چهره دین در جریان زندگی اجتماعی از خود است.
2- پیاده سازی قوانین الهی
نشانه‌های چهره دین در یک جامعه و تمدن، معطوف به قوانین آن است. تا زمانی که قوانین الهی در جامعه پیاده نشود، نمی توان به آن به صورت واقعی واژه دین محوری اطلاق کرد، لذا ضمن آنکه یکی از راه های احیای تمدن نوین اسلامی پیاده‌سازی قوانین الهی در جامعه است، از سوی دیگر باید گفت که بدون پیاده سازی قوانین الهی در در زندگی فردی و اجتماعی، نه تنها این مهم به وقوع نخواهد پیوست، بلکه اصولاً نمی‌توان به آن تمدن اسلامی اطلاق کرد.
بنابراین یکی از راه‌های اصلی ایجاد تمدن نوین اسلامی تلاش برای پیاده سازی قوانین الهی در جامعه اسلامی است.
این روند قدرت نفوذ معنوی و نرم تمدن نوین اسلامی را در بین ملت ها افزایش داده و جهان اسلام را آماده تبدیل شدن به یک قدرت همسو با منافع امت اسلامی می‌کند.
در واقع باید گفت که نمود عینی تمدن نوین اسلامی در پیاده سازی قوانین الهی متبلور، چهره جهانی امت اسلامی را برجسته تر خواهد کرد.
3- خرد گرایی و پرهیز از افراطی گری
ملت ها هیچگاه برای طی کردن مسیر پیشرفت و تعالی از گذرگاه افراط عبور نکرده اند، بلکه باید گفت که لازمه اصلی برای پیشرفت یک تمدن و نوسازی بنای آن متناسب با نیازهای زمان و مکان جدید، خردگرایی و ساز و کارهای قانونی است. ریشه تفرقه در بین امت اسلامی، دوری از روش های عقلایی و افتادن در دام افراط و تفریط است که دشمنان جهان اسلام نیز به روش های مختلف سعی در هدایت امت اسلامی به سمت افراطی گری دارند. خردگرایی و پرهیز از افراطی گری سبب می‌شود که در وهله اول امت اسلامی با سرعت و دقت منافع واقعی خود را تشخیص دهند و با حفظ اعتدال و عقلانیت راه های وحدت و ریل‌گذاری برای حرکت تمدن نوین اسلامی را فراهم سازد.
4- عدالت اجتماعی و رونق اقتصادی
جهان اسلام به واسطه منابع غنی زیر زمینی به خصوص انرژی که خداوند به این منطقه هدیه کرده است و نیروی انسانی با انگیزه، از پشتوانه اقتصادی بسیار قدرتمندی برخوردار است اما اینکه چرا سرمایه عظیم سرزمین های اسلامی نتوانسته است چهره اقتصادی موفقی به کلیت جامعه مسلمین بدهد، ناشی از سوء مدیریت و عدم تنظیم مناسبات اقتصادی هم افزار در بین کشورهای مسلمان است. شکل گیری تمدن نوین اسلامی به عنوان یک قدرت برنامه ریز و هدایت کننده می تواند در تولید اشتغال مولد و درون زا در جهان اسلام نقش بسیار موثر ایفا کرده و جهان اسلام را به جایگاه واقعی اقتصادی آن سوق دهد و موازنه خام فروشی و وابستگی به اقتصاد خارج از جهان اسلام را به تعامل اقتصادی برابر و سرمایه پذیر تبدیل نماید.
یکی از مشکلات عمده مسلمانان در حال حاضر، ضعف بنیه اقتصادی و یا اسراف سرمایه و فرهنگ مصرف گرایی آنها است و این در شرایطی است که از قدرت زیربنایی برای یک جهش اقتصادی برخوردارند. بنابراین باید بر این نکته به عنوان یک محور جذاب در بین جامعه مسلمین تأکید گردد که تمدن نوین اسلامی آینده بهتری را برای فرزندان جهان اسلام فراهم خواهد کرد، اگر چه ممکن است دشمنان ایران اسلامی به جهت طرح این ایده، تلاش کنند با تفاسیر سوء و تعابیر خودساخته، احیای تمدن اسلامی را معادل تلاش برای ایجاد هژمونی و رهبری جهان اسلام قلمداد کنند و باعث ایجاد جبهه گیری‌هایی در درون و بیرون دولت های اسلامی بشوند، اما واقعیت این است که تمدن نوین اسلامی بر پایه عدالت و تلاش برای حفظ سرمایه‌های مادی و معنوی کشور های اسلامی برای امت اسلامی و بخصوص ملت های مسلمان می تواند پایه‌ریزی شود و خواهد شد.
5- دانش بنیان و علم محور
به جرأت می توان فاصله بین کشورهای پیشرفته و توسعه نیافته را در رویکرد آنها به حوزه‌های علمی و بهره‌گیری از دانش در حوزه‌های مختلف جستجو کرد.
مهاجرت دانش از درون تمدن اسلامی به سوی غرب از قرون سوم و چهارم اسلامی باعث شد جهان غرب به سمت پیشرفت در حوزه‌های اقتصادی، نظامی و ... حرکت کند و در مقابل جهان اسلام در یک دوره کم توجهی و بدون ایجاد ارتباط بین بدنه عمومی جامعه و مراکز علمی، مسیر رشد و توسعه را گم کرده و در نهایت راه های پیشرفت را در نگاه به غرب و تقلید ناقص از آنها جستجو کند که در این مسیر نیز راه به جای نبرده است.
امروز یکی از راه‌های اصلی احیای تمدن نوین اسلامی، اتکا به دانش دانشمندان جهان اسلام و حرکت در مسیر کشف راه های میانبر برای ارتقای علم در درون جوامع اسلامی است. بنابراین جامعه متمدن اسلامی ناگزیر است از مسیر دانش بومی شده، راه به سوی پیشبرد اهداف خود بگشاید و چهره خود را با دانش درون زا متحول سازد.
بی گمان احیای تمدن نوین اسلامی در گرو تلاش های علمی نخبگان و دانشمندان مسلمان است و این مسیری است که مسلمانان پیشتر با الهام از آموزه های اسلامی آن را پیموده اند و در سال‌های اخیر نیز با تشویقات و تاکیدات رهبری جمهوری اسلامی ایران، جوانان فهیم و فرهیخته ایرانی- اسلامی با اعتماد به نفس تمام و در پرتو حمایت های نظام اسلامی در راه توسعه دانش و پیشرفت های شگرف علمی گذاشته اند و این امر نوید شکل گیری و استحکام تمدن نوین اسلامی را در آینده بسیار نزدیک می دهد.
در ادامه این مطلب، ویژگی های دیگری از تمدن نوین اسلامی را برشماری کرده و به اختصار درباره آنها توضیح مختصری ارایه خواهد شد و در نهایت در بخش پایانی بحث به کارکردهای تمدن نوین اسلامی خواهیم پرداخت./۹۶۹//۱۰۲/خ