میرزا صالح رضوی؛ واقفی از نسل امام جواد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، حتما همه کسانی که در مشهد زندگی می‌ کنند در مورد سادات رضوی و موقوفات آنها صحبت‌هایی را شنیده‌اند و البته باید نام میرزا محمد صالح رضوی ملقب به نواب برای آنها آشنا باشد و یا اینکه نام مدرسه علمیه نواب را بشناسند که در واقع صدقه جاریه میرزان محمد صالح رضوی است.

ميرزا محمد صالح رضوي، ملقب به صدرالممالك، پسر ميرزا محسن نواب است كه نسبش با هجده واسطه به‌‌‌ جناب موسی مبرقع، فرزند امام جواد (ع) می‌رسد و در مشهد، نفیب الاشراف سادات رضویه تقویه به حساب می‌آید؛ بنابر نظرمدرس رضوي در كتاب شجره طيبه، باني مدرسه صالحيه در سال 1086 ق بوده است و در قرن يازدهم در مشهد مقدس می‌زیسته و نقيب اشراف رضويه و باني خيرات و مبرات بود.

مدرسه صالحيه مشهد كه به مدرسه نواب نيز معروف است ازآثار خيريه او به حساب می‌آید كه در آن مقابل ضريح مبارك حضرت امام علي بن موسي الرضا(ع) در صحن قديم باز مي‌شود و بر كتيبه آن مدرسه، باني را به نثر، ميرزا صالح و به نظم ميرزا ابوصالح معرفي شده است.

میرزا ابوصالح رضوی باني مصلاي ارض اقدس رضوي به سال 1078 هجری قمری بوده كه به بيرون دروازه پايين خيابان واقع شده اين مصلی به امر سلاطين صفوي تأسيس شده بود. محمد صالح رضوي گذشته از املاك بسيار، براي مصارف مدرسه نواب، كتاب‌هاي زيادي را برای طلاب وقف کرده است

او همچنین ایوان حرم مطهر رضوی را تعمیر کرد. صاحب « العذریه» وی را سید صالح خراسانی یا میرزا محمد صالح رضوی خوانده و کتاب  دقائق‌الحقایق را که مجموعه رباعیات جمعی از شعرای متقدم و متأخر ایران به ترتیب حروف هجا است؛ آثار وی می‌داند.

در اعیان‌الشعه و ریحانه‌الادب نام کتاب دقائق‌الخیال ذکر شده است و در طبقات اعلام الشیعه بر اساس آورده الشجره ‌الطیبه صاحب عنوان با نام میرمحمدصالح نواب، فرزند میرزا محسن نواب یاد شده است.

پدرش ميرزا محسن از طرف قاضي سلطان تربتی كه از سادات موسوي تربت حيدريه و متولي سركار فيض آثار روضه رضويه بود، توليت آستان قدس را به عهده داشت كه اين توليت پس از او به فرزندش ميرزا محمد صالح محول؛ ابن يوسف شيرازی شد.

در كتاب مطلع الشمس درباره ميرزا محمد صالح چنين آمده است که محمد صالح اصالت  تربتي دارد اما بعد از تحصيل و تكميل علوم شرعيه در عتبات عالیات اقامت مشهد مقدس رضوي را انتخاب کرد.

مادر میرزا محمد صالح رضوی شاهزاده بيگم فخرالنساء، دختر بزرگ شاه عباس اول بوده است که در حدود 1090 هجری قمری درگذشته است.

ابوصالح رضوی از نگاه دیگران

در یادداشت‌هایی در مورد میرزا ابوصالح رضوی آمده است که این امیرهمان است که مدرسه صالحیه را که اینک مشهور به مدرسه نواب است ساخته است و نیز مصلای شهر مشهد از آثار او است و املاک و کتب بسیاری بر آن مدرسه وقف کرده است.

گذشته از اینکه اشعاری لطیف از این امیر به یادگار مانده 2 کتاب هم بدو نسبت داده شده یکی دقائق الخیال که عبارت است از رباعیاتی از شعرا به ترتیب حروف تهجی بر حسب قوافی با تذکر به نام گوینده آنها و دیگری لطائف الخیال که عبارت است از ادبیات منتخب از شعرای قدیم و متأخر که نیز بر حسب ردیف‌ها مرتب به ترتیب حروف تهجی است و نام گوینده هر بیت در مقابل آن یادداشت شده است.

