حوزه علمیه تبریز در گذر تاریخ

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در تبریز،‌ بازار تاریخی تبریز به عنوان بزرگترین بازار سرپوشیده جهان یکی از مهم ترین مراکز تجاری، اقتصادی و فرهنگی این کلانشهر است، در این بازار ده ها مسجد تاریخی، حوزه علمیه و امامزاده وجود دارد که به واسطه روحیه خیریه بازاریان در این مرکز مراسمات عزاداری برای اهل بیت (ع) و تأمین نیازهای نیازمندان صورت می گیرد.

از قدیم الایام این بازار به دلیل وجود حوزه های علمیه ای همچون حسن پادشاه، طالبیه، صادقیه، خواجه علی اصغر، حاج صفرعلی، کاظمیه و اکبریه همواره به عنوان مرکز علم و گفتگو و مباحث دینی و تحصیلی مطرح بوده که اساتید و علمای بزرگواری همانند آیت الله شیخ جواد تبریزی، علامه جعفری، علامه امینی، علامه طباطبایی و سایر علما در این مراکز تدریس و تحصیل کردند.

وجود آستان مقدس امامزاده سیدجمال (ع) و آستان مقدس امامزاده علی بن مجاهد (ع) باعث نورانیت و اهمیت ویژه این منطقه تاریخی شده است و همچنین وجود مساجدی همچون مسجد 63 ستون، جامع، امام جمعه، آیت الله خسروشاهی، آیت الله اهری، قزلی، صاحب الامر، میلی و ده ها مسجد دیگر پناهگاه امنی برای مومنین شده است.

این گزارش به دنبال بررسی ادوار مختلف تاریخی حوزه های علمیه تبریز است؛

دوره نخست

نخستین دوره از حوزه علمیه تبریز به دو قرن چهارم و پنجم قمری تعلق دارد و پیش از آن به واسطه تسلط خرم دینان بر این منطقه مذهب شیعه نمودی از خود نشان نداده است و در قرن چهارم حکومتها با سنی گری های خود مانع رشد شیعه در این منطقه شده اند. حمزة بن عبد العزیز معروف به سلار دیلمی از دانشمندان شیعه و فقهای بزرگ امامیه است که در این دوره می زیسته است. در دو قرن چهارم و پنجم حوزه تشیع در تبریز رونق گرفته است و دانشمندانی چون سلار دیلمی با حضور خویش این حوزه را به اوج شکوفایی رسانده اند.

نخستین عامل رشد حوزه تبریز در این دوره وجود علوی مبارزی چون سید حمزه از احفاد امام کاظم(ع) است و دومین عامل رشد تشیع دعوت ابوالقاسم جعفر بن علی از داعیان اسماعیلی آذربایجان به کیش اسماعیلی است.

دوره دوم

دوره دوم از حوزه علمیه تبریز به قرن های ششم و هفتم هجری تعلق دارد که مقارن با رکود حرکت علمی است حکومتهای سنی مذهب و حملات قبایل زرد پوست تاتار موسوم به مغول مانع از رشد کافی و شکوفایی دانش در این دوره است.

دوره سوم

این دوره از اواخر قرن هفتم شروع و تا اوایل قرن دهم هجری ادامه می یابد آغاز این دوره از حوزه علمیه تبریز که با اسلام گرایی و شیعی پذیری سلاطین مغول روبه روست آغاز خوبی برای رشد مکتب تشیع است لیکن با روی کار آمدن تیموریان (771 - 906) و حملات وحشیانه خود موقعیت فرهنگی به دست آمده دیگر بار دستخوش تغییرات اجتماعی می گردد که با قیامهای شیعی پاسخ داده می شود.

دوره چهارم

این دوره که از آغاز حکومت صفویان و تا پایان دوره قاجار از اوایل قرن دهم تا اواخر قرن سیزدهم ادامه می یابد دوره ای است که شیعه از تقیه بیرون آمده و جامعه شیعی نمود پیدا کرده است و با توجه به تفکر انقلابی شیعه اهل سنت نیز به این اندیشه متعالی پیوسته اند در چنین شرایطی نهضت توسط قبایل قزلباش که پیرو مذهب شیعه دوازده امامی بودند آغاز شد و تشیع به عنوان ایدوئولوژی و محور اصلی شکل گیری ملتی یکپارچه در سراسر ایران مورد استفاده قرار گرفت.

حوزه علمیه تبریز دراین دوره به پرورش خوشنویسان، شاعران، حکما، فقها، و محدثین شیعی پرداخته است. لیکن گرایش در آن روزهای نخست به فلسفه و حکمت سپس به حدیث آن گاه به فقه و اصول فقه است. مدارسی که در این دوره تاسیس گردید، به قرار زیر می باشند: مدرسه طالبیه، مدرسه صادقیه، مدرسه صفویه، مدرسه حسن پادشاه، مدرسه جعفریه، مدرسه کاظمیه، مدرسه حاج صفر علی، مدرسه حاج علی اصغر و مدرسه میرزا علی اکبر.

