«زیارت جامعه» یک دوره منشور امامت است
به گزارش خبرگزاری رسا، امام علی النقی(ع) امام دهم شیعیان در نیمه ذی‌الحجه سال 212 هجری در شهر صریا(حومه مدینه) به دنیا آمد. پدرش امام جواد(ع) و مادر گرامی‌اش سمانه نام دارد، حضرت امام هادی(ع) در سن هشت سالگی پس از شهادت پدر بزرگوارشان عهده‌دار مقام امامت شد و پس از 33 سال امامت در سن 41 سالگی در سامرا در زمان خلافت معتز به شهادت رسید و جسم پاک حضرت در سامرا در خانه مسکونی حضرت مدفون شد، نکته مهم در شهادت امام هادی(ع) این است که حضرت در سامرا به شدت تحت نظر بود و به خاطر کنترل بسیار شدید و خفقان حاکم و منع دوستان و شیعیان از دیدار با حضرت و عقوبت سخت متخلفین حتی نزدیک‌ترین یاران امام نیز از حال و وضع امام بی‌خبر یا بسیار کم اطلاع بودند و به همین دلیل است که منابع اشاره دقیقی به نحوه شهادت امام ندارد، بلکه فقط شهادت حضرت در زمان معتز را ذکر کرده‌اند بدون ذکر زمان دستور خلیفه به مسموم کردن و اینکه چه کسانی مأمور این جنایت شدند و چه زمانی این عمل پلید از آنان سر زد و حتی در روز شهادت حضرت هم اتفاق نظر نیست، جد بزرگوار امام زمان(عج) در دوران امامت خود از سرکشان و حاکمان فاسد بنی عباس رنج‌ها و محنت‌های زیادی کشید، منابع معتبر و مورخان شیعه شهادت حضرت را در ماه رجب سال 254 قمری می‌دانند، به مناسبت سوم رجب سالروز شهادت امام علی النقی(ع) با حجت‌الاسلام محمود امیریان دبیرگروه کلام و فلسفه مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
اهمیت و جایگاه زیارات
*اصل زیارت به چه معنا است؟
- زیارت از برترین موهبت‌های الهی است که دل‌ها و قلوب را جلا می‌دهد، انسان را به سوی معبودش نزدیک می‌کند، زیارت مخصوصاً زیارت کسانی که قربشان، قرب خدا، حبشان محبت خدا، بغضشان غضب خدا است و با حضورشان رنگ خدا را به عالم هستی می‌دهند و همه را خدایی می‌کند، بنابراین جایگاه زیارت در روایت‌های ما جایگاه بالایی است، یک روایتی از عبدالله بن عمر پسر خلیفه دوم از رسول اکرم(ص) نقل می‌کنند که «من جاءنى زائراً لا تحمله حاجة إلا زیارتى کان حقاً على أن أکون له شفیعاً یوم القیامة»؛ اگر زائری پیش من بیاید و انگیزه‌ای جز زیارت من نداشته باشد، بر من لازم است که شفیع او در روز قیامت باشم، این روایت را علامه امینی در الغدیر جلد 5 صفحه 97 نقل می‌کند و این حدیث را از 16 نفر از مؤسسان و حفاظ اهل سنت بیان می‌کند که آنها نقل کردند.
یا مثلاً در روایت دیگری اسحاق بن عمار از امام صادق(ع) نقل می‌کند «مروا بالمدینه فسلموا على رسول اللَّه(ص) من قریب و ان کانت الصلاة تبلغه من بعید»؛ به مدینه بروید و به رسول اکرم(ص) سلام بدهید، هر چند که سلام و درود شما از راه دور هم به آن حضرت می‌رسد، این روایت وسایل‌الشیعه، شیخ عاملی جلد 14 صفحه 338 آمده است، اشاره به این مهم دارد که هر چند ما از راه دور هم می‌توانیم ائمه و بزرگان را زیارت کنیم، اما رفتن سر مزار آنها خصوصیت و موضوعیت دارد، پس به واسطه این دو مسأله‌ای که گفتم ما به اهمیت و جایگاه زیارات پی می‌بریم.