از آثاری که بر نسخه موجود در کتابخانه‌ها اینچنین به نظر می‌رسد که در حدود 26 هزار بیت از شعرا متقدم و معاصر در این کتاب گردآورده و نوشته شده و از مقدمه‌ای که نسخه خلاصه لطائف الخیال موجود در کتاب خانه ملی ملک دارد، به دست می‌آید که محمد نصیر متخلص به نصرت که از شعرای معاصر امیر بوده و ابیاتی از وی نیز در لطائف الخیال مندرج است به امر امیر نامبرده، مقدمه‌ای که به طریق براعت استهلال مشتمل بر نام شعرائی است که از آنها در این کتاب شعر نقل شده، بر لطائف الخیال نوشته وهمان مقدمه در جلو خلاصه وی گذارده شده و ظاهر این است که آن انتخاب و خلاصه از همین نصرت باشد.

مدرسه نواب باقیات‌الصالحات میرزا محمد صالح رضوی است

مدرسه عالی علمیه نواب یکی از مدارس تاریخی در مشهد مقدس است که با وقف میرزا صالح رضوی بنا شده  واز سال 1806 هجری قمری فعالیت خود را آغاز کرده و طبیعی است که روزهای تلخ و شیرین زیادی را گذرانده باشد.

آیت‌الله مرتضی مروارید یکی از افرادی است که دوران‌های مهمی را از مدرسه عالی علمیه نواب دیده و در مورد خاطراتش در مدرسه نواب با ما می‌گوید: من در سنی نیستم که دوران کامل مدرسه نواب را دیده باشم اما از سن حدود 11 سالگی وارد حوزه علمیه مشهد مقدس شدم اگرچه محل اقامت من در مدرسه خیرات خان بود اما درس و بحث ما کلا در مدرسه نواب در بنای قدیمی آن بود و در ابتدا صمدیه را خدمت مرحوم آیت‌الله موسوی نژاد در حالیکه مدرسه‌ای افتتاح نشده فرا گرفتم.

وی بیان می‌کند: در همین حجره بالا درحوزه جنوب غربی تمام سوتی را فراگرفتم؛ در دورانی که اساتیدی مانند شیخ قزوینی در این مدرسه تدریس می‌کردند در این دنیا نبودم اما گفته می‌شود که ایشان صدای بسیار خوبی داشتند به گونه‌ای که اگر در یک اتاق صد نفره سخنرانی می‌کردند همه به راحتی صدای وی را می‌شنیدند و حتی با اینکه اهل قزوین بودند اما به هیچ عنوان در ادای کلمات فارسی مشکلی نداشتند و برخی می‌گفتند با اینکه به حوزه‌های علمیه مشهد و نجف رفته‌اند هیچ استادی را به این شیرینی ندیده است.

استاد حوزه علمیه خراسان بیان می‌کند: یکی از اساتید بزگوار دیگر در این مدرسه جناب آقای اشکذری بودند که در همین مدرس مدرسه نواب که بسیار نمناک و مخروب بود نزدیک به 100 شاگرد داشت در دروس رسایل، مکاسب و برخی از دروس دیگر داشت؛ شخصیت بزرگ دیگر این مدرسه آقای شانه‌چی بود که همزمان با تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد کتابدار کتابخانه این مدرسه نیز بود و به قدری از نظر تقوی و علم و متانت مورد توجه قرار داشت که افتخار بسیار مهمی برای این مدرسه به حساب آمده و کتاب‌هایی را در علوم درایه تألیف کرده است.

مروارید با اشاره به اینکه در دورانی فضای حاکمیتی بر اثر سلطنت سلسله پهلوی بر تمام مدارس وجود داشت، خاطرنشان می‌کند: این فضا در مدرسه نواب نیز حضور داشت و افراد ساواکی در این مدرسه نیز مانند تمام حوزه‌های علمیه رفت و آمد داشتند و اطلاعات مربوط به فعالیت‌های طلبه‌ها را انتقال می‌دادند.