شیخ آقا بزرگ تهرانی شمار علمای قرن دهم در این حوزه را هفت نفر گزارش می دهد که عبارتند از: 1 - میرزا اویس تبریزی 2 - حسین کربلایی (مؤلف «الروضات فی مزارات تبریز» ساکن دمشق) 3 - زین العابدین تبریزی 4 - عبد الباقی تبریزی 5 - عبد الوهاب تبریزی 6 - میر قاسم تبریزی 7 - خواجه جلال الدین محمد تبریزی حال آنکه شمار دانشمندان شیعی در قرن یازدهم قریب به سی نفر است که فزونی شمار دانشمندان شیعی در قرن یازدهم و قرون پس از آن به سبب رونق حوزه علمیه تبریز وجود دانشمندان فرزانه در این حوزه است.

شکوفایی فقه شیعه

گستره فقه شیعی در حوزه علمیه تبریز به مرحله ای از رشد رسید که توفیق یافت در قرن سیزدهم قمری مرجع تقلیدی را به جهان اسلام عرضه دارد این شخصیت ممتاز علمی که در علم و عمل و مراحل تقوی و ورع به قله کمال رسیده بود کسی جز حضرت آیت الله العظمی سیدحسین حسینی کوه کمری تبریزی نبود. نسب شریف وی با بیست و چهار واسطه به امام حسین(ع) می رسید و از فحول شاگردان شیخ اعظم انصاری محسوب می گشت چنانچه شیخ در موارد احتیاط به مراجعه فتاوی او امر می نمود.

دانشمندان دیگری از حوزه علمیه تبریز در این قرن از شاگردان شیخ اعظم انصاری بودند که همزمان با آیت الله سید حسین حسینی کوه کمری در نجف اشرف به درس شیخ حاضر می شدند برخی از آنان عبارتند از 1 - شیخ مولی احمد تبریزی(زنده به سال 1271ق.) 2 - حاج شیخ میرزا باقر مجتهد(متوفی 1285ق.) 3 - میرزا محمد تقی قاضی تبریزی(متوفی 1276ق.) 4 - شیخ میرزا حسن آقا تبریزی(متوفی 1338) 5 - حاج میرزا محمد حسن زنوزی تبریزی(متوفی 1310ق.) 6 - میرزا حیدر علی علیاری(متوفی 1310ق.) 7 - حاج میرزا علی تبریزی(متوفی 1248ق.) 8 - سیدعلی سید الحکما حسینی مرعشی(متوفی 1316ق.) 9 - حاج مولی علی علیاری(متوفی 1327ق.) 10 - حاج میرزا موسی تبریزی(متوفی 1307ق.) که شماری از این فقها خود در مکتب آیت الله کوه کمری هم حاضر شده اند.

دوره پنجم

این دوره به دو قرن چهارم و پانزدهم هجری تعلق دارد و از پررونق ترین ادوار حوزه علمیه تبریز محسوب می شود چنانچه حضرت آیت الله العظمی سید محمد حجت که به سال 1310 ق. در این شهر تولد یافته بود به برکت عالمان فرزانه این سامان و عصر شکوفایی حوزه تبریز مراحل اجتهاد را سپری کرد و به مقام مرجعیت رسید آیت الله سید حسین کوه کمری عموی آیت الله حجت بود؛ لذا حوزه نجف اشرف برای خاندان حجت حوزه ای آشنا بود و ایشان به سال 1330 ق. در بیست سالگی به این حوزه مهاجرت و به تکمیل علوم و معارف پرداختند مهاجرت ایشان یک سال پس از رحلت عموی بزرگوارشان بود. البته پس از ارتحال آیت الله العظمی سید حسین حسینی کوه کمری آیت الله فاضل شرابیانی به مرجعیت رسید.

برخی از مشاهیر علم و فضیلت حوزه علمیه تبریز دراین دوره به قرار زیر می باشند: 1 - آیت الله آقا میرزا رضی تبریزی (متولد 1294ق.) 2 - آیت الله آقا میرزا ابوالحسن انگجی(متوفی 1357ق.) 3 - آیت الله سید مهدی انگجی 4 - آیت الله آقا میرزا عبد الحسین غروی (متولد 1328ق.) 5 - آیت الله آقا سید احمد خسروشاهی (متولد 1266ق.) 6 - آیت الله میرزا محمد علی قاضی طباطبایی (متولد 1333ق.) 7 - آیت الله سید ابراهیم دروازه ای(1381 - 1313ق.) 8 - آیت الله سید مرتضی خسروشاهی (متولد1299) 9 - آیت الله سید ابوالفضل خسروشاهی(متولد 1320ق.) 10 - آیت الله آقا میرزا صادق قره داغی (1351 - 1274ق.) 11 - آیت الله سید حجت ایروانی (متوفی 1354ق.) 12 - آیت الله سید عبدالمجید ایروانی (1371 - 1313ق.) 13 - آیت الله حاج شیخ رضا توحیدی (متولد 1332ق.)