زیارت جامعه کبیره در اندیشه تشیع یک دوره منشور بلند امامت و هدایت است
*چرا امام هادی(ع) زیارت جامعه کبیره را انشا کردند؟
-یکی از بهترین زیارات که با فقرات بلندش به اوج وجود ائمه اطهار(ص) و بلندای هستی آنها نظر می‌کند، زیارت جامعه کبیره است، وقتی زندگانی امام هادی(ع) را مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم در آن شرایط بحث خفقان شدیدی حضرت را احاطه کرده بود، تقریباً شش خلیفه عباسی در زمان امام هادی(ع) بودند؛ یعنی خلفایی مانند معتصم، متوکل، واثق، منتصر، مستعین، معتزّ، یکی از خلفایی که از حکام بد، فاسد و جسور بود، متوکل عباسی بود، متوکل آن قدر جسور بود که حتی به خودش اجازه داد قبر اباعبدالله حسین(ع) را خراب کند و از این کارش هم هیچ باکی نداشت، بارها امام(ع) را به مجلسشان احضار کردند، گاه به مجلس شراب احضار کردند، گاه به مجلس شعرخوانی احضار کردند، لذا این دوران، دوران خفقان شدیدی بود که حضرت(ع) گرفتار آن بود، همین قدر می‌توانیم از خفقان آن بگوییم که امام هادی و امام عسکری(ع) را در منطقه نظامی که سامرا باشد، تحت‌الحفظ آنجا نگه داشتند و نمی‌گذاشتند با مردم در ارتباط باشند.
اما درباره جایگاه زیارت جامعه کبیره و سبب انشاء آن، در دو محور می‌توانیم بیان کنیم، یکی زیارت جامعه در اندیشه تشیع یک دوره منشور بلند امامت و هدایت است که از کوهسار وجود امام هادی(ع) سرازیر شده است و این زیارت با معرفی صفات و ویژگی‌های امام و جایگاه امامت، دید نسبتاً عمیقی نسبت به شناخت امام و امامت، نسبت به انسان و جامعه ارائه می‌دهد. عباراتی که در زیارت جامعه آمده خیلی گسترده است، فقط چند نمونه را نام می‌برم که این عبارات دال بر این است که این زیارت آمده تا امام‌شناسی را یادآوری کند.
مثلاً عباراتی مانند «السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلائِکَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْیِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْکَرَمِ وَ قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِیَاءَ النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْیَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْکَانَ الْبِلادِ وَ أَبْوَابَ الْإِیمَانِ وَ أُمَنَاءَ الرَّحْمَنِ وَ سُلالَةَ النَّبِیِّینَ وَ صَفْوَةَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِتْرَةَ خِیَرَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلامُ عَلَى أَئِمَّةِ الْهُدَى وَ مَصَابِیحِ الدُّجَى وَ أَعْلامِ التُّقَى وَ ذَوِی النُّهَى ...»، این عبارات می‌خواهد جایگاه امام را به ما نشان دهد که امام چه جایگاه بالایی در اندیشه تشیع دارد، برخلاف اندیشه اهل سنت که جایگاه امام را تزلزل دادند، امام در این زیارت جامعه کبیره، انسان را برای رسیدن به خدا و کمال نهایی انسان رهنمون می‌سازد، تمسک به اهل بیت(ع) و جایگاه اهل بیت را جایگاه بی‌بدیلی می‌داند که بایستی انسان به آن تمسک کند، زیرا امامت و امام واسطه فیض الهی است.