وی با بیان اینکه متأسفانه اکثر بزگان این مدرسه از دنیا رفته‌اند، تأکید می‌کند: یکی از افرادی که در این مدرسه رفت و آمد داشت و مایه افتخار این مدرسه به حساب می‌آمد مقام معظم رهبری بود که درعین اینکه محل استقرارشان مدرسه سلیمانیه بود در این مدرسه برای حضور در درس‌هایی که آقای قزوینی رفت و آمد داشتند.

استاد حوزه علمیه خراسان با بیان اینکه تولیت مدرسه عالی علمیه نواب سابق بر این بر عهده جناب آقای میرزا علی اکبر نوغانی بوده است، خاطرنشان می‌کند: وی به قدری در امر پرورش طلبه در این مدرسه مقید بود که هر کس که برای ادامه درس خود به خدمت آقای بروجردی یعنی طلبه وحید آن دوران می‌رفت جزو بهترین‌ها بوده و ایشان تصریح کرده بودند که طلبه‌های خراسانی جزو بهترین‌ها هستند؛ البته باید گفت که مرحوم نوغانی شخصیت بسیار بزرگواری بودند و در سال 1370 هجری قمری به دیار باقی شتافتند و تعداد زیادی از شاگردان کنونی مدرسه در آن زمان به دنیا نیامده بودند.

وی ادامه می‌دهد: قبل از پیروزی انقلاب این مدرسه 2 بار مورد تهاجم قرار گرفت یک بار حدود سال 42 به این مدرسه هجوم آوردند و تمام طلبه‌ها را به سربازی بردند و این موضوع در واقع برای رژیم یک دستاویز بود که هر زمان طلبه‌ها برای نهضت انقلابی وارد عمل می‌شدند و اعلامیه پخش می‌ کردند آنها را به سربازی می‌بردند.

مروارید بیان می‌کند: بار دوم در سال 1357 قبل از پیروزی انقلاب بود که به مدرسه هجوم آوردند و تعداد زیادی را مضروب و مجروح کردند و این مدرسه با این سوابق طولانی و درخشان به سمت کمال می‌رود هم اکنون  ما می‌بینیم که این مدرسه بزرگترین مدرسی است که طلبه‌ها آزادانه در آن رفت و آمد می‌کنند و جلسات بسیار مهمی در این مدرسه برگزار می‌شود ما شاهد این هستیم که هر راهپیمایی صورت می‌گیرد آخر به مدرسه نواب ختم شده و یکی از بزرگان در آن سخنرانی می‌کند.

 وی خاطرنشان می‌کند: اینکه این مدرسه در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته یکی از موضوعات بسیار مهمی است که می‌تواند سبب ایجاد خیر شده و یک فرصت بسیار بزرگ به حساب می‌آید.

 سالانه 30 طلبه از مدرسه عالی علمیه نواب فارغ‌التحصیل می‌شوند

مدیر مدرسه علمیه عالی نواب می‌گوید: سالانه 30 طلبه از از مدرسه عالی علمیه نواب فارغ‌التحصیل می‌شوند که تعداد زیادی از آنها در مسئولیت‌های مانند استاد دانشگاه و یا قاضی مشغول به فعالیت شده‌اند.

حجت‌الاسلام حسین کندری اظهار می‌کند: مدرسه علمیه عالی نواب که از ثمرات نیات و برکات واقفان نشأت می‌گیرد توسط میرزا ابوصالح رضوی بناگذاری شده و فعالیت‌هایی را در دست پیگیری دارد؛ در قسمت فرهنگی مدرسه هم اکنون برنامه‌هایی به صورت عمومی در حال برگزاری داریم که برخی از آنها  دربرنامه شمیم وحی بوده و علاوه بر آن برنامه‌هایی در حوزه تربیت کودک و مشاوره‌ خانواده در دستور کار است.

وی ادامه می‌دهد: دوره تربیت کارشناس مشاور خانواده، تربیت کودک و دروس اخلاق عمومی در مدرسه عالی علمیه نواب برگزار شده و روزهای دوشنبه نیز برنامه روضه داریم که این سرفصل‌ها شمای کلی فعالیت‌های فرهنگی است که در این مدرسه جریان دارد.

