علم کلام و تاریخ رابطه علمی دو سویه دارند
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همایش ملی فلسفه علم کلام به مناسبت سالروز جهانی فلسفه پیش از ظهر امروز در سالن اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قم برگزار شد.
حجت الاسلام حسن طارمی معاون علمی دانشنامه جهان اسلام در این همایش با اشاره به رابطه علم کلام با علم تاریخ اظهار داشت: بیشتر تاریخ است که باید از کلام بهره ببرد و در نقادی گزاره ها آموزه های کلامی را مداخله بدهد به همین جهت عنوان بحث را تعامل کلام و تاریخ گذاشته ام.
وی با بیان این که در این رابطه چند سؤال اساسی وجود دارد، افزود: سؤال اول این است که آیا گزارش های تاریخی در آموزه های کلامی تأثیر گذارند؟ و ثانیا آیا آموزه های کلامی در قبول یا رد گزاره های تاریخی تأثیر دارد یا خیر؟ و اصلا آیا در تبیین واقعه های تاریخی باید نگرش های کلامی نیز دخالت داده شود؟ ولی موضوع اصلی بحث ما دو سؤال اول است.
معاون علمی دانشنامه جهان اسلام اضافه کرد: آن چه به کلام مربوط می شود سؤال اول است، اگر بخواهیم تعریفی از علم کلام ارائه بدهیم در این علم اولا به دنبال عقاید هستیم ولی دایره ای که در باب معرفت دینی باز می شود گسترده تراست یعنی بهتر است بگوییم موضوع علم کلام، عقاید و معرفت دینی است و مراد مجموعه آموزه های معرفتی و نظری در دین است.
وی تصریح کرد: یک سری آموزه های دینی داریم که جنبه مبدئی دارد و عقلی محض است و حتی قبل از دین است؛ به عنوان مثال نه به این دلیل که خدا در قرآن گفته من فرزندی ندارم قبول می کنیم بلکه پذیرش این مسأله قبل از دین است، بنابراین عقل است که نقل را می سنجد و امکان عقلی آن را می پذیرد.
حجت الاسلام طارمی با بیان این که در نگاه دقیق، تاریخ یک علم نیست، ابراز داشت: فارابی و قدما تاریخ را دل مشغولی برخی افراد دانسته اند در حالی که خودشان مسائل مسلم دینی و عقلی را از تاریخ استفاده کرده اند و به گزاره های تاریخی استناد می کنند؛ تعریف صریحی که می توان از تاریخ ارائه کنیم این است که تاریخ مجموعه واقعه های سازمان یافته در یک بازه زمانی مرتبط با زیست انسانی است.
وی با تأکید بر این که موضوع علم تاریخ، انسان است، ابراز داشت: انسان کنش گر در تاریخ کارهایی می کند که موجب ساختن تاریخ می شود و مورخ به مثابه کسانی که واقعه را می بیند این مسائل را تألیف می کند و مؤلفه های مختلف در تدوین تاریخ نقش دارد.
معاون علمی دانشنامه جهان اسلام اضافه کرد: تاریخ امر ارزشمندی است ولی آسیب هایی هم دارد و مورخان خیلی از اوقات گزاره های تاریخی را به اعتقاد باورهای کلامی نقادی کرده اند؛ به عنوان مثال مرحوم علامه عسکری در برخی موارد برای رد شبهات تاریخی اولا تاریخی عمل نکرده بلکه کلامی عمل کرده است.
وی با بیان این که همه وقایع تاریخی ثبت نشده است، خاطرنشان کرد: مورخ بودن یک شغل است و طبیعی است این ملاحظه های شغلی هم دخالت می کند و موجب می شود برخی از گزاره های مهم تاریخی ذکر نشود چون غالب مورخان به سفارش حکام و پادشاهان تاریخ نگاری می کردند.
حجت الاسلام طارمی تصریح کرد: خیلی از اوقات برخی گزاره های تاریخی چون جنس دینی داشته در کتاب های حدیثی آمده است که در رجال کشی هم این گونه موارد دیده می شود یا در کافی بخش هایی است که به طور کلی تاریخ است واین داده های تاریخی می تواند در حوزه بحث ما مورد توجه قرار بگیرد.
وی عنوان کرد: ما درباره تاریخ مرجع یعنی کسی که مرجعیت کلامی دارد حرف می زنیم، جنگ های سلاطین و فتوحات خلفا ربطی به علم کلام ندارد پس موضوع کلام رفتارهای انبیا و اولیای الهی است، بنابراین پاسخ سؤال اول این است که قطعا گزاره های تاریخی هم آموزه های کلامی را تدقیق می کند و هم می تواند آموزه بیافریند.
معاون علمی دانشنامه جهان اسلام با اشاره سخن اهل سنت در ارتباط با امامت ابراز داشت: اهل سنت می گویند وقتی عباس که از صحابه های بزرگ پیامبر بود برای بیعت با امیرالمؤمنین(ع) دست بیعت دراز کرد مشخص می شود که وقتی یک فردی که جایگاه مهمی دارد برای بیعت با فردی اقدام کند، او امام و خلیفه می شود و نیاز به اجماع امت نیست.
وی ادامه داد: فقه و کلام از این نظر مثل هم هستند ولی چون فقه ناظر به عمل است بستر پذیرش حسن و قبح عقلی می شود، ولی در گزاره های تاریخی پذیرفتن باید از نظر عقلی ممکن باشد و اگر ممکن بود باید وارد بحث های بعدی می شویم.
حجت الاسلام طارمی اضافه کرد: در کلام بحثی داریم که به سهوالنبی معروف شده و معرکه آراء بزرگان قرار گرفته است، شیخ مفید این روایت را قبول ندارد ولی شیخ صدوق گزاره های تاریخی را دیده و گفته این اسحاء من الله است یعنی خدا گاهی عمدا پیامبر را به سهو وادار می کند، یعنی می خواهد بگوید واقعه ای که اتفاق افتاده می تواند در صورت پذیرش محدوده نگاه ما به عصمت را تدقیق کند.
وی با اشاره به استدلال شیخ صدوق در ارتباط با نفی غلو در مورد ائمه طاهرین(ع) ابراز کرد: او از یک امر تاریخی برای اثبات مسأله ای در علم کلام استفاده کرده است؛ شیخ صدوق از قضیه تاریخی مرگ امامان استفاده کرده و گفته با توجه به این گزاره تاریخی مشخص می شود که ائمه را نمی توان تا در مرحله خدایی بالا برد و برای آنها صفات ذاتی خدا را در نظر بگیرد./1330/پ۲۰۲/ب۱