زیارت جامعه برای مقابله با اندیشه غلو انشا شده است
مطلب دوم این است که با توجه به تاریخ ما می‌فهمیم زیارت جامعه کبیره به خاطر مقابله با اندیشه غلو انشا شده است، در زمان امام هادی(ع) یک اندیشه به نام «اندیشه غلو» بود که ائمه(ع) را تا مقام خدایی بالا می‌برد، لذا ائمه(ع) و به خصوص امام هادی(ع) با این اندیشه مقابله کردند، زیرا خطر بزرگی هم بود که باعث نابودی تشیع و متهم شدن شیعه می‌شد، امام با روایت این زیارت جامعه یکسری معانی را به جامعه انتقال دادند که جلوی این اندیشه را گرفت.
شیخ عباس قمی در مفاتیح بیان می‌کند که شیخ صدوق در کتاب «من لا یحضره الفقیه» و «عیون اخبار الرضا» از موسى بن عبد اللّه نخعى روایت کرده که گفت خدمت حضرت هادى(ع) عرض کردم: یابن رسول اللّه، مرا زیارتى با بلاغت تعلیم فرما که کامل باشد تا اینکه هرگاه خواستم یکى از شما را زیارت کنم، آن را بخوانم. فرمود: چون به درگاه حرم رسیدى، بیایست و شهادتین را بگو یعنى: اَشهَدُاَن لا اِلهَ اِلَّا اللّه وَحدَهُ لا شَریکَ لهُ، وَ اَشهَدُاَنَّ مُحَمَّدًا عَبدُهُ وَ رَسُولُهُ؛ گواهى می‌دهم که معبودى جز خدا نیست، یگانه و شریکى ندارد و گواهى که محمد بنده و فرستاده اوست. در این هنگام باید با حالت غسل باشى، چون داخل حرم شوى، و قبر را ببینى بایست و 30 مرتبه اللّه اکبر بگو، سپس اندکى با آرامش و وقار راه برو، و در این راه رفتن، گامها را نزدیک یک دیگر گذار، آنگاه بایست و 30 مرتبه اللّه اکبر بگو، پس نزدیک قبر مطهر برو و 40 مرتبه اللّه اکبر بگو، تا 100 تکبیر کامل شود و شاید چنان که مجلسى اول فرموده: وجه این 100 تکبیر این باشد، که اکثر طبایع مردم مایل به غلّو در حق محبوبان خود هستند، مبادا از عبارات امثال این زیارت گرفتار غلو و افراط در اعتقاد و سخن شوند، یا از بزرگى حق تعالى غافل گردند یا غیر این امور.
راز 100 تکبیر در زیارت جامعه کبیره
بنابراین این 100 الله‌اکبرهایی که در زیارت جامعه آمده، شاید علتش این باشد که این مضامین بالایی که راجع به ائمه در زیارت آمده است مبادا باعث غلو در ائمه شود، بلکه آنها بندگان خدا هستند و فقط خدا بزرگ است و به غیر از خدا همه کوچک هستند و نمی‌توانند با خدا مقایسه شوند یا مثلاً زائر بعد از شمارش مقداری از کمالات ائمه اطهار، شهادت به وحدانیت و یگانگی خدا می‌دهد و عبارت «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ کَمَا شَهِدَ اللَّهُ لِنَفْسِهِ وَ شَهِدَتْ لَهُ مَلائِکَتُهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ مِنْ خَلْقِهِ» و نیز به عبودیت و رسالت رسول اکرم(ص) شهادت می‌دهد و می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ الْمُنْتَجَبُ وَ رَسُولُهُ الْمُرْتَضَى» و لذا ائمه اطهار(ع) را ریزه‌خوار این سفره می‌دانند.