کندوری بیان می‌کند: در بعد آموزش هم از زمان افتتاح مدرسه و شروع فعالیت‌ها در سال 1374 به صورت کلی در 3 جهت حرکاتی موفق و معین مشغول به فعالیت شد؛ تربیت مدرس، تربیت مبلغ و تربیت محقق 3 رسته فعالیتی است که مدرس در آنها فعالیت داشته و علاوه بر آن افرادی در فقه و اصول و فلسفه و کلام اسلامی و یک گروه نیز به صورت عملی مشغول به تحصیل شدند.

وی با بیان اینکه حوزه علمیه باید پاسخگوی نیاز جامعه باشد و این مسئله منوط به تخصصی شدن مدارس عملیه است، خاطرنشان می‌کند: این موضوع برای مدرسه علمیه نواب در سال 1380 با حمایت‌های حجت‌الاسلام گنابادی‌نژاد رقم خورد در آن زمان با 3 رشته تحصیلی ادبیات عرب، فقه و اصول و کلام اسلامی فعالیت‌های تخصصی حوزه عالی علمیه نواب آغاز شد و با توجه به نیازهای زمان 2 رشته تبلیغ با گرایش حج و زیارت و فقه و حقوق نیز به آن افزوده شد.

مدیر مدرسه عالی علمیه نواب خاطر نشان می‌کند: پس از طی شدن مسیر رشد و بالندگی پیگیری‌های انجام شده منجر به گرفتن مجوز برگزاری سطح 4 علمیه شد که در واقع این مجوزات برای 3 محور کلام جدید، کلام مقارن و فقه مقارن گرفته شد و در 2 سال نسبت به جذب اقدام داشتیم اما با توجه به مصاحبه‌هایی که تاکنون برگزار شده موفق به برگزاری یک دوره در سطح 4 در درس کلام جدید شده‌ایم.

وی با اشاره به تحولاتی که در شوای عالی حوزه علمیه خراسان توسط رهبر معظم انقلاب رخ داده است، تصریح می‌کند:  پس از منصوب شدن شیخ مصباح عاملی به عنوان رئیس حوزه علمیه خراسان مدرسه عالی علمیه نواب که از قدیم به عنوان محل رفت و آمد طلبه‌ها بوده مورد توجه به عنوان محل سخنرانی اصلی و پیشانی حوزه‌های علمیه خراسان رضوی قرار گرفت از این رو مباحثی در مدرسه علمیه عالی نواب در حال پیگیری هستند و دوره آموزشی برخی از مباحث برگزار شده و نظرسنجی‌ها نشان از این دارد که مخاطبان هم از برنامه‌ها راضی بودند.

کندوری ادامه می‌دهد: در قالب این برنامه‎ها مدرسه حکمت و کلام اسلامی در یک دوره کامل برگزار شد و دوره دوم هم در حال برگزاری است؛ هدف اصلی در برگزاری این مدارس توانمندسازی اساتید تدریس کننده این دروس بوده و برگزاری همایش‌های علمی نیز برای رشد طلاب هستند که دوره دوم آن در حال برگزاری است.

وی تأکید می‌کند: مدرسه علوم عقلی زیر نظر معاونت آموزشی حوزه علمیه خراسان و با همکاری مجمع عالی حکمت اسلامی در حال برگزاری است دومین مدرسه مدرسه ادبیات حوزه علمیه بوده و در این مدرسه برنامه‌ها با حضور اساتید از اقصی نقاط ایران در روزهای پنج شنبه در حال برگزاری است.

مدیر مدرسه عالی علمیه نواب تأکید می‌کند: سومین بحثی که در این مدرسه به عنوان نماینده حوزه علمیه خراسان در حال پیگیری است بحث هیئت اندیشه ورز اسلام، ادیان و ارتباطات میان فرهنگی بوده و 4 هفته متوالی این برنامه با دعوت از اساتید و نخبگان تمام فرهنگ‌ها برگزار شده است.