در این دوره از حیات علمی حوزه تبریز اعلام تجزیه آذربایجان از سوی فرقه دمکرات و اسلام زدایی رضاخان مطرح بود که با ایستادگی آیات عظام تبریز آیت الله سید مرتضی خسروشاهی آیت الله میرزا صادق آقای قره داغی و آیت الله سید مهدی انگجی روبه روی شدند و در پی این مقاومت آیت الله آقا میرزا صادق و آیت الله انگجی هر دو نخست به سنندج و سپس قم تبعید شدند. هر چند پس از مدتی آیت الله انگجی به تبریز بازگشت و آیت الله آقا میرزا صادق در قم به حال تبعید از دنیا رفت.

دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی

حوزه علمیه آذربایجان با محوریت تبریز در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز همچون گذشته مرکز نشر علوم و معارف اسلامی بوده است؛ حوزه علمیه طالبیه که به عنوان فیضیه آذربایجان و تبریز شناخته می شود؛ در آن دوران میزبان طلابی از کشورهای همسایه بوده و صدها طلبه از آسیای میانه و قفقاز در تبریز تحصیل می کردند.

حوزه علميه طالبيه تبريز درسال 1087 هجري قمري توسط فرد خيّر ودينداري بنام مرحوم حاج طالب خان، فرزند حاج اسحق تبريزي احداث و جهت تربيت طلاب علوم ديني وگسترش انديشه‌ها‌ي شيعي وقف گرديده و از آن پس همواره به صورت زنده و پويا، محل درس و بحث علما و بزرگان ديني خطه آذربايجان بوده و خيل عظيمي از روحانيون و مجتهدين توانمند را تقديم جهان اسلام نموده است. اين مدرسه همواره به عنوان مركز ثقل فعاليت‌هاي فرهنگي - ديني محسوب گشته ومحل مراجعه مردم دينمدار تبريز و حتي شهرهاي همجوار بوده است.

در طول تاريخ تعداد كثيري از بزرگان علوم اسلامي و مجتهدين طراز اول جهان تشيع سابقه تحصيل در اين حوزه مقدسه داشته و يا خاستگاه آنان همين مكان علم ودانش بوده است. در دوره معاصر مي‌توان به انديشمنداني همچون حضرات آيات تبريزي، قاضي، اميني، طباطبائي، جعفري، سبحاني، شبستري و...اشاره کرد.

در حال حاضر در مدرسه علوم ديني طالبيه، پايه‌هاي 7 تا 10 حوزوي و همچنين درس خارج فقه به صورت منظم و تحت برنامه مصوب شوراي عالي حوزه‌هاي علميه كشور در حال برگزاري است و ده ها نفر از اساتيد توانمند، مشغول تربيت طلاب علوم ديني مي‌باشند.

موقعيت جغرافيايي و مكاني مدرسه طالبيه بسيار ممتاز بوده و در مركز شهر تبريز و در كنار مساجد بزرگ، خصوصاً مسجد جامع و بازار تاريخي آن شهر قرار داشته و همواره محل مراجعه عموم مردم بوده و اكثر مراسم‌هاي فرهنگي و اجتماعي تبريز در همين مكان برگزار مي‌گردد. علاوه بر آن، به دليل همجواري و مركزيت در شمال غرب كشور طلاب زيادي از استانهاي همسايه جهت ادامه تحصيل به اين مدرسه مراجعه مي‌نمايند و در آينده برنامه‌هائي براي پذيرش طلاب از ساير كشورهاي همسايه خصوصاً كشورهاي حوزه قفقاز پيش‌بيني شده است.

طلاب اين مدرسه دوشادوش ساير اقشار امت اسلامي در مبارزات نهضت اسلامي و همچنين جنگ تحميلي حضور فعال داشتند و در اين راه شهدا گرانقدري را تقديم انقلاب شكوهمند اسلامي نموده است. شهيدان همچون حضرت حجت الاسلام والمسلمين شهيد حسين پورتوانا، حجت الاسلام و المسلمين شهيد سيداحمد حيدري موسوي و... از اين جمله‌اند.

به دلايل ضرورت ارتقاء سطح علمي و آموزشي مدرسه طالبيه و اجراي بهينه برنامه‌هاي آينده، از جمله افزايش ظرفيت پذيرش طلبه، جذب طلاب خارجي از كشورهاي منطقه (قفقاز، تركيه و...)، جذب طلاب استانهاي شمال غرب كشور و تأمين فضاي فرهنگي، آموزشي، پژوهشي و رفاهي طلاب و اساتيد؛ سال ها پیش طرح توسعه مدرسه در شوراي اسلامي شهر تبريز مطرح شد که بعدها در مسکوت باقی ماند./۹۳۵/د103/ب1