همچنین در جای جای این زیارت به این مهم اشاره می‌کند که باید بین واجب تعالی و ائمه اطهار یک مرزبندی باشد با عبارت «اِلَى اللهِ تَدْعُونَ وَعَلَیْهِ تَدُلُّونَ،وَبِهِ تُؤْمِنُونَ» شما اهل بیت(ع) به سوی خدا همه را می‌خوانید و راهنمایی می‌کنید، یعنی اصل خدا است، شما فقط وسیله برای هدایت مردم به سوی خدا هستید یا مثلاً در عبارت دیگر می‌فرماید که «اَلْمُطیعُونَ للهِ، اَلْقَوّامُونَ بِاَمْرِهِ، اَلْعامِلُونَ بِاِرادَتِه» شما مطیع فرمان خداوند هستید، به امر او قیام می‌کنید، به اراده او عامل هستید یا مثلاً می‌فرماید خداوند شما از فتنه‌ها و آلودگی‌ها پاک کرده و خداوند این کار را کرده است «عَصَمَکُمُ اللهُ مِنَ الزَّلَلِ، وَآمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ، وَ طَهَّرَکُمْ مِنَ الدَّنَسِ». با این وجود زیارت جامعه در آن شرایط خاص زمان و خفقان شدید یک دانشگاه معارف شیعی و امام‌شناسی و همچنین علل قدرتمندی برای دفع برخی عوامل انحرافی مانند اندیشه غلو است.
سازماندهی شبکه وکالت در دوران امام هادی(ع)
*با توجه به اینکه در آن روزگار به دوران مهدوی و عصر غیبت نزدیک می‌شدیم، امام علی النقی چه اقداماتی را برای آماده‌سازی جامعه برای ورود به عصر غیبت انجام دادند؟
-تلاش‌های مهدوی حضرت(ع) را در دو عامل می‌توانیم خلاصه کنیم: اول بحث سازماندهی شبکه وکالت است، این سازمان مقدمه‌ای برای آمادگی شیعیان برای پذیرش امام غایب بود. «وکالت» به مفهوم لغوی‌اش در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز وجود داشت، بنابراین وقتی پیغمبر(ص) می‌خواهند کسانی را برای اخذ زکات بفرستند، آنها از طرف پیغمبر(ص) وکیل بودند یا زمانی که می‌خواستند از مدینه خارج شوند، کسانی را به جای خودشان منصوب می‌کردند و آنها وکیل پیغمبر(ص) بودند، اما به صورت سازماندهی‌شده تقریباً از زمان امام صادق(ع) طررح وکالت کلید خورد و هر چقدر به سمت امام‌های بعدی می‌رویم، مخصوصاً امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) می‌رویم، شبکه وکالت خیلی سازماندهی‌تر و منسجم‌تر می‌شود، اما زمینه تشکیل این سازمان وکالت را می‌توانیم در سه مسأله عنوان کنیم:
1- بسط و گسترش مکتب اهل بیت(ع)، گستردگی سرزمین‌های اسلامی و پراکندگی شیعیان؛ این عوامل باعث دشواری رفت‌وآمد شیعیان و دیدن ائمه اطهار شد، پس شیعیان به راهنمایانی نیاز داشتند که مورد اعتماد از طرف امام باشند و بتوانند با آنها ارتباط برقرار کنند
2- سیاست سرکوب و خفقان شدید بنی عباس، بنی عباس برخورد شدیدی با شیعیان و ائمه اطهار(ع) داشتند و ائمه به خاطر اینکه شیعیان در رفاه باشند و همچنین خودشان خیلی مورد اتهام واقع نشوند، این شبکه وکالت را راه‌اندازی کردند.
3-جمع‌آوری سهم امام، سادات و نذوراتی بود که بایستی مردم به دست امام می‌رساندند و چون خودشان نمی‌توانستند این شبکه راه افتاد، شیخ حرعاملی در وسائل‌الشیعه به این عامل اشاره دارد.
پس تجربه تاریخ انبیا و سیره معصومین نشان داده است، هر گاه یک امر خطیری در انتظار جامعه بشری بود، آن بزرگوران برای این مسأله زمینه‌سازی می‌کردند، لذا زمینه‌سازی مسأله امام عصر(عج) از اینجا می‌تواند شروع شود، لذا هر چند احادیثی از پیغمبر اکرم(ص) تا امام عسکری(ع) درباره وجود حضرت امام مهدی(عج) مطرح شده بود، اما اینها باز کفایت نمی‌کرد و نیازمند کار عملی ائمه بود، به همین خاطر امام هادی(ع) آرام آرام کمک کردند تا مردم بتوانند به راحتی قبول کنند.