کندوری خاطرنشان می‌کند: برنامه دیگری که در حوزه عالی علمیه نواب انجام می‌شود تجمعات حوزه علمیه خراسان است که مرکز این تجمعات در مسائل مختلف مانند فرهنگی، مذهبی، سیاسی و بینشی در مدرسه عالی نواب شکل می‌گیرد

وی با بیان اینکه نکته مهمی که به عنوان ثمره وقف بالاخص در مدرسه علمیه نواب می‌توان به آن اشاره کرد فارغ التحصیلان مدرسه هستند، عنوان می‌کند:  از سال 1380 که فعالیت تخصصی این مدرسه آغاز شده به صورت میانگین ازسال 86 هر ساله 30 نفر فارغ‌التحصیل داشته‌ایم و طبق گفته برخی از مسئولان 70 درصد از مجموعه مدیران آموزش و اساتید آموزش که در حال تدریس هستند  فارغ‌التحصیلان مدرسه علمیه نواب هستند و تعدادی از این افراد نیز در قوه قضاییه هم اکنون مشغول به فعالیت هستند.

 جواهرالخیال، معارج‌الخیال، دقایق‌الخیال و لطایف‌الخیال مهم‌ترین آثار میرزا محمدصالح رضوی

میرزا محمد صالح رضوي معروف به نواب کتبی را نگارش کرده و مهمترین این تألیفات لطايف الخيال معرفي شده است؛ البته باید گفت که محمد صالح رضوي داراي آثار متعددي است كه در برخي كتب و فهرست ها، به آنها اشاره شده و برخی از آثار جواهر الخيال، معارج الخيال، دقايق الخیال و لطايف الخيال كه داراي نسخ متعددي است.

لطايفالخيال در برخي از منابع از جمله فهرست كتابخانة مركزي دانشگاه تهران به اشتباه به شيخ مفيد محمد دارابي نسبت داده شده و نسخة اصلي اين اثر در 26 هزار بيت تدوين شده است.

اين اثر عبارت است از ابيات منتخبي از شعراي قديم و متأخر كه بر حسب رديف‌ها و به ترتيب حروف تهجي تنظيم شده است و نام گوينده هر بيت در مقابل آن يادداشت گرديده است. در اين جنگ از 1334 شاعر ابياتي ذكر شده است.

نصرت به امر ميرزا محمد صالح رضوي در سال 1104 ق، خلاصه اي از اين اثر را جمع آوری  و آثار ارزشمندی را خلق کرده و چنين بر مي آيد كه خلاصة لطايف‌الخيال در حدود 10 هزار بيت بوده اما نسخه اي كه از اصل لطايف به دست ما رسيده داراي  14 هزار بيت است و نكته قابل توجه آن كه نصرت در مقدمه لطايف پس از مدح و ستايش اين مجموعه و حتي برتر شمردن آن بر حديقه سنايی و منطق‌الطير عطار در مورد نحوة تنظيم اين مجموعه سخن رانده است.

اهميت جنگ لطايف‌الخيال

جنگ لطايف‌الخيال داراي ارزش‌هاي منحصر به فردي است؛ از جمله سنجش و ارزيابي اشعار و علامت گذاري آنها و ترتيب ذكر ابيات و اشعار، اين علائم اختصاري مربوط به حوزه نقد شعر است كه براي نخستين بار در ميان مجموعه‌های شعري و جنگ‌ها مشاهده شده است.

مجموعه لطايف الخيال از جمله جنگ‌هاي بي‌نظير عصر صفوي است كه در مقايسه با آثار هم رديف خود، مجموعه وسيعي از شعر شاعران سده يازدهم را دربردارد.

 ناشناخته ماندن شمار زيادي از شاعران اين مجموعه كه بسياري از آنها از معاصران محمد صالح رضوي بوده اند، امتياز برجسته اين اثر است و از آنجا كه بيشتر شعراي اين مجموعه جزو شعراي سبك هندي هستند، اطلاعات اندكي درباره برخي از آنان در كتب تذكره مضبوط است. غالباً كتب تذكره تا حد زيادي مربوط به حوزه تاريخ ادبيات است نه قلمرو نقد ادبي، اما در اين ميان تذكره‌هايي را مي‌توان يافت كه مراد از تأليف آنها دست زدن به نوعي نقد بوده تا شعر نيك را از بد و سره را از ناسره امتياز دهد.

آنچه در مورد جنگ لطايف‌الخيال مسلم است، آن است كه اين كتاب نيز در اصل جزو كتب تذكره معرفي شده اما مؤلف خلاصه آن، سرگذشت شاعران را از آن حذف كرده و در سرتاسر اين مجموعه سعي شده كه به همه شاعراني كه ذكري از نام آنها به ميان آورده به يك ديد بنگرد و تفاوتي ميان آنها قائل نشود. البته تا حد زيادي در اكثر اوراق اين مهم رعايت شده و ناگفته نماند كه سعي مؤلف بر آن بوده كه بيشتر به ذكر اشعار و يا ابياتي بپردازد كه در ساير آثار شعرا حتي به آن اشاره‌اي نشده است.

به طور قطع مي توان گفت كه برخي از ابيات آن جزء اشعار نويافته اين شعرا است، اين ویژگی نيز از ديگر امتيازات مهم اين مجموعه محسوب مي‌شود. نكته ديگري كه در برخي كتب تذكره و جنگ‌ها به وفور مشاهده مي‌شود، آن است كه انگيزة مؤلف از تأليف آن كتاب، درج و بيان فنون شعري مانند عروض و قافيه و صنايع بديعي است و از آنجايي كه اين نكته در لطايف نيز جزو مباني ترتيب و تنظيم ابيات است بنابراین مؤلف اين جنگ شعري نيز از داشتن چنين انگيزه‌اي مستثني نبوده و اين كتاب نيز همانند بسياري از كتب تذكره عرضه كننده برگزيده‌اي از اشعار خوب شعراي قديم و متأخر است و توجه مؤلف بيشتر به فنون شعري و مضامين باريك اشعار و ذكر لطيفه‌اي در آنها و همچنين بيان مرتبه و درجه شعر و شاعران معطوف شده و همين مطلب ، لطايف‌الخيا ل را از بسياري مجموعه‌هاي هم رديف و هم عصر خود متمايز می‌كند، چراکه شاخصه اين اثر توجه به مباحث نقد شعر و ارزيابي ابيات و مضامين آنها به شيوه علامت گذاري است.

معرفي نسخه‌هاي جنگ لطايف الخيال

از اصل و خلاصه اين اثر نسخه‌هاي خطي متعددي موجود است كه در اينجا به معرفي آنها مي پردازيم:

 1- نسخه شماره 1170 كتابخانة مجلس شوراي اسلامي كه برحسب قرائن چنين به نظر مي آيد كه اين نسخه به خط خود جامع باشد و ابيات كنوني نسخه در حدود 14 هزار بيت است.

2- خلاصة لطايف‌الخيال كه به نام تذكره نصرت هم خوانده مي‌شود و به شماره 2951 در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران مضبوط است. مؤلف اين خلاصه همانند متن اصلي محمد صالح رضوي معرفي شده و تاريخ كتابت آن را سدة 11 و 12 دانسته‌اند و عدد ابيات آن نزديك به ده هزار بيت است.

3- نسخة ديگري نيز از خلاصة لطايف الخيال با شماره 493 در كتابخانة مدرسه عالي شهيد مطهری معروف به سپهسالار محفوظ است . تاريخ كتابت آن را اوايل قر ن 12 هجري دانسته‌اند.

4- در ضمن مجموعه‌اي به شمارة 9395 در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي نسخه ديگري از اين اثر به ثبت رسيده كه داراي 332 برگ است، شيوة سطربندي و تنظيم آن مانند نسخة شمارة 8217 ، به صورت چهارستوني در هر صفحه است .

5- نسخة ديگري كه در اين نگارش مبناي اصلي كار نويسندگان اين نوشتار قرار گرفته و تمامي اشعار از آن نقل شده است، به شمارة 8217 در كتابخانة مجلس شوراي اسلامي محفوظ است كه داراي 227 برگ بوده كه در هر صفحة آن 27 سطر به صورت چهار ستوني كتابت شده و نام شاعران با مركب سرخ نوشته شده است.

لطایف‌الخیال میرزا محمد صالح رضوی برترین جنگ شعری دوران صفویه است

پژوهشگر ادبیات فارسی گفت: لطایف‌الخیال که توسط  میرزا محمد صالح رضوی به رشته تحریر درآمده از نظر جمع آوری اشعار شعرا برترین و متمایزترین جنگ شعری در دوران صفویه است.