فعالیت‌هایی که سازمان وکالت داشت، بسیار گسترده بود و مهم‌ترین آنها فعالیت‌های فرهنگی بود که امام هادی(ع) در قالب شبکه وکالت انجام می‌داد، همچنین در زمینه‌های فقهی، ارسال نامه‌ها و بازگو کردن ابواب مختلف فقه برای مردم، پاسخ به شبهات کلامی مختلف مانند جبر و اختیار، امکان یا عدم امکان رویت خداوند، جسمیت خداوند از این طریق انجام می‌شد.
2 اقدام مهدوی جد امام زمان(عج)
یکی از وظایف مهم وکلا، اثبات حقانیت امام معصوم بود؛ بعد از شهادت امام جواد(ع) وکلا جمع شدند و در یک جلسه سری که در منزل محمد بن فرج رخجی داشتند، تصمیم گرفتند امام هادی(ع) را به عنوان امام معرفی کنند، وظیفه وکلا کمک به اثبات امامت بود. یکی دیگر از وظایف آنها امید دادن به شیعیان بود، در شرایطی که شیعیان نمی‌توانستند امام را به راحتی ببینند و ابراز احساسات کنند، به جامعه شیعه این وکلا امید می‌دادند، همین نقش در زمان غیبت پررنگ تر و حیاتی‌تر شد که ضمن امیدبخشی به مردم و با وجود امام غایب(ع)، کارهای فرهنگی، پاسخ به شبهات و سؤالات فقهی را عهده‌دار می‌شدند.
دومین تلاش مهدوی که جد بزرگوار امام زمان(عج) داشتند، وجود برخی روایات در زمینه مهدویت است، البته با توجه به شرایط خفقان شدید و تقیه‌ای که وجود داشت، روایات زیادی در زمینه مهدویت از حضرت(ع) به ما نرسیده است، اما در برخی حوزه‌ها روایاتی وجود دارد که چند نمونه را نام می‌برم که می‌توانم بگویم از اقدامات امام هادی(ع) است، روایت مفصلی از محمد بن بحر شیبانی از صحابه امام هادی(ع) وجود دارد که شیخ صدوق این روایت را در «کمال الدین و تمام النعمه» جلد 2 صفحه 417 نقل کرده که در این روایت مفصل نقل می‌شود که مادر امام زمان(عج) نرجس خاتون بودند که از شاهزادگان رومی بودند.
برخی روایاتی که امام هادی(ع) از امامان بعد از خودشان نام می‌برند و از فرزند او با لقب «قائمی» که زمین را از عدل و داد پر می‌کند، همانطور که از ظلم و جور پر شده است، نام می‌برند یا در بحث زیارت جامعه کبیره، معارف مهدوی را بیان می‌کنند: «یُحْشَرُ فى زُمْرَتِکُمْ، وَ یُکَرُّ فى رَجْعَتِکُمْ وَیُمَلَّکُ و دَوْلَتِکُمْ، وَیُشَرَّفُ فى عافِیَتِکُمْ و...»، در میان مشحور می‌شود و در رجعت شما بازگردند و در دولت شما قدرت یابند و در دوران عافیت شما به بزرگی برسند و در روزگارتان جایگاهی پیدا کنند و فردا روزی که چشمم به دیدارتان روشن شود یا در دوران حکومت شما، من را از جایگاهی برخوردار سازد که در زمان رجعت شما زنده کند و در روزگار شما مرا قدرت بخشد، این عبارات در زیارت جامعه کبیره، روحیه امید به آینده در جامعه شیعه را ایجاد می‌کند./۹۶۹//۱۰۲/خ
منبع: فارس