مهرداد چترایی افزود: این جُنگ شعر متعلق به دوران صفوی و نوشته محمد صالح رضوی است که محمد صالح و اجدادش در زمان صفویه تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشته‌اند.

این پژوهشگر ادامه داد: محمد صالح در این اثر ۳۰ هزار بیت از شاعران فارسی‌زبان ثبت و این اشعار را به ترتیب الفبایی نام شاعران و تخلص شعری آن‌ها منظم کرده است. در این کتاب از شاعران هم‌عصر رودکی و حتی پیش از او تا اوایل قرن ۱۲ نمونه شعری دیده می‌شود.

وی افزود: یکی از برتری‌های این جُنگ شعری نسبت به سایر جُنگ‌های موجود این است که از شاعرانی نام برده که تاکنون در هیچ منبعی آثار و نام آن‌ها دیده نشده است. گاهی اطلاعاتی درباره برخی از شاعران ارائه می‌کند که در هیچ منبع دیگری این اطلاعات در دست نیست و همچنین ابیاتی از برخی شاعران در این جُنگ گنجانده شده است که در دیوان آن شاعران هم وجود ندارد.

چترایی با تأکید بر نام بردن از ۱۰۳۰ شاعر فارسی‌زبان در این اثر خاطرنشان کرد: شاید کتاب «مجمع‌الفصحاء» رضا‌قلی‌خان هدایت از نظر حجم همانند این اثر باشد، اما باید در نظر داشته باشیم که «لطائف‌الخیال» پیش‌تر از آن یعنی در دوران صفویه تدوین شده است در حالی‌که مجمع‌الفصحاء‌ متعلق به دوران قاجاریه است.

وی درباره مقدمه این کتاب عنوان کرد: در مقدمه کتاب محمد صالح، خانواده‌ و آثارش به‌طور کامل معرفی شده‌اند. همچنین در 2  مقاله «جواهر‌الخیال» و «معراج‌الخیال» دو جُنگ رباعی از محمد صالح معرفی و بررسی و ارزش‌های تاریخی این 2 اثر ذکر شده است.

این پژوهشگر به نسخه‌های موجود از «لطائف‌الخیال» اشاره و تصریح کرد: در کتابخانه‌ها نسخه‌های متعددی به این نام ثبت شده است؛ اما کامل‌ترین و مهم‌ترین این نسخه‌ها، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی با شماره ۸۲۱۷ است.

وی ادامه داد: این نسخه در عصر مولف نوشته شده است و کاتب بیتی را به عنوان ماده تاریخ آورده و در آن به تاریخ پایان کتابت این اثر که سال ۱۱۰۴ بوده اشاره کرده است. محمد صالح در سال ۱۰۹۰ هجری قمری درگذشته است.

چترایی با تأکید بر گزینش ابیات برگزیده شاعران توسط میرزا صالح در این کتاب ابراز کرد: بیشترین ابیاتی که در این جُنگ آمده متعلق به صائب تبریزی و بیش از ۲۵۰۰ بیت است. یکی دیگر از ویژگی‌های این اثر ارزش‌گذاری ابیات توسط مؤلف است. در حقیقت میرزا صالح نقد و بررسی این اشعار را نیز برعهده داشته است.

شهدای مدرسه نواب، طلایه‌داران هدایت

از آن‌جایی‌که مشهد از زمان‌های دور جزو مهمترین پایگاه‌های آموزش مسائل دینی و فقهی در کشور بوده، مدارس و مساجد بسیاری هم در این شهر ساخته شده‌اند. این اماکن، یکی از پربازدیدترین دیدنی‌های شهر مشهد محسوب می‌شوند. یکی از این مدرسه‌ها به نام نواب است که در خیابان شیرازی مشهد خودنمایی می‌کند.

مدرسه نواب در نزدیکی حرم امام رضا(ع) قرار داشته و دارای حجره‌های بسیاری نیز می‌باشد. در توصیف معماری این ساختمان باید بگوییم که نواب دارای حیاطی بزرگ و زیبایی است که دور تا دور آن را حجره‌هایی در 2 طبقه با سردرهایی تزیین شده با کاشی‌های رنگی احاطه کرده‌اند. زیبایی و معماری خاص و منحصربه‌فرد این ساختمان واقعاٌ خیره‌کننده است.

کتابخانه‌ای غنی با 32  هزا و 461 جلد کتاب و در 15 هزار و 761 عنوان یکی از بهترین کتابخانه‌ها در میان حوزه‌های علمیه مشهد می‌باشد. گفتنی است که در حدود 740 جلد کتاب دست‌نویس نیز در این کتابخانه نگهداری می‌شوند. تصاویر و میکرو‌فیلم‌هایی نیز از این کتاب‌ها در این کتابخانه موجود و در دسترس اساتید حوزه و طلاب می‌باشد. این نسخه‌ها به وسیله متخصصین آستان قدس رضوی تهیه شده است.

اما مهم‌رین مسئله‌ای که در مورد مدرسه نواب می‌توان به آن اشاره کرد فعالیت این مدرسه برای مبارزه با استکبار بوده که طلبه‌های زیادی برای پیروزی نهضت انقلاب اسلامی در ایران مبارزه داشته‌اند و حتی شهدایی نیز به ایران اسلامی تقدیم کرده است.

این شهدا که از محضر اساتید بزرگی درس فرا گرفته و در زندان به سر برده و شکنجه‌های زیادی را متحمل شده‌اند یکی از این شهدا شهيد معظم‌ سيد عباس‌ موسوي قوچانی است که در نهضت سال 1342 شرکت داشته و حتی در سال 1353 به خاطر سخنرانی‌های آتشین خود دستگیر و به زندان برده شده است.

محمد علي ‌آقا لارليوانلوئي، سيدمهدي‌ اصغريان‌ دهبار، محمد برومندراد، محمدمهدي‌ رحمتي، عباسعلي‌ زماني‌ بيدختي‌، غلامحسين‌ زماني، محمداسماعيل‌ سعيدي‌ نجات، علي‌اصغر شيرازي، محمود عامل‌ صادقي، علي‌ عزيزي، غلامحسن‌ گذرخراستانه‌، محمدمهدي‌ متدين‌ طوسي، مهران نصيري آذر از جمله شهدایی هستند که مدرسه نواب تقدیم انقلاب کرده است.

 فرازی از وصیت نامه شهید معظم سید عباس موسوی قوچانی

خداي‌ منّان‌ را شكر كه‌ نعمت‌ بزرگ‌ امامت‌ را بما ارزاني‌ داشت‌ و پيروي‌از امام‌ عزيز را به‌ امت‌ ايران‌ براي‌ نجات‌ از ظلمت‌ راه‌ اصلي‌ نجات‌ قرارداد باشناختي‌ كه‌ از خودم‌ دارم‌ لياقت‌ شهادت‌ را ندارم‌ ولي‌ چون‌ مشتري‌ خداوندرحمن‌ و رحيم‌ و غفور و ستار است‌ خيلي‌ خيلي‌ اميدوارم‌، و حاشا به‌ كرم‌ خدا كه‌اميدوار به‌ خود را محروم‌ كند و نااميد، تاكنون‌ چنين‌نشده‌ و اگر در مورد من‌چنين‌ شود بي‌لياقتي‌ مضاعف‌ مرا نشان‌ مي‌دهد... به‌ بازماندگانم‌ سفارش‌مي‌كنم‌ كه‌ در كارها خدا را اصل‌ قرار دهند روي‌ خدا آنچنان‌ حساب‌ كنند كه‌گوئي‌ او را مي‌بينند آخر اگر شما او را نمي‌بينيد او كه‌ شما را مي‌بيند.

با رعايت‌ بيشتر تقوا و عمل‌ صالح‌ امام‌ را ياري‌ دهند از شر نفس‌ امارّه‌به خدا پناه‌ برده‌ و در مهار كردنش‌ بكوشيد...... كتابهاي‌ شهيد مطهري‌ را بخوانيد،مسجدها را خالي‌ نگذاريد كمك‌ به‌ قوه‌هاي‌ سه‌گانه‌ پاسخ‌ به‌ هل‌من‌ ناصرينصرني‌ امام‌ حسين‌است./۹۳۴/ت۳۰۰